كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى مامبەت قۇلجايبايۇلى وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر. تاريحشى وقىرمانمەن سۇحباتىن ساباقتاي كەلىپ: «1986 جىلعى جەلتوقسانداعى حالىق نارازىلىعى عىلىمدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەتىندە مويىندالعان. 11 سىنىپقا ارنالعان وقۋلىقتا (65-70 ب.ب.) «1986 جىلعى جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى» دەگەن تاقىرىپپەن 5-6 بەتتىك ماتەريال بەرىلگەن»، دەپ جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي تۇرعىدا باعاسىن الىپ جاتقانىن ءسوز ەتەدى.

«اباي-اقپارات»

ارمىسىز ءىنىم! مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، رۋلىق - جۇزدىك  سانا ۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك ساناعا وتىن بولا المايدى. ءبىز بۇگىن باسىمدىلىقتى سانالى تۇردە مەملەكەتشىلدىك ساناعا بەرگەنىمىز ءجون. جەرىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاۋدىڭ باسقا جولى جوق.

كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى مامبەت قۇلجايبايۇلى وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردارعا جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر. تاريحشى وقىرمانمەن سۇحباتىن ساباقتاي كەلىپ: «1986 جىلعى جەلتوقسانداعى حالىق نارازىلىعى عىلىمدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەتىندە مويىندالعان. 11 سىنىپقا ارنالعان وقۋلىقتا (65-70 ب.ب.) «1986 جىلعى جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى» دەگەن تاقىرىپپەن 5-6 بەتتىك ماتەريال بەرىلگەن»، دەپ جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي تۇرعىدا باعاسىن الىپ جاتقانىن ءسوز ەتەدى.

«اباي-اقپارات»

ارمىسىز ءىنىم! مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، رۋلىق - جۇزدىك  سانا ۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك ساناعا وتىن بولا المايدى. ءبىز بۇگىن باسىمدىلىقتى سانالى تۇردە مەملەكەتشىلدىك ساناعا بەرگەنىمىز ءجون. جەرىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاۋدىڭ باسقا جولى جوق.

1917 جىلدىڭ سوڭىندا بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتايعا قازاقتان وكىل سايلاۋ ناۋقانى باستالىپ كەتكەندە، الاش اتىنان وكىلدىككە تۇسكەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى كەنەتتەن قۇرىلتايعا دەپۋتات بولىپ سايلانۋدان باس تارتاتىندىعىن مالىمدەدى. شامامەن كەلتىرگەن ءۋاجى: «دەپۋتاتتىققا ءتۇسىپ جاتقانