تاۋەلسىزدىك العاندا قازاق ءتىلىنىڭ قىزمەت اياسىن كەڭەيتەمىز، كەڭەس زامانىندا كەتكەن كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرامىز، دامىماي قالعان سالالارىن دامىتامىز دەپ قۋاندىق. مەملەكەتتىك تىلگە قامقورلىق كەرەك دەپ قاراجات ءبولىپ، ورىستانىپ كەتكەن لەكسيكالىق قورىمىزدى قازاقشالايمىز، اسىرەسە ۇلتتىق تەرمينولوگيانى جۇيەلەيمىز، جاسايمىز دەگەن يدەيا كوتەرىلدى.

يدەيا جاقسى ەدى. كوپتەگەن ورىس ءسوزى، ورىس ءتىلى تەرمينى، ءتىپتى حالىقارالىق قولدانىستاعى ورىستانعان سوزدەر دە قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينجاسامى قالپىنا كەلىپ، جۇيلەنۋگە باعىت الا باستاپ ەدى. مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسى قۇرىلدى. قىراۋار سوزدىكتەر شىقتى. بىراق ارتىنان ايتىس-تارتىس باستالدى دا، اركىم ءوز تەرمينىن ەنگىزۋگە تىرىسىپ، باستالعان جۇمىس ىردۋ-دىردۋ بولىپ، اياقسىز قالدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بولىنگەن قاراجات جەلگە ۇشتى. ءتىل دامىمادى، قولدانىس اياسى كەڭىمەدى. ءتىپتى سول 90-جىلدارداعى قارقىنى كەمىپ، باياعى تاز قالپىنا قايتا ءتۇستى. يدەيا بولعانمەن ناتيجە بولمادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

قازاق حالقىنىڭ ساناسىن وياتۋ قاجەت، قۇلدىق سانادان ارىلۋ كەرەك، بۇرىنعى اتا-بابامىزدىڭ جولىنا تۇسەمىز دەپ رۋحاني جاڭعىرۋ يدەياسى باستالدى. بۇل يدەيا ءا دەگەننەن  جالپىحالىقتىق سيپات الىپ، قولداۋ تاۋىپ، قارقىن الا باستادى. اسىرەسە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ تىلدەن باستالاتىنى قاتتى قۋانتتى. ورىستانىپ كەتكەن فونەتيكالىق جۇيەمىزدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كىرمە دىبىستاردان قۇتىلىپ، ءتول دىبىستارىمىزدان تۇراتىن ءالىپبي جاسايمىز دەپ تالپىندىق. ونىڭ دا باسى جاقسى باستالدى دا، ارتىنىڭ بەرەكەسى كەتتى، ايتىس-تارتىسقا ۇلاستى. ەندى مەنە، اركىم ءبىر ءالىپبي ۇسىنىپ، تۇككە تۇرمايتىن ءالىپبيدى تالقىلاپ، باسىمزدى تاسقا سوعىپ ءجۇرمىز. جاڭعىرۋ قاڭعىرۋعا اينالىپ بارادى. يدەيا جاقسى، ناتيجە قايدا؟ ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

بىرىنشىدەن، وسى جاقسى باستالعان ىستەردى اياقسىز قالدىراتىن فاكتورلاردى (جاۋدى) انىقتاۋىمىز كەرەك. فاكتوردى تاپساق، ناتيجە دە بولادى. 

ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلى ۇلت رەتىندە ساقتالۋىمىزدىڭ، مەملەكەت بولىپ دامۋىمىزدىڭ نەگىزگى تىرەگى ەكەنىن سانامىزعا ءسىڭىرۋ كەرەك. مەملەكەتتىك  ءتىلدى ءبىلۋدى مەندەتتەپ، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدى جۇمىسقا الماۋ كەرەك. 

ۇشىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىن جوسپارلايتىن، جۇزەگە اسىراتىن  عىلىمي ورتالىق (اكادەميا نەمەسە قر پريزيدەنتى جانىنداعى عىلىمي كەڭەس) قۇرىپ، ونىڭ مارتەبەسىن زاڭمەن بەكىتۋ كەرەك. ول تەك حالىققا جانە پرەزيدەنتكە عانا ەسەپ بەرۋى ءتيىس. ونىڭ جۇمىسى اشىق بولىپ، ناتيجەسى باقىلانىپ، جاۋاپكەرشىلىگى سۇرالۋى كەرەك. 

مۇمكىن سوندا ءتىل دامىتۋدى سانالى تۇردە قولعا الاتىن بولامىز.  سوندا ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ ناتيجەسىن جانە وعان بولىنگەن قاراجاتتى ناقتى بىرەۋدەن سۇراي الاتىن بولامىز. سوندا عانا جاعىمسىز فاكتورلاردىڭ الدىن الامىز.

تورتىنشىدەن، ءالىپبي بۇل كوپشىلىك بولىپ  داۋىسقا سالىپ شەشەتىن ماسەلە ەمەس. شىمشىق سويسا دا قاساپشى سويسىن دەگەن تامسىلمەن مۇنى ناقتى ماماندارعا (فونەتيست، مورفولوگ، پەداگوگ، IT-ينفورماتيك) بەرۋ كەرەك.  ولاي بولماعان كۇندە بۇل قازاق ءتىلىن دامىتپاۋ ءۇشىن، جاپ-جاقسى باستالعان ءالىپبي جاساۋ جوباسىن تاس-تالقان ەتۋگە ارنالعان  شارا بولىپ سانالادى. مۇنداي تالقىلاۋدان ەشنارسە ونبەيدى. ماسەلەنى ساعىزشا سوزىپ، العا جىلجىماي وتىرا بەرەمىز. ال ول كىمگە كەرەك. ول قازاق ءتىلىنىڭ جاۋلارىنا كەرەك!

مەن ءتىل مامانى رەتىندە وسى ۇسىنىلعان جوبالارعا بايلانىستى مىناداي ۇسىنىس ايتامىن:

1.ءبىز قاي ءتىلدىڭ ءالىپبيىن جاساپ جاتىرمىز دەگەن ماسەلەنىڭ باسى اشىلۋى كەرەك. ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيى بولسا، وندا ەشكىمگە جالتاقتاماي تەك قازاق ءتىلى دىبىستارىن بەلگىلەيتىن ءالىپبي جاساۋىمىز كەرەك. تۇپنۇسقا تىلدەگى سوزدەردى جازۋ ءۇشىن انا دىبىستى الايىق، مىنا دىبىستى الايىق دەگەن قۇلدىق پسيحولوگيادان ايىرىلۋىمىز كەرەك. ءاربىر ءتىل ءوز تۇتىنۋشىلارى ءۇشىن تۇپنۇسقا ءتىل بولىپ تابىلادى. ءبىر ءتىل نەمەسە ءبىر ءتىلدىڭ ءسوزى ەكىنشى تىلگە تۇپنۇسقا بولا المايدى. بارلىق ءتىل ءبىر-بىرىمەن تەڭ. وزگەنى تۇپنۇسقا ەتىپ جۇگەن  قازاق ءتىلى  ەمەس، سول ءتىلدىڭ قۇلدىق پسيحولوگياداعى سويلەۋشىلەرى. سوندىقتان قازىر قازاق ءتىلىن ەمەس، ونىڭ ورىستانىپ كەتكەن الىپبيمەن بىرگە قۇلدىق قامىتىن ءالى شەشپەگەندەردى دە قوسا قۇتقارۋ كەرەك.

الەمدىك تاجىريبەگە قاراساق ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە ءسوز  اۋىسقانىمەن، دىبىس اۋىسپايتىنىن كورەمىز. ءبىر ءتىل ەكىنشى ءتىلدىڭ ءسوزىن ءوز دىبىسىمەن جازادى. اعىلشىن فرانتسۋز ءتىلىنىڭ ءسوزىن جازۋ ءۇشىن فرانتسۋز دىبىسىن المايدى، اعىلشىن ءسوزىن نەمىس ءوز دىبىسىمەن جازادى، ورىس قازاقتىڭ «قازاقستان»، «اكىم»، «ءماجىلىس» دەگەن سوزدەرىن جازۋ ءۇشىن قازاق تىلىندەگى «ءا»، «ءى»، «ق» دىبىستارىن الا ما؟ المايتىنىنا كوزىمىز جەتىپ وتىرىپ، ولاردىڭ دىبىسىن ءبىز نەگە الۋىمىز كەرەك.

2.«ى» جانە «ءى» دىبىستارى ءبىر تاڭبامەن (I - ى،  i- ءى بولىپ) بەرىلۋى كەرەك. ويتكەنى بارلىق وزگە داۋىستىلار پار-پارىمەن ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەنىپ تۇرعاندا، بۇلاردى نەگە جەتىمسىرەتەمىز.

3.«ي» مەن «ۋ» دىبىستارىنىڭ داۋىستى نە داۋىسسىز بولۋ ماسەلەسى شەشىلۋى ءتيىس.

4.«ۋ» دىبىسى «W» تاڭباسىمەن بەرىلۋى كەرەك.

5, «ي» دىبىسى «Y» تاڭباسىمەن بەرىلۋى كەرەك.

6, الىپبيدەن «ح»، «ھ»، «ۆ» دىبىستارىن الىپ تاستاۋ كەرەك. مەنىڭشە، «ح»، «ھ» دىبىستارىن قازاقتىڭ «ق» دىبىسى يگەرە الادى. سونداي-اق «ۆ» دىبىسىن قازاقتىڭ «ۋ» دىبىسى يگەرەدى. بۇلاردىڭ يگەرىلۋىن ەملە ەرەجەسى ارقىلى رەتتەۋگە بولادى.

سوندا الىپبيدەگى ءارىپ سانى - 29 بولادى. كىرمە «ءا «جانە «ف» دىبىستارى بارلىق تۇركى تىلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تىلىمىزگە اراپ-پارسى تىلىنەن ءدىنىمىز ارقىلى سىڭگەندىكتەن ولار «ادال» دىبىس رەتىندە جاتىرقاماي الۋىمىزعا بولتىن سياقتى.

جالپى، ءالىپبيدى جالپىحالىقتىق بولىپ تالقىلاۋ دەگەندى مەنىڭشە، بىلايشا جۇرگىزۋ كەرەك سياقتى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وسى ءالىپبي ماسەلەسىمەن شىنىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ءتىل ماماندارىن جيناپ (15 پە، 20 ما، مۇمكىن وتىز ادام بولار), ەكى-ءۇش كۇن تالقىلاۋ وتكىزۋ كەرەك، ونى ەلدىڭ بارلىق بۇحارالىق اقپارات قۇرالدارى تىكەلەي ەفير ارقىلى جۇرتشىلىققا تاراتىپ وتىرۋى قاجەت. سوندا كىمنىڭ نە ايتقانى، قانداي نۇسقا ۇسىنعانى، دالەلدەمەلەرى، نەگىزدەمەلەرى انىق كورىنىپ، جاۋاپكەرشىلىكتەرى ايقىندالادى. مىنە، وسىنداي تالقىلاۋ ۇلتقا كەرەك ءالىپبي جوباسىن جاسايدى. 

امان مادەلحانۇلى اباسيلوۆ

Abai.kz