كەي-كەيدە قاراپ وتىرساڭ، وسى وتىرىك جاقسى اتتى بولۋ مەن كوزبوياۋشىلىققا سالىنۋ بيلىك ساتىسىنداعى، اسىرەسە وبلىستىق كولەمدەگى باسشىلىقتىڭ قالىپتاسقان جۇمىس ءتاسىلى مە دەپ قالاسىز. ءبىر قىزىعى، اكىمدەردىڭ قاي-قاسىسى دا كەز-كەلگەن جاقسى دا ءتيىمدى باستامانى ءارىن دە، ءنارىن دە كەتىرىپ، تونىن تەرىس اينالدىرىپ، سىلىكپەسىن شىعارادى. سودان كەيىن ول بۇكىل جۇرتتى ىعىر قىلاتىن، سۇرەڭسىز دە ەش پايداسى جوق دۇنيەگە اينالىپ شىعا كەلەدى. 

وسىنىڭ ەڭ ءبىر سوراقى كورىنىسى - ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى اكىمدەردىڭ جىل سايىنعى حالىققا ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. مۇنىڭ ءوزى سوڭعى كەزدە اكىمدەردىڭ ءوزىن-ءوزى جارنامالايتىن، تەك قانا كولەمدى كورسەتكىشتەردى تىزبەلەپ شىعاتىن، الايدا قانداي دا شەشىمىن كۇتكەن پروبلەمالاردى كورمەگەن بولىپ، سىرت اينالىپ شىعاتىن تاپ-تازا سپەكتاكل سەكىلدى قويىلىمعا اينالدى. بۇل ءادىستى اسىرەسە ءبىزدىڭ وبلىستىڭ اكىمى ارحيمەد مۇقانبەتوۆ كەرەمەت مەڭگەرگەن دەسەك، شىندىققا قيانات جاساي قويماسپىز.

بيىل دا ءدال سولاي بولدى. اكىمنىڭ حالىقپەن (دۇرىسى، ارنايى ىرىكتەلگەن ادامدارمەن) ەسەپتى كەزدەسۋىنىڭ ءوزى قىزىق باستالدى. ونىڭ دۇيسەنبى، ياعني جۇمىس كۇنى، سول جۇمىستىڭ قىزعان ۋاقىتى - تۇستەن كەيىنگى 15.00-دە باستالۋىنىڭ ءوزى سول حالىقتان ىرگەنى اۋلاعىراق سالۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەدى. ايتپەسە، حالىقپەن، اسىرەسە، جۇمىس ىستەيتىن حالىقپەن كەزدەسكىسى كەلسە، نەگە سەنبى نە جەكسەنبى كۇنىن تاڭدامادى؟ جىلىنا ءبىر كەلەتىن كەزدەسۋىنە ءبىر دەمالىس كۇنىن قيسا، شارشاپ قالا ما؟ ارحيمەدتىڭ بۇل تىڭ «باستاماسىنىڭ» قۇپياسىن ءوزى بىلمەسە، ءبىزدىڭ قيالىمىز جەتپەدى.

القيسسا، ءارى قاراي كەتتىك. ءبىز بۇل جەردە ونەركاسىپ، قۇرىلىس سالالارىنداعى قول جەتكىزگەن اسا عاجايىپ كورسەتكىشتەرىن تىزبەلەپ جاتپايمىز. اكىمنىڭ كەزدەسۋى تەك قانا تولاعاي تابىستاردان جۇرتتىڭ باسىن اينالدىرۋ ەمەس شىعار. بىزدىڭشە، حالىقپەن كەزدەسۋ - ولاردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن، الايدا شەشۋىن تاپپاي كەلگەن ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋ ەمەس پە؟

