بيىل الاش قايراتكەرى ماعجان جۇماباەۆ تۋرالى ەڭ العاشقى «ماعجان» فيلمىنە 30 جىل تولادى. وسىعان وراي، فيلم اۆتورى، بىرنەشە دەرەكتى ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى قاليلا وماروۆپەن سويلەسكەن ەدىك...

- قاليلا اعا، ءسىزدىڭ دەرەكتىڭ فيلمدەرىڭىزدە الاش تاقىرىبى ءجيى كوتەرىلەدى. بۇل تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟ نە سەبەپ بولدى؟

- مەن 1989 جىلى ايەل تاعدىرى تۋرالى «تاۋشەن» دەگەن فيلم ءتۇسىردىم. ول كەڭ كولەمدە تارالىپ، كورەرمەنىن تاپتى. سودان كەيىن «قازاقتەلەفيلم» ماعان ءماريام كاكىمجانوۆا تۋرالى كينوتۋىندى تۇسىرۋگە تاپسىرما بەردى.

ءماريام اپانىڭ تاعدىرى كەرەمەت. ءوزى 90-عا كەلگەن. ول كىسى ماعان 100 جىلدىق قازاق تاريحىنىڭ كۋاگەرىندەي كورىنەدى. مەن العاش رەت ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، احمەت بايتۇرسىنوۆتار تۋرالى سول كىسىدەن ەستىدىم. ءماريام اپا سولاردىڭ وزىنە جاساعان جاقسىلىقتارىن، احاڭدى، احمەت بايتۇرسىنوۆتى كورگەنىن كەرەمەت سۋرەتتەپ ايتىپ بەرەتىن.

ءماريام اپانىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى ەستەلىگىندەگى مىنا ءبىر ەپيزود ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى: «1935-36 جىلدارى الماتىداعى نيكولسكي بازارىنىڭ جانىندا تۋبەركۋلەز بولنيتساسى بار ەدى. تاڭەرتەڭ سول جەرگە بارىپ كەزەك الامىز. سكامەيكالاردا ورىن جوق، تۇرەگەپ تۇرعام. ءبىر كەزدە احاڭ كەلدى. باياعى ورىنبوردا كيىپ جۇرگەن فراك، كيىمدەرىنىڭ ءبارى توزعانى كورىنىپ تۇر.قالتاسىندا گازەتى بار. كەلىپ ول كىسى دە كەزەك الدى. ول احاڭنىڭ «حالىق جاۋى» بولىپ سوتتالىپ، سودان ەل ىشىنە قايتىپ ورالعان كەزى عوي. سوندا اناۋ وتىرعان ادامداردىڭ بىرەۋى ورىن بەرمەدى، نە امانداسپادى. ءوزىم تۇرەگەپ تۇرمىن.باس يزەپ امانداستىم. جانىمىزداعى ارىقتا سىلدىرلاپ سۋ اعىپ جاتىر. ءبىر كەزدە قاسىما كەلدى دە، ارىقتىڭ جاعاسىنداعى ۇلكەن ءبىر قارا اعاشتىڭ كەسىلگەن تۇبىرىنە گازەتىن توسەپ، وتىردى».

مەن وسى ەستەلىكتى ءماريام كاكىمجانوۆا تۋرالى «اتامەكەن» فيلمىنە كىرگىزدىم. ءماريام اپا سول ەپيزودتى ايتىپ جاتقاندا، كامەرامەن اعاشتىڭ تۇبىندەگى تامىردى، ودان سوڭ اعىپ جاتقان ارىقتى، سوسىن جاڭاعى اعاشتىڭ ءتۇبىرىن ءتۇسىردىم. سوسىن سول كەسىلگەن تامىرلى ءتۇبىردىڭ جانىنا ماعجاننىڭ، مىرجاقىپتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كىتاپتارىن قويدىم. ول كىتاپتار سالقىن جەلمەن بىرتە-بىرتە اشىلادى. ىشىندەگى سۋرەتتەر كورىنەدى، باسقا كورىنەدى. ءسويتىپ-ءسويتىپ ارى قاراي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى اڭگىمەنى مەن ءماريام  اپادان ەستىدىم، ايبىندى، اياۋلى الاش تاقىرىبىن ماعان العاش ۇسىنعان ادام - ءماريام اپا.
ول كينونىڭ كورسەتىلىمىنە ساعات اشىمباەۆ كەلدى. ول كەزدە ساعات اعا تەلەۆيدەنيەنىڭ باستىعى عوي. ستۋديانىڭ ديرەكتورى - كارىم تاناەۆ.
جارتى ساعاتتىق كينو ءبىتتى. مۇلگىگەن تىنىشتىق. ەشكىم ۇندەمەيدى. ءبىر كەزدە ساعات اعا تۇردى دا: «ءوزىمىز عوي، ەندى. بار كىنا وزىمىزدەن عوي...»، - دەدى.

