قازاقستان رەسپۋبليكاسى بارشا قازاق بالاسىنىڭ ورتاق وتانى. بابالارىمىز بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ۇلتاراقتاي جەرىن دە جاۋعا بەرمەي قورعاپ قالدى. «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن اتالى ءسوزدى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ ءوسىردى... ءۇش عاسىر ورىس پاتشالىعىنىڭ بيلىگىنە باعىندىق. ءتۇبى ءبىر تۇركىدەن قانىمىزعا دارىعان ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا كولەڭكە ءتۇسىپ، تەكتىلىگىمىزدى ۇمىتۋعا شاق قالعانىمىز ەسكى جىلدار ەنشىسىندە قالدى. 

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ەس ءبىلىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جينادىق. دەربەس مەملەكەت رەتىندە شەتتە جۇرگەن ۇلتى قازاق قانداستارىمزدى ەلگە شاقىردىق. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ميلليون قازاق بالاسى اتاجۇرتىنا تابان تىرەدى. شەجىرە كەۋدە قازىنالى تۇلعالار قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن بيىككە كوتەرىپ، ۇلى مۇراتتاردىڭ ورىندالۋىنا مۇرىندىق بولدى. باۋىرلارىمىزبەن بىرگە ساقتان قالعان سالتىمىز، عۇننان قالعان عۇرپىمىز كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدىڭ ارناسىمەن كەلەشەككە جول تارتتى. 

«بىلەكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» دەيدى حالقىمىز. شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىز دا تەڭىزدەي بىلىمگە تامشى بولىپ قوسىلدى. جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولىپ، قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. 

اتاپ ايتساق، 2019 جىلدىڭ «جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازى اتالىمىنا قىتايدان كەلگەن ءۇش قانداسىمىز يە بولدى. جۇزدەن جۇيىرىك شىققان قانداسىمىزدىڭ ءبىرى الىبەك ىدىرىسۇلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ بيومەديتسينالىق عىلمي-زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى. PhD دوكتور. قر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى جاستار كادر رەزەرۆىنە ەنگەن ءۇش ءجۇز بىلىكتى جاستىڭ ءبىرى. بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرگەن الىبەك ىدىرىسۇلىنىڭ عىلىم جولىنداعى ەڭبەگىنە ساتتىلىك تىلەيمىز.

ءوز قاتارىنىڭ الدى بولعان كەلەسى جەڭىمپازىمىز جانار جەڭىسقىزى ءال-فارابي اتىندىعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرستيتەتىنىڭ پروفەسسورى. PhD دوكتور. 2009 جىلدان باستاپ  ج. جەڭىسقىزى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيا فاكۋلتەتى، ورگانيكالىق زاتتار، تابيعي قوسىلىستار جانە پوليمەرلەر حيمياسى مەن تەحنولوگيا كافەدراسىندا اعا وقىتۋشى، دوتسەنت جانە پروفەسسور م.ا. قىزمەتتەرىن جەمىستى اتقاردى.

ج. جەڭىسقىزى 2010-2012 جىلدارى توكيو بيوحيميالىق زەرتتەۋ فوندىنا عىلىمي جوبا تاپسىرىپ، گرانت جەڭىپ الدى. سونىمەن جاپونيانىڭ توكيو قالاسىنداعى Hoshi فارماتسەۆتيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە پوست-دوكتورانتۋرالىق زەرتتەۋ جۇمىسىن ءساتتى اياقتادى.

2014 جىلى ج. جەڭىسقىزى قىتاي عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ شەتەلدىك عىلىمي زەرتتەۋشىلەرگە ارنالعان گرانتىن جەڭىپ الدى (07.2014-12.2015, گرانت №: 2013FFGB0003). تسينزيان فيزيكا-حيميا تەحنيكالىق ينستيتۋتىندە زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. 2016 جىلى تايلاند مەملەكەتىندە NATPRO6 كونفەرەنتسياسىندا جوعارى دەڭگەيدەگى بايانداما ءۇشىن ماراپاتقا يە بولدى.

2016-2018 جىلدارى ج. جەڭىسقىزى وڭتۇستىك كورەيا، Gyeongsang مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، قولدانبالى تىرشىلىك تۋرالى عىلىمدار بولىمىندە، پروفەسسور كي حۋن پاركتىڭ تابيعي جانە ورگانيكالىق قوسىلىستار زەرتتەۋ زەرتحاناسىندا اعا زەرتتەۋشى بولىپ جۇمىس اتقارىپ، سونىمەن بىرگە كورەيالىق جانە شەتەلدىك ماگيسترانت جانە دوكتورانتتاردىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا جەتەكشىلىك جاسادى. وڭتۇستىك كورەيا عالىمدارىمەن بىرگە زەرتتەۋ ناتيجەسىندە دۇنيەدە قازاقستاننىڭ الماتى وڭىرىندە تارالعان ەندەميكالىق كەرمەك وسىمدىگىنىڭ حيميالىق قۇرامىن ءبىرىنشى رەت زەرتتەپ، 20 قوسىلىس ءبولىپ الدى. ونىڭ ىشىندە 17 قوسىلىس جوعارى قان قىسىمى اۋرۋىنا (Inhibition of angiotensin-I converting enzyme (ACE)) قارسى جوعارى بەلسەندىلىك كورسەتتى. 

2017 جىلى قىتاي عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ حالىقارالىق تالانتتاردى الماستىرۋ جوباسىنا قاتىسىپ، جوعارى تالانتتى عالىم اتاعىنا يە بولىپ، 2018 - 2019 جىلعا دەيىن قىتاي عىلىمدارى اكادەمياسى، شانحاي دارىلىك پرەپاراتتاردى زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ارنايى شاقىرىلعان زەرتتەۋشى قىزمەتىن اتقاردى. جانار جەڭىسقىزى شەتەلدىك عالىمدارمەن عىلىمي زەرتتەۋ بايلانىسى نەگىزىندە قازاقستاننىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن كەلگەن ءبىلىمدى ستۋدەنتتەرگە شەتەلدە گرانتپەن وقۋعا تۇسۋىنە مۇمكىندىك جاراتتى.

ونىڭ وسى ەلەۋلى ۇلەستەرىنە نەگىزدەلىپ 2019 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى عالىمقايىر مۇتانوۆ ۋنيۆەرسيتەت كولەمىندە «دارىلىك وسىمدىكتەردى عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىن» اشىپ، پروفەسسور م.ا. جانار جەڭىسقىزىن ورتالىقتىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندادى. قازاق ەلى ءۇشىن عىلىم مەن ۇستازدىق قىزمەتتە جوعارى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن ماماننىڭ ءالى دە تالاي بەلەستى باعىندىراتىنىنا سەنەمىز.

ءبىلىم زاڭعارىن باعىندىرعان تاعى ءبىر جاستىڭ ءبىرى سەيتحان ازاتۇلى، حيميك، نانوتەحنولوگ، جاس عالىم. نانوتەحنولوگيالەر مەن نانوماتەريالدار سالاسى بويىنشا PhD دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى. 2015 جىلى، «Development of the technology for fusicoccin preparation using nanocarbon sorbents and study of its biological and cytotoxic activity» اتتى تاقىرىپتا، اعىلشىن تىلىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى.

س. ازاتۇلى. زەرتتەگەن تاقىرىبى نەگىزىندە، «فيتوميكرفەرتيلايزەر» اتتى ميكروتىڭايتقىشتى زەرتتەپ جاساپ، دالالىق، ەگىستىك جانە جىلىجاي جاعدايلارىندا ءساتتى سىناقتان وتكىزدى. بۇل ميكروتىڭايتىقشتار وسىمدىكتىڭ تامىر جۇيەسىن جەتىلدىرىپ، ءونىمدى 15-20 %-كە كوبەيتەدى. س. ازاتتىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ سالاسى: نانوماتەريالدار، ماتەريالتانۋ، سوربەنتتەر جانە سۋ تازارتۋ. ول ارىپتەستەرىمەن قازاقستاندا العاش رەت سۋ تازارتۋعا ارنالعان فيلترلەر زەرتتەپ جاساپ، «عىلىم قورىنىڭ» قارجىلاي قولداۋىمەن وندىرىسكە ەنگىزدى. قازىرگى تاڭدا، العاشقى وتاندىق تازا سۋ فيلترلەرى قازاقستان نارىعىندا ساتىلىمعا شىعىپ،  ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولدى.

2019 جىلى، سەيتحان ازاتۇلى قازاقستاندىق جانە بەلگيالىق ارىپتەستەرىمەن بىرگە ناتو-نىڭ «عىلىم بەيبىتشىلىك ءۇشىن» اتتى جوباسىنا قاتىسىپ جەڭىمپاز اتاندى. ناتيجەسىندە، ولاردىڭ «Valorization of biomass waste into high efficient materials for CBRN protection» اتتى جوباسى 2019-2021 جىلدار ارالىعىنا قارجىلاي قولداۋعا يە بولدى. بۇل الداعى ۋاقىتتا، گاز قاعارلارعا ارنالعان، العاشقى وتاندىق سوربەنتتەردى وندىرىسكە شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرمەك. سەيتحان ازاتۇلى قازاقستاندىق جانە حالىقارالىق عىلىمي جوبالاردىڭ جەتەكشىسى جانە ورىنداۋشىسى بولىپ جۇمىستار جاسادى. Springer جانە «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىندا اعىلشىن تىلىندە 3 مونوگرافياسى باسىلىپ شىقتى.

سونىمەن بىرگە ارىپتەستەرىمەن، نانوتەحنولوگيا سالاسى بويىنشا، 4 وقۋلىقتى اعىلىشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋداردى. 4 ونەر تابىستىڭ اۆتورى. شەتەلدىك International Journal of Environmental Chemistry جانە Horizon research publishing corporation باسىلىمدارىندا رەداكتسيالىق قۇرامىنىڭ مۇشەسى.

«بايتۇرسىنۇلى اكادەمياسى» مەكەمەسىنىڭ اكادەميالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى. 2015 جىلدان بەرى، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، ينجەنەريا مەكتەبىندە، R.L.D. Whitby جانە Vasileios Inglezakis سىندى الەمگە تانىمال پروفەسسورلاردىڭ عىلىمي جوبالارىندا، پوستدوكتورانت پوزيتسياسىندا جەمىستى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. 2017 جىلى «ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جاس عالىمى» اتاعىنىڭ يەگەرى، سونىمەن بىرگە ۋنيۆەرسيتەت دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-عا 80 جىل» مەدالمەن ماراپاتتالدى. بۇل كۇندەرى عىلىم مەن ءوندىرىس جانە شاكىرت تاربيەلەۋدى قاتار الىپ جۇرگەن س. ازاتۇلى 3 دوكتورانتتىڭ عىلىمي جەتەكشىسى.

سونىمەن قاتار 2019 جىلى «جانۋ پروبلەمالارى ينيستيتۋتىنىڭ» ۇزدىك جاس عالىم كونكۋرسىنىڭ جەڭىمپازى.

قانداس عالىمدار 2019 جىلدىڭ «جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ ماراپاتتاۋىنا نۇر-سۇلتان قالاسىنا ارنايى كەلدى. ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا قاراماستان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى مەن «وتانداستار قورى» ۇيىمداستىرعان ءىس-شارالارعا بەلسەنە قاتىستى. شەتەلدىك جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كوشىپ كەلگەن قانداس ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە قاتىسىپ، ءبىلىم جولىنداعى جاستارعا اقىل-كەڭەسىن بەردى. ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانا ىشىنەن اشىلعان «وتانداستار وقۋ» زالىنىڭ اشىلۋىنا دا اتسالىسىپ، قۋانىشتارىمەن ءبولىستى.

دالاداي دارحان جۇرەكتى، تەڭىزدەي تەرەڭ ءبىلىمدى وتانىن سۇيگەن قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان قانداس عالىمدار ەڭبەگىنە تابىس تىلەيمىز! 

مۇحتار سەرجان

Abai.kz