وسى ورايدا مۇنىڭ دا تازا كوزبوياۋشىلىقا اينالعاندىعىن جاسىرا المايمىز. جانە دە مۇنداي قويىلىمنىڭ وزىندىك ءتارتىبى بار. الىس-جاقىن اۋدانداردان وزدەرىن كوپتەن بەرى تولعانتىپ جۇرگەن پروبلەمالارى بار ادامدار شاقىرىلادى، دۇرىسى، الدىرىلادى. ولار جينالعان جۇرتتىڭ كوزىنشە كوكەيتەستى سۇراعىن قويادى. ونى اكىم تىڭداعان بولادى. سودان سوڭ، الگى اۋداننىڭ اكىمىن ورىنان تۇرعىزىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىن بىلەدى دە، ونى سول اكىمگە جەدەل شەشۋدى تاپسىرادى. ءبىتتى. كىم جاقسى؟ ارحيمەد جاقسى؟ كىم جامان؟ اۋدان نە قالا اكىمى جامان. مۇنىڭ ءوزى تاماشا ويلاستىرىلعان ءتاسىل ەكەندىگىن امالسىز مويىندايسىڭ. بارىنە كىنالى جەرگىلىكتى بيلىك، ال ارحيمەدتىڭ مۇنداي ورىن العان كەمشىلىكتەرگە ەش قاتىسى جوق. ودان ەش ۋاقىتتا: «بۇل مەنىڭ دە قاتەلىگىم ەدى» دەگەن ءسوزدى ەشقاشان دا ەستىمەيسىڭ. وزگەلەردى بىلمەيمىن، ول وسى وبلىستى باسقارعان التى جىل ىشىندە بۇل ازاماتتىڭ اۋزىنان ونداي ءسوزدىڭ شىققاندىعىنان مۇلدەم حاباردار ەمەسپىن. مۇمكىن، شىندىعىندا دا ەش قاتەلەسپەيتىن شىعار.

ماسەلەن، وسى كەزدەسۋگە وبلىس ورتالىعىنان 400 شاقىرىمنان استام جەردەگى، بۇرىنعى تورعاي وبلىسى جەرىندەگى امانكەلدى اۋدانىنان بانۋ مۇقاتوۆا دەگەن كوپ بالالاى انا ادەيى ات ارىتىپ كەلگەن. سونداعى سۇراعى اۋدان ورتالىعىنداعى ءوزى تۇراتىن، ابدەن ەسكىرگەن 18 پاتەرلى تۇرعىن ءۇيدى جوندەۋگە قارجى ءبولۋدى ءوتىنۋ. ال ەندى بۇل ساۋالعا اكىمىمىز نە دەپ جاۋاپ بەردى دەيسىز عوي. ونى تولىق كەلتىرە كەتەلىك.

-ءسىزدىڭ ماسەلەڭىز ماعان تانىس، - دەيدى ول ءوزى اسا جەتىك مەڭگەرگەن قالىپتاسقان تاسىلمەن، - بۇل بويىنشا ءۇش جىلدىق باعدارلاما قۇردىق. «نۇرلى جەر» ارقىلى وسى مامەتوۆا كوشەسىندەگى تۇرعىن ءۇيدى جوندەپ، پايدالانۋعا بەرەمىز. بۇعان ەكى جىل ۋاقىت كەتەدى. وبلىستىق ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ باسقارماسى مەن اۋدان اكىمدىگىنە تاپسىرامىن.

ياعني، اكىم تاپسىردى ءبىتتى. ال ەندى ارحيمەد مىرزا سول اۋدان اكىمەنەن بۇل ماسەلەنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە شەشىلمەگەندىگىن، وسىناۋ جەرگىلىكتى جەردە شەشىلۋگە ءتيىستى جايتتىڭ تۇيتكىلىن تاراتۋ ءۇشىن ءبىر جىل بويى وسى كەزدەسۋدى كۇتۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار ەكەندىگىن سۇراۋدى ءسىرا قاجەت دەپ تاپپاعان بولار. ايتپاقشى، سول كوپ بالالى انانىڭ سوناۋ شالعاي جەردەن بۇل كەزدەسۋگە قالاي ۇلگىرىپ كەلگەندىگىنىڭ ءوزى دە ۇلكەن قۇپيا بولىپ قالا بەردى. الدە مۇنىڭ ءوزى دە الدىن-الا دايىندالىپ، سول كىسىگە ارنايى كولىك ءبولىپ، وسىندا جەتكىزىلدى مە ەكەن؟ جۇرتقا جاقسى اتتى اتانۋ ءۇشىن قانداي دا شىعىنعا بارادى ەمەسسىڭ بە؟ ال ەندى بۇل كىسى بيىلعى كەزدەسۋگە كەلە الماسا شە؟ كەلەسى جىلعا دەيىن كىم بار، كىم جوق.

جالپى، اتى «وبلىس اكىمىنىڭ ەسەپ بەرۋى» دەپ اتالعانىمەن، اۋدانداعى پروبلەمالار اۋدان اكىمىنىڭ، قالاداعى پروبلەمالار قالا اكىمىنىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە ەكەندىگى بۇل كەزدەسۋدە نەگىزگى جەلى بولىپ تارتىلدى. ايتالىق، وبلىسىمىزداعى شەت اۋدانداردىڭ ءبىرى - ۇزىنكول اۋدانىنداعى پرەسنەگوركوۆ دەگەن ەلدى مەكەننەن كەلگەن ءبىر تۇرعىن وسىنداعى مەكتەپتىڭ تۇپ-تۋرا 37 جىل بويى ەش جوندەۋ كورمەگەندىگىن، ونىڭ ۇستىنە مۇنداعى جىلۋ جۇيەسىنىڭ دە توزعاندىعىن، بۇل ەكى رەت قولعا الىنعانىمەن مۇلدەم اياقسىز قالعاندىعىن ايتىپ ەدى، اكىمىمز ونى ەش سوزگە كەلمەستەن وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسشىسى ۆ.تسىمباليۋككە تاپسىرا سالدى. تسىمباليۋك بولسا، بۇعان بارلىعى 450 ميلليون تەڭىگە كەرەكتىگىن ايتقاندا، ارحيمەد ونى كەلەسى جىلدىڭ جوسپارىنا ەنگىزەتىندىگىن حابارلاپ، تاعى دا ءبىر ۇپاي جينادى. ال ەندى سول تسىمباليۋكتىڭ 37 جىل بويى نە سەبەپتى بۇراۋ باسىن سىندىرماعاندىعى، ونىڭ ۇستىنە سول اۋدان اكىمىنىڭ قايدا قاراعاندىعى جايلى سۇراۋ تاعى دا اكىمنىڭ ويىنا كەلمەدى. الدە قاجەت دەپ سانامادى ما ەكەن؟

تاعى ءبىر مىسال. وبلىسىمىزداعى قوستانايدان كەيىنگى ۇلكەن قالانىڭ ءبىرى - رۋدنىي شاھارى. ول بىلتىر 320 ميلليون تەڭگە شىعارىپ، بالالار قىزىقتايتىن اينالانى شولۋ دوڭگەلەگىن (ورىسشاسى «كولەسو وبوزرەنيە» دەپ اتالادى) سالامىن دەپ شالا ءبۇلىنىپ، ونىسى قاتتى جەلدەن شايقالعاندا قۇلاپ قالاتىن بولعان سوڭ، جۇمىسى مۇلدەم توقتاتالىپ، ەندى ەشتەڭەگە جارامايتىن بولىپ، بۇل قالانىڭ اسا ىسىراپشىلدىعىمەن اتاعى شىققانى بار. سويتسە، ونى تەندەردەن ۇتىپ العاندار: «بۇل رەسەيدە جاسالعان مىقتى دۇنيە» دەپ الداپ، شىندىعىندا ساپاسى اسا كۇماندى قىتايدان اكەلىنگەن دۇنيە بولىپ شىققاندىعى ءبىلىنىپ قالىپ، ۇلكەن داۋ بولعان. وسى ماسەلە كەزدەسۋدە كوتەرىلگەنىمەن، سول قالا اكىمى باقىتجان عايازوۆ: «مەنىڭ بۇعان ەش قاتىسىم جوق. ءبارىن دە تەندەر شەشەدى»، - دەپ ات-تونىن الا قاشقان. ارحيمەد بۇل جولى دا ءۇنسىز قالدى. ەڭ بولماسا: «اكىم مىرزا، جالپى وسىنشاما قىمباتقا تۇسەتىن دوڭگەلەكتىڭ قالاعا قانشالىقتى قاجەتتىگى بولدى؟ بيۋدجەت قارجىسىن قالاي ەسەپتەپ ءجۇرسىز؟»، - دەپ سىپايلىراق تا سۇراق قويۋعا دا جارامادى. الدە مۇنى دا باسى ارتىق دۇنيە دەپ سانادى ما ەكەن؟ ءبىر جاعىنان، ودان دا جوعارى دوكەيلەردىڭ بيۋدجەت قارجىسىنا جانى اشىماعاندا ارحيمەدتىڭ ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ نەسى بار؟ «اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق» ارتىق ەمەس پە؟

قىسقاسى، اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋىنىڭ تازا فورمالدىلىك پەن  كوزبوياۋشىلىقا اينالىپ، تىم ەبەدەيسىز دە ءتيىمسىز دۇنيە بولىپ شىققاندىعىنا پرەزيدەنتىمىزدىڭ دە كوزى جەتكەن سىڭايلى. سوندىقتان دا بولار، ول جاقىندا عانا «ورتالىق اتقارۋ وراندارىنىڭ، اكىمدەردىڭ، ۇلتتىق جوعارى وقۋ ورىندارى رەكتورلارىنىڭ حالىقپەن ەسەپتى كەزدەسۋ وتكىزۋ تۋرالى» جارلىققا ەداۋىر وزگەرىس ەنگىزدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋى كەزىندە ايماقتىڭ ودان ءارى دامۋىنىڭ نەگىزىگى باعىتتارى مەن مىندەتتەرى جايلى ايتقاندا ونداعى پروبلەمالىق ماسەلەردى اشىپ كورسەتىپ، ولاردى شەشۋدىڭ جولدارىن سارالاۋدى قاداپ كورسەتتى. سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك جەلىدەگى رەسمي اككاۋنتاردا ونلاين-كونفەرەنتسيالار مەن اۋدان مەن باسقا دا جەرگىلىكتى ەلدى مەكەندەرمەن تىكەلەي بەينە-بايلانىس كونفەرەنتسيالارىن وتكىزۋگە مىندەتتەدى. اسىرەسە، كەزدەسۋدەن كەيىنگى ون كۇن ىشىندە سول باسقوسۋدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ قالاي شەشىلەتىندىگى جايلى حالىققا مىندەتتى تۇردە حابارلاۋى قاجەتتىلىگىنە نازار اۋداردى. 

قىسقاسى، پرەزيدەنت حالىقتان الدەقشاشان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ ۇلگىرگەن، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنان مۇلدەم حابارسىز كەيبىر اكىمدەردىڭ سول قالىڭ بۇقاراعا بارىنشا جاقىنىراق بولۋىن تاعى ءبىر رەت ەسىنە سالعان ءتارىزدى. تەك ءبىر اتتەگەنە-ايى ماڭداي تەنرلەتىپ جۇمىس ىستەگەننىڭ گورى وتىرىك اقپارات بەرىپ، تەك كوزگە ءتۇسىپ قالۋدى عانا ويلايتىن، كەمشىلىكتەن گورى جەتىستىكتەرىن عانا ايتىپ داعدىلانعان سول اكىمدەر تالاي جىلدار بويى ابدەن قالىپتاسقان، وزدەرىنە اسا ءتيىمدى جۇمىس ءتاسىلىن اياق استىنان، جەدەل  وزگەرتە قويا ما ەكەن؟ بۇعان ءبىزدىڭ ۇلكەن كۇمانىمىز بار. قاتەلەسسەك، قۋانار ەدىك.

جايبەرگەن بولاتوۆ

Abai.kz