- ال، تاعدىرى قيىن الاش قايراتكەرلىرىنىڭ ىشىندە ماعجان تۋرالى فيلم تۇسىرۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟

- ءبىر كۇنى ستۋديانىڭ ديرەكتورى كارىم تاناەۆ بىرنەشە قازاق رەجيسسەرلارىن شاقىرىپ الدى. ستۋديادا ءبىراز جىگىتتەر بار-تۇعىن. تۇراش يبراەۆ دەگەن حالىق ءارتىسى، ايمۇحان قارابالين دەگەن ۇلكەن رەجيسسەرىمىز، تىلەگەن احمەتوۆ، ورالبەك سارباسوۆ، بالتاباي يمانباەۆ جانە مەن.
باردىق. كارىم اعامىزدىڭ قولىندا «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» سول كۇنگى سانىندا شىققان الاش ارىستارىنىڭ اقتالعانى تۋرالى ماقالا بار ەكەن. «ەندى ارقايسىڭ ءبىر-بىرەۋىن الىپ، جارىققا شىعاراسىڭدار» دەدى. ءسويتىپ مەن ماعجان جۇماباەۆتى الدىم. احمەت بايتۇرسىنوۆتى تاعى ءبىر جىگىت الدى. مىرجاقىپتى تاعى بىرەۋى الدى.

ماعجاننىڭ كىتابىنىڭ ءبارىن كامپەسكە جاسادى

مەن ماعجاننىڭ كىتابىن الىپ وقىدىم. ولەڭدەرى كەرەمەت قوي. تاعدىرى بار. ءسويتىپ ءار جەردەن دەرەك جيناۋعا كىرىستىم.

ءبىزدىڭ ستۋديادا ۇلجان مۋسليموۆا دەگەن ماعجاننىڭ نەمەرە ىنىلەرىنىڭ قىزى جۇمىس ىستەيتىن. كەيىن ول دا جۇماباەۆا دەپ تەگىن وزگەرتتى. ول ءوزىن ماعجاننىڭ قىزىمىن دەيدى، ويتكەنى ماعجاننىڭ جۇبايى زىليحا اپايدىڭ قولىندا بولاتىن. ول بىزدە رەداكتور ەدى. مەنىڭ ءفيلمىمنىڭ ستسەناريىن سول جازدى.
ال، ودان بۇرىن 1989-جىلى مىنا وقيعا بولدى: ماعجان ەڭ ءبىرىنشى رەت اقتالعاننان كەيىن كىتابى شىقتى عوي. سول كىتاپتىڭ قولجازباسىن ءومىر بويى ايەلى زىليحا جيناپ جۇرگەن.

زىليحا اپا: «1937-جىلى ماعجاندى ۇستاپ الىپ كەتەردىڭ الدىندا، ۇيدە ەدى. مەن پەلمەن جاساپ جاتىر ەدىم. ول ريزا بولىپ اڭگىمە ايتىپ، قاسىمدا وتىرعان. ءبىر كەزدە ەكى ادام كەلىپ، سول پەلمەندى جەگىزبەي الىپ كەتتى عوي. سودان كەيىن ماعجاندى تانيتىندار، ماعجاندى ۇيىنە قوندىرعاندار، ماعجاننىڭ ولەڭىن وقىعانداردىڭ ءبارىن شەتىنەن ۇستاي بەردى. ماعجاننىڭ كىتابىنىڭ ءبارىن كامپەسكە جاسادى. ەندى قازاق ماعجاندى كورمەيتىن شىعار دەپ ويلادىم»، - دەيدى.

بىراق، ول قولدا بار قولجازبالارىن جيناپ، توسەكتىڭ استىنا، جاستىقتىڭ ىشىنە، ماتراتستىڭ ىشىنە تىعىپ قويعان عوي. 1960-جىلدارى ول قاعازدار مۇلدە جاراماي قالاتىن بولعاننان كەيىن، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءساتىمجان سانباەۆ تاعى ءبىر ادام ورتادان اقشا شىعارىپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ماشينكاعا تەرىلگەن شىعارمالارىنا تىعىپ، سونى ءۇش قولجازبا ەتىپ  كوبەيتەدى. ول كەزدە ولجاستى دا ۇقك اڭدىپ جۇرگەن كەز عوي.

ءسويتىپ 1989 جىلى سول كىتاپتى زىليحانىڭ قولىنا تاپسىردىق. ول بىلاي بولدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ جوعارعى جاقتا شىعارماشىلىق ءۇيى بار. سونىڭ الدىنا دالاعا كرەسلو، ۇستەل قويىپ، 90-عا كەلگەن زىليحا اپانى اكەپ وتىرعىزدىق. كامەرانى قوسىپ، الدىنا ميكروفون قويدىق. ءسويتىپ ءوزى ساقتاعان قولجازباسىنىڭ كىتاپ بوپ شىققان نۇسقاسىن اراعا الپىس جىلعا جۋىق ۋاقىت سالىپ، قولىنا قايتا بەردىك. زىليحا اپا كىتاپتى الاقانىمەن سيپادى، ءسۇيدى، ماڭدايىنا تيگىزدى، جۇرەگىنە باستى. «ەندى ولسەم ارمانىم جوق. ماعجان قازاعىمەن قاۋىشتى.كوزىم كوردى. جەتكىزدىم»، - دەپ جىلادى.

- ماعجان تۋرالى دەرەكتەردى قالاي جينادىڭىز؟

- مەندە ماعجاننىڭ كوزىن كورگەن ادامداردىڭ ءتىزىمى تۇر. ونىڭ تۋعان جەرىنەن قايتىس بولعان جەرىنە دەيىنگى ارالىقتا كەلىنى بولا ما، باسقاسى بولا ما، قاتىسى بار ادامداردىڭ ءتىزىمىن الدىم. ءسويتىپ، تۋعان جەرىنەن باستاپ، لاگەردە وتىرعان جەرىنە دەيىن ىزدەپ باردىم. سول ادامدار ايتقان دەرەكتەر بويىنشا دەرەكتى ءفيلمدى ءتۇسىرىپ شىقتىم عوي. سوسىن ولەڭدەرىن وقىدىم.
ماعجان -  ءۇش رەت سوتتالعان ادام. 1929-جىلى ۇستالعاننان كەيىن، ول بەلوموركانالعا، مەدۆەجەگورسك دەگەن جەرگە تۇسەدى. ودان 50-60 شاقىرىم جەردە، سوسنوۆەتسكىدە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى ايەلى عاينيجامال ىزدەپ بارعان. ال، ماعجانعا زىليحا بارعان.

باۋىرجاننىڭ دەرەگىنە سەنسەك، ول لاگەرگە ايدالعان

- باۋىرجان مومىشۇلى ماعجاندى كورگەنىن ايتقان ەستەلىك بار دەسەدى. بۇل قانشالىقتى راس؟

- ۇقك-ءنىڭ مۇراعاتىندا ماعجاندار اتىلدى دەگەن قۇجات بار عوي. بىراق، مەن 2010 جىلى باۋىرجان مومىشۇلى تۋرالى فيلم تۇسىرگەندە، باۋىرجاننىڭ ناعاشىسىمەن سويلەستىم. ول كىسى تارازدىڭ جانىندا اسى دەگەن جەردە تۇرادى. سول ناعاشىسى باۋكەڭمەن بەتپە-بەت وتىرىپ سويلەسكەندە، ماعجاندى سوعىستان كەيىن لاگەردە كوردىم دەپ ايتىپتى. ناعاشىسى ايتادى: «باۋكەڭ لاگەرگە بارعاندا، سونداعى بىرەۋ مىنا جاقتا سەنىڭ ءبىر قازاق اقىنىڭ ءجۇر دەيدى. باۋكەڭ بارىپ كورسە، بۋشلات كيىپ العان، ءوڭى ازعان ەكەن. قاشقاقتاي بەرەدى. «جولاما، جولاما مەنىڭ قاسىما، كۇيەم جۇعادى» دەپ ايتتى دەيدى. سوسىن باۋكەڭ ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وقيدى. باۋكەڭ - اسكەري ادام، داۋسى سۇمدىق قوي. ماعجان تۇرىپ قالادى. ءبىر كەزدە جىلاپ جىبەردى دەيدى. سوندا ماعجان باۋكەڭە «شاماڭ كەلسە مەنى ەلگە قايتارشى» دەپتى.

باۋكەڭ - اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن ادام. "كەلەسى اپتادا كەلەم" دەپ ءوزىنىڭ جۇمىسىنا كەتىپ قالادى. كەلەسى اپتادا بارا المايدى. ءبىر ايدان كەيىن بارىپ سۇراسا، سونداعى ادامدار «ول اقىن سۋ اعىزاتىن بورەنەلەردىڭ اراسىنا قۇلاپ ءولدى» دەپتى. سوندا باۋىرجاننىڭ ايۋىنشا، ماعجان 37-جىلى اتىلماعان. ويتكەنى 47-جىلدارى كوردىم دەپ تۇر عوي»...

دەمەك، باۋىرجاننىڭ دەرەگىنە سەنسەك، ول لاگەرگە ايدالعان. سول «ماعجان» فيلمىمدە ايتجان بۋتين دەگەن ايتادى عوي، ءوزى اتىلدى دەگەن قۇجاتى بار، بىراق اتىلماي لاگەرگە كەتكەندەر بولعان دەپ. ماعجاندى دا ءسويتىپ جىبەرۋى مۇمكىن.

بۇل جەردە كوممۋنيستىك قوعامنىڭ شىعارماشىلىق ادامىنا، اسىرەسە ۇلت وكىلىنە سونشالىقتى قاتىگەزدىگىن كورۋگە بولادى. مىسالى، پاتشالىق رەسەي ءوزىنىڭ حاس جاۋى لەنيندى ستيپەنديا بەرىپ وتىرىپ، سىبىردە ۇستادى. بەرگەن اقشاسىن ەسەپتەپ قاراساق، ءبىر ينجەنەردىڭ ايلىعىمەن بىردەي ەكەن. ول سوندا نادەجدا كرۋپسكايانى الىپ بارىپ وحوتو جاساپ، كۆارتيرا جالداپ، كىتاپتارىن ەۋروپادان الدىرىپ وقىپ وتىرعان.

ال، ەندى سوۆەت وكىمەتى ءوزىنىڭ جاۋىنا ىستەپ وتىرعانى مىنانداي. يا ءتىرى ەكەنىن بىلمەيسىڭ، يا ءولى ەكەنىن بىلمەيسىڭ. سونشالىقتى قاتىگەزدىك. مىنە، ايىرماشىلىعى. انا قوعام، لەنينگە قالاي قارادى؟ لەنين مىنا قوعامعا قالاي قارادى؟

ماعجاننىڭ تاعدىرىندا ەكى ايەل بار

- ماعجاننىڭ ومىرىندەگى نازىك جاندىلار تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ماعجاننىڭ تاعدىرىندا ەكى ايەل بار. بىرەۋى ءبىز ايتقان - زىليحا. ەكىنشىسى - گۇلسىم كامالوۆا.

گۇلسىم سانكت-پەتەربۋرگتەگى بايلاردىڭ قىزدارى وقيتىن ينستيتۋتتا وقىعان. (سمولنينسكي ينستيتۋت بلاگارودنىح دەۆيتس). گۇلسىم - سول زاماندا ازيا عانا ەمەس، ەۆروپاداعى الدىڭعى قاتارلى كوزى اشىق ايەلدەردىڭ ءبىرى بولدى. جانە ول ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا «سەسترا ميلوسەرديە» بولىپ قاتىسقان ءۇش تۇرىك قىزىنىڭ ءبىرى.

ونىڭ ماعجان تاعدىرىنداعى ءرولى مىناۋ: ماعجان تۇرمەگە ءبىرىنشى رەت وتىرىپ كەلگەننەن كەيىن، 1922-جىلدارى پەتروپاۆلدا مۇعالىم بوپ جۇمىس ىستەيدى. سوندا جۇرگەندە گۇلسىمگە عاشىق بولادى. ماعجاننىڭ ماحاببات تۋرالى ەڭ مىقتى ولەڭدەرىنىڭ ءبارى گۇلسىمگە ارنالعان.

گۇلسىم - تۇرمىستاعى ايەل بولسا دا، ماعجاننىڭ كوزىندەگى الاۋدى كورىپ، سودان ەكەۋى ءبىر-بىرىنە عاشىق بولادى. ماعجاننىڭ بويىنداعى جاستىق جىگەر، الاۋ، سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي ماحاببات، ارينە، گۇلسىمگە ءنار بولدى. ال، ونىڭ ەسەسىنە گۇلسىم ماعجانعا نە بەردى؟

ول ماعجاندى ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ سول كەزدەگى جارقىن وكىلدەرىمەن تانىستىردى. پوەزيادا مەرەشكوۆسكي، اندرەي بەلىي بار، جيۆوپيستە بانگوكتارىڭ بار. ياعني، سول ادامدار ارقىلى الدىڭعى قاتارلى مادەنيەتتى ماعجانعا ءسىڭىردى. كەيىن ماعجان موسكۆاعا بارعان كەزدە نەگە ەۋروپالىق مادەنيەتكە ەركىن ەنىپ كەتتى؟ ويتكەنى، ورتادا گۇلسىم تۇر ەدى. دەمەك، گۇلسىمنىڭ قازاق تاريحى مەن رۋحانياتى الدىنداعى ەڭبەگى - ماعجانعا ەۆروپالىق مادەنيەتكە جول اشىپ بەرۋى. ال، ەۋروپالىق رۋحانياتپەن قارۋلانعان ماعجاننىڭ پوەزياسى الەمدىك دەڭگەيگە ءبىر-اق شىقتى!

ايتپەسە، ءسابيت تە جازار ەدى، ءابدىلداڭ دا جازار ەدى. ولاردا ونداي مۇمكىندىك بولعان جوق. ولاردىڭ گۇلسىمدەرى بولعان جوق. مىنە، گۇلسىم ماعجاندى سونداي دەڭگەيگە كوتەردى.

سودان ءبىر كۇنى مەنى دۋلات يسابەكوۆ شاقىردى. ول كىسى «مەن ماعجان تۋرالى پەسا جازىپ جاتىر ەدىم، ەڭ مىقتى دەرەك سەنىڭ كينوڭدا ەكەن. بىراق، كينوڭا كىرمەي قالعان نەلەرىڭ بار جانە قانداي ويلارىڭ بار؟» - دەپ سۇرادى.
مەن ەكى كۇن دۋلات اعانىڭ جانىندا ءجۇرىپ، گۇلسىم تۋرالى وسى دەرەكتەردى ايتىپ بەردىم. سوسىن ءبىر جىلدان كەيىن پەتروپاۆلدا دۋلات اعانىڭ «ويتپەسە ماعجان بولا ما؟» دەگەن سپەكتاكلى قويىلدى. ارنايى بارىپ كوردىم. قاراسام، قويىلىمدا ماعجان مەن زىليحانىڭ ماحابباتى عانا كورسەتىلگەن. جاڭاعى گۇلسىمنىڭ بۇكىل ىستەگەن تىرلىگى زىليحاعا جازىلعان. سوسىن مەن كەلىپ دۋلات اعاعا: «اعا، مىناۋ نە؟ مەنىڭ بۇكىل ءومىرىمنىڭ ءنارى ەدى، مەن وسى گۇلسىمدى شىعارا الماي ءجۇرمىن» دەدىم. ول كىسى: «قاليلا، ارينە تاريحتا، ومىردە سولاي بولعان شىعار، دۇرىسىن ايتىپ وتىرسىڭ عوي. بىراق مەن جاس وقىرمانداردى، كورەرمەندەردى دۇرىس تاربيەلەۋ ءۇشىن ولاي بەرە المايمىن. ماعجان ومىردە زىليحامەن باس قۇرادى عوي. سوندىقتان گۇلسىمنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ ءبارىن زىليحاعا بەردىم»، - دەدى. ۇستىمنەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى.ءىشىم ۋداي اشىدى. مەن ومىردە بىرەۋگە وتە سيرەك رەنجيمىن. ءسوز جوق، دۋلات اعا دا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرى. نە ىستەيمىن؟

كەيىن، مەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى گۇلسىم وقىعان ينستيتۋتتا ءۇش كۇن وتىرىپ ارحيۆىنەن گۇلسىمنىڭ سۋرەتىن ىزدەگەم. ول كەزدە تاپپادىم. كەيىن  سولتۇستىك قازاقستانداعى "قازاقستان" ارناسىنىڭ بولىمشەسىنىڭ حابارىنان كورىپ قالدىم، گۇلسىمنىڭ سۋرەتىن مۋزەيدەن تاۋىپ جاريالاپتى.
سوندىقتان مەن ماعجان تۋرالى ايتىلعاندا، ونىڭ تاعدىرىنداعى گۇلسىمنىڭ ەسكەرۋسىز قالا بەرەتىنىن ايتقىم كەلەدى. ماعجاننىڭ ومىردەگى مۋزاسى بولعان گۇلسىم تاريحتا ءوز باعاسىن السا دەپ تىلەيمىن!

سابەڭدە ءوزىن كەدەيدىڭ بالاسىمىن دەگەن كەك قالىپ قالعان عوي

- ءسىزدىڭ فيلمىڭىزدە 1937 جىلى ماعجاننىڭ ءسابيت مۇقانوۆقا حات جازعانى ايتىلادى. ول كەزدە ءسابيت مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بولعان ەكەن. ەكەۋىنىڭ كەزدەسۋى مۇمكىن بە؟

- ماعجاننىڭ حاتىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۋزەيى وزدەرى جاريالادى. ءسابيت پەن ماعجان ەكەۋى ءبىر جەردىڭ جىگىتتەرى عوي. بىراق، ماعجان بايدىڭ بالاسى، سونىڭ پاۋەسكەسىندە اتقوسشى بولىپ ءسابيت ءبىر-ەكى رەت قىزمەت كورسەتكەن جەرى بار ەكەن. سودان سابەڭدە ءوزىن كەدەيدىڭ بالاسىمىن دەگەن كەك قالىپ قالعان عوي. سول كەكتى ءسابيت جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى بوپ تۇرعان كەزىندە قايتاردى عوي. ايتپەسە ماعجان وعان كومەكتەسىپ، كەزىندە قولداعان عوي.

- جالپى، سول كەزدەگى ۇلت ينتەلليگەنتسياسىنىڭ بىرىكپەۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- ينتەليگەنتسيانىڭ بىرىكپەۋى قازىر دە بار. ەكەۋى دە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قايراتكەر بوپ سانالاتىن ەكى مۇحتاردىڭ اراسىن الايىقشى. بۇل دا سونىڭ جالعاسى عوي. ەگەر 37-جىل بولسا، وسىنى پايدالانىپ، ەكەۋىن دە اتىپ تاستاي سالار ەدى.

- مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

- نەگىزى وزگە ۇلتتارعا قاراعاندا قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ تۇگەلدەي ۇستالىپ، اتىلۋى، ايداۋعا ءتۇسۋى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىنە بايلانىستى دەپ ايتىلادى. سەبەبى، كوشپەندى قازاق، ونىڭ ۇستىنە ورىس پاتشالىعىنا بودان بولعاننان باستاپ، الدىڭعى ورىنعا ۇلت ەمەس، رۋ شىعىپ وتىرعان. وسىنى بۇرىنعى پاتشالىق يدەولوگيا، ودان كەيىنگى كەڭەستىك يدەولوگيا قازاققا ادەمى پايدالانىپ كەلدى. سوندىقتان، مۇنىڭ ءبارى قازاقتىڭ رۋشىلدىعىنان. ياعني، رۋشىلدىق - قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ باستى ىندەتى. ول كەشەگى سوۆەت وكىمەتى كەزىندە جاسىرىن بولىپ، تومەندەتىلىپ كەلدى عوي. بىراق، ەگەمەندىك العاننان كەيىن، قايتادان ءورشىدى.

تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار. ءبىر جاعىنان رۋشىلدىق ءوزىڭنىڭ تامىرىڭدى ۇزبەۋگە، جان-جاعىڭدى قىمتاۋعا كەرەك. ەكىنشى جاعىنان رۋشىلدىقتى ۇلتتىق مۇددەدەن جوعارى قويساڭ، وندا - كاتاستروفا.

بۇل بيلىككە نە كەرەك ەدى؟

- ءسىز «ۇلتتى توبىر ەتۋ وڭاي، توبىردى ۇلت ەتۋ قيىن» دەپ جازىپسىز. دەگەنمەن، قيىن بولسا دا توبىردى ۇلتتىق دەڭگەيگە قالاي كوتەرۋگە بولادى؟

- كەشەگى ءاليحاندار توبىرعا اينالعان قوعامدى كورىپ تۇردى عوي. قازاقتىڭ جارتىسى قىرىلدى، ينتەليگەنتسيا قىرىلدى.

ودان كەيىنگىلەرى "ۋرا! ۋرا!" دەپ پارتيانىڭ ۇرانىمەن ءجۇرىپ،  ماعجانداردى كەرەك قىلعان جوق. ءسويتىپ توبىر بولدى. ەندى قايتادان ۇلتتىق مەملەكەت قۇرايتىن ۇلتتى مىنا قوعام دا قاجەتسىنبەي وتىرعان سياقتى. مەن سونى ايتقىم كەلدى. نەگە؟ ويتكەنى، العاش ەگەمەندىك العاننان كەيىن، وسى ۇلت وسى جەردىڭ ەگەسى دەگەن يدەولوگيا بويىنشا، وسى ەلدىڭ ءتىلىنىڭ ابىرويىن كوتەرۋ كەرەك ەدى. سول كەزدە قازاقستاندا تۇراتىن ۇلتتار، اسىرەسە ورىستار، ودان كەيىن كەلگەن قىتاي بيزنەسمەندەرى جاپپاي قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستادى. مەن ءوزىم كۋامىن. سونى توقتاتتى، مىنا بيلىك.

نە ءۇشىن؟ ويتكەنى ءبىز ەگەر سول كەزدە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرساق، قازاقتىڭ مۇددەسى جوعارىعا شىعاتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ مىڭ جىلدىق باباسىنان امانات بوپ قالعان جەر استى-جەر ۇستىندەگى بايلىعىنا ەگەلىك ەتە الاتىن ەدىك.
ال، بۇل بيلىككە نە كەرەك ەدى؟ ولارعا ۇلتتى توبىر كۇيىندە ساقتاپ، بايلىعىنىڭ ءبارىن جيناپ الىپ، يەلەنۋ كەرەك ەدى. مىنە وسىنداي ۇلكەن ساياسات - بۇل.

بۇل مەملەكەت ەشقانداي دا ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس

- دەمەك، ءبىز 30 جىلدا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا العان جوقپىز عوي؟

- جوق. بۇل مەملەكەت ەشقانداي دا ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس. بۇل - كوپۇلتتى ساياساتقا نەگىزدەلگەن قازاقستاندىق مەملەكەت. قازاقتاردىڭ تاعدىرى تىلىنە، دىنىنە، دىلىنە، ۇلتتىق بايلىعىنا، جەرىنە سۇرانىس جاساي المايتىن امەريكاندىق ۇندىستەرمەن تاعدىرلاس.

امەريكادا سونداي عوي. ۇندىستەر رەزەرۆاتسيادا تۇرادى. امەريكادا 100 ميليونداي ءۇندىس بولسا، سونىڭ 90 ميلليوندايى قىرىلعان. ولار دا كوشپەندى بولعان. جانە ولاردىڭ كۇن كورىسى بيزون اۋلاۋ بولعان. سول بيزوندارىنىڭ ءبارىن قىرىپ تاستاعاننان كەيىن ولار دا قىرىلدى.

قازاقتار دا اشارشىلىقتا ءدال سولاي بولدى. مالىنىڭ ءبارىن تارتىپ العاننان كەيىن قازاقتار قىرىلدى. بۇل جەردە ەكەۋى پاراللەل. ال، ەندى ۇندىستەر دە كەزىندە رۋ-رۋ بولعان. ءسويتىپ ءبارى باسى قوسىلىپ سوعىسقان جوق. بىزدىكى دە ءدال سونداي.

بىراق، ماعجان جاعىپ كەتكەن الاش يدەياسىنىڭ ۇشقىندارى بار بىزدە. مەن مىسالى مۇحتار ماعاۋيننەن سونى كورەم. ول اقىن ەمەس، بىراق، ونىڭ جانىنا باتسا دا ىستەپ وتىرعان تىرلىكتەرى سول ماعجاننىڭ الاۋى.

مۇحتار ماعاۋين: اشارشىلىقتى قازاققا الىپ كەلگەن ادام - تۇرار رىسقۇلوۆ

- مۇحتار ماعاۋين دەمەكشى، ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا مەندە مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەش جەردە جاريالانباعان ماتەريالدارى بار دەپ قالدىڭىز؟

- مۇحتار ماعاۋين پراگادا جۇرگەن كەزىندە باردىم عوي. لوندوندا تۇراتىن ءبىر قازاق جىگىت الىپ باردى. ءبىر دەرەكتى فيلمىمە قاجەتتى دۇنيەلەردى جيناۋ ءۇشىن بارعام. سوسىن مۇحاڭ فيلمگە قاتىستى ويىن ايتتى دا، "بولدى كەتە بەر" دەدى. بىراق، مەن اعاعا "سەنەن ينتەرۆيۋ الماي كەتپەيمىن" دەدىم. ول "مەن ەشكىمگە سۇحبات بەرمەيمىن" دەيدى. مەن دە "الماي كەتپەيمىن" دەدىم.
ءسويتىپ جۇمىس بولمەسىندە باستالعان قىسقا-قىسقا اڭگىمە ءۇش ساعاتتىق سۇحباتقا ۇلاسىپ كەتتى. سۇحبات بەرمەيمىن دەپ وتىرعان ادام قالاي ءۇش ساعات سويلەگەنىن بىلمەي قالدى.

سوندا مەن ول كىسىگە ءبىر سۇراق قويدىم: "قاي قوعام بولسا دا قازاق دەگەن ۇلتتىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋى ءۇشىن ۇلتقا جاسالعان قاستاندىقتار بار. سول قاستاندىقتاردىڭ باسىندا كىمدەر تۇر؟ كىمدەردى اتايسىز؟" - دەدىم.
سوندا مۇحتار: «جالپى 30-جىلدارداعى اشارشىلىق قازاقتى ۇلت رەتىندە جۋساتىپ كەتتى. مىنە، سول اشارشىلىقتى قازاققا الىپ كەلگەن، سوعان سەبەپكەر بولعان ۇجىمداستىرۋدى الىپ كەلگەن ادام - تۇرار رىسقۇلوۆ. تۇرار - 1935 جىلعا جوسپارلاعان دۇنيەنى 1929-دا باستاپ جىبەرگەن عوي. سوندىقتان، قازاقتىڭ نومەرى ءبىرىنشى ساتقىندىعىنا ءماجبۇر بولعان ادام -تۇرار رىسقۇلوۆ» دەدى.

مۇحتار ماعاۋين تۇراردىڭ سول قۇجاتتارىن الىپ، "دات" گازەتىنە جاريالاعان. بىراق، كەيىن ول قىرىلىپ جاتقان قازاقتار تۋرالى ستالينگە بىرنەشە رەت حات جازدى. ءبىز سول جاعىن جاريا قىلا بەردىك تە، انا جاعى كولەڭكەدە قالىپ قويدى. سوندا مۇحتاردىڭ ويى: بەر جاعىن اشقاننان كەيىن، ار جاعىن نەگە اشپايسىڭدار دەيدى.

مەن كەزىندە بۇل تۋرالى شەراعاڭمەن دە اڭگىمەلەستىم. «الاشوردا» فيلمىندە دە پايدالاندىم.

ەندى "ەكىنشى ساتقىن كىم" دەيمىن عوي. سويتسەم مۇحتار ماعاۋين ايتادى: «ءبىز نەگە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا المادىق؟ بۇل جەردە كوزگە كورىنبەيتىن، ساياسي ىقپالدى جۇيەلەر تۇر. ءبىز سول ەگەمەندىكتى العاش العان كەزدە ەۋروپالىق قۇندىلىق، الەمدىك قاۋىمداستىققا تەڭ مەملەكەت بولىپ كەتۋ مۇمكىندىگىمىز بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى، بىراق، مىنا رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعاتىن مۇمكىندىگىمىز بولدى.

تاۋەلسىزدىك الىپ، رەسەيمەن ەكونوميكالىق، ساياسي تۇرعىدا تەڭ مەملەكەت رەتىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋىمىز كەرەك ەدى. سونداي ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى ەرەجەلەر تالقىلانىپ جاتقاندا، قازاق حالقىنىڭ دا، بۇكىل زيالى قاۋىمىنىڭ دا نازارىن باسقا جاققا اۋدارعان ءبىر قيمىل بولدى.

بۇل - قازاقتىڭ پاسپورتىنان قازاق دەگەن، ۇلت دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاپ، جالپى قازاقستاندىق دەپ قويامىز دەگەن ءبىر يدەيانى تاستاپ جىبەردى. ونى مۇحتار شاحانوۆ الدى دا الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ بۇكىل حالىقتىڭ بارلىعىن پروتەسكە شاقىردى. ءسويتىپ جۇرگەندە جاڭاعى استىرتىن ءجۇرىپ جاتقان كەلىسسوز ارقىلى ورىسقا ءتيىمدى زاڭدار قابىلدانىپ كەتتى. مىنە، ءبىز قازىر سونىڭ "جەمىسىن" كورىپ جاتىرمىز. تىرپ ەتە المايمىز.

ول كەلىسسوز - ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ باسىنداعى ادامدارعا ءتيىمدى، بىراق، ۇلتقا - ءتيىمسىز. وسىنداي جاعدايلار ىسكە اسىرىلدى. بۇل شىن مانىندە، تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى ۇلت تاعدىرىنىڭ شەشىلەتىن كەزى ەدى. بىراق، ءبىز سول مۇمكىندىكتى پايدالانار تۇستا قاتەلىك جىبەردىك. مۇنىڭ باسىندا ءوزى قالاسا دا، قالاماسا دا مۇحتار شاحانوۆ تۇر.

ايتپەسە، سول كەزدە كەلىسسوز تۋرالى ەكونوميستەر جازىپ جاتتى، ساياساتكەرلەر تالقىلاپ جاتتى. مۇحتاردىڭ نەگە سوعان پاراساتى جەتپەدى؟ ول كەرىسىنشە، مەن قازاقتى قۇتقارام دەپ بۇكىل ەلدى شۋلاتىپ، وزىنە پيار جاساپ الدى. ال، ناتيجەسى وسى بولدى. بىراق، ونى مۇحتاردىڭ ءوزى دە تۇسىنگەن جوق»، -  دەيدى.
بۇل تۋرالى كەزىندە سالىق زيمانوۆ ماعان: «ۇلتتىق مۇددەگە باعىتتالعان، جەر استى-ءۇستى بايلىعى قازاقتىڭ وزىنە بۇيىراتىن زاڭ جازىپ بەردىم» دەپ ايتقان ەدى. وكىنىشكە قاراي، ول زاڭ 39 رەت وزگەرتىلىپ، 180 گرادۋسقا بۇرىلدى.
ال، 15 رەسپۋبليكانىڭ ءبارى ەگەمەندىك الىپ، ءتىپتى ورىستىڭ ءوزى سوۆەتتەن تاۋەلسىزدىك الىپ كەتكەن كەزدە، ءبىز ەڭ سوڭىندا قالدىق. سوسىن بارىپ "تاۋەلسىزدىك!" دەپ ايعايلادىق قوي. بۇل ەندى انەكدوت.

مەندە مۇحتار ماعاۋيننىڭ وسىنداي ويلار ايتىلعان ءۇش ساعاتتىق ۆيدەو-سۇحباتى بار. بۇيىرتسا، ول ماتەريالداردى فيلم ەتىپ شىعارامىن. ازىرگە، ونى شىعارۋعا قارجى كەرەك.

- جاڭا مۇحتار ماعاۋيننىڭ تۇرار تۋرالى ويىن شەرحان مۇرتازاعا ايتتىم دەدىڭىز؟ ول كىسىنىڭ پىكىرى قانداي بولدى؟

- ول كىسى ويلانىپ وتىرىپ، «قاليلا، وسى جەرلەرىن ايتپاي-اق، ءوتىپ كەتسەك قالاي بولادى؟» - دەدى. مەن «بولمايدى، اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى، قازاقتىڭ دۋشار بولعان قاسىرەتىن ايتۋىمىز كەرەك» دەدىم. بىراق، ول كىسى تۇراردىڭ 20-جىلدارداعى اشارشىلىقتا جاساعان ەرلىگىن ايتتى. "قاليلا، سەن مىنانى ايتاتىن بولساڭ، انانى دا قوسىپ ايت. سوندا حالىققا تۇرار باسى كۇيلى بولشەۆيك ەمەس، ايتەۋىر قازاعىن جاقسى كورەتىن ازامات ەكەنى كورىنىپ تۇرسىن" -  دەدى. سولاي بەردىم.

دۋلات اعادىل دەگەن جىگىت باتىرلاردىڭ ۇرپاعى ەكەن

- «دۋلاتتىڭ شاھيت اجالى - بيلىكتىڭ كوزىنە تۇسكەن شەل» دەپ جازىپسىز...

- دۋلات اعادىل دەگەن جىگىت ءوزى باتىرلاردىڭ ۇرپاعى ەكەن. قازىر جالپى ۇلتتىق مۇددەنىڭ يا قالارى، يا قالماسى بەلگىسىز بولىپ تۇر عوي قوعامدا. مىنە، وسى كەزدە وسى جۇيەگە سانالى تۇردە ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسى بار دۋلات سياقتى ازاماتتار قارسى شىقتى. ول دەپۋتات ەمەس، باسقا ەمەس. قاراپايىم قازاق رەتىندە. وسىنداي جان-جاقتان دۋلاتتار شىعا بەرسە، حالىق ءوزىنىڭ رەاكتسياسىن بىلدىرەدى عوي.

ءتۇبى وسى ەلدىڭ يەسى رەتىندە بۇل ەلدە ءبارىبىر رەفورما بولادى. حالىق ءبارىبىر وسىلاي كوتەرىلە بەرەدى، كوتەرىلە بەرەدى. دەموكراتيالىق قوعام كەلەدى. ال، دۋلاتتار، كەشەگى التىنبەكتەر، بۇگىن جەر ءۇشىن تۇرمەدە وتىرعان ماكستارىڭ سول قوعامنىڭ شىعادى. ويتكەنى وعان التىن تامىر بولعان، تەمىرقازىق رەتىندە ۇستاپ تۇرعان باعانا ايتقان ماعجاننىڭ الاش يدەياسى.

سوندىقتان بۇلاردىڭ بويىندا سونداي ءبىر قاسيەت بار. ۇلتتىڭ مايەگىن تازا ۇستاعىسى كەلەدى. جانە سول ءۇشىن ولار قۇرباندىققا دا شالىنادى. دەمەك، تاۋەلسىزدىك يدەياسى، الاش يدەياسى وسىنداي ازاماتتاردىڭ بويىندا بار.

- ەمەن-جارقىن اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!

- سىزدەرگە دە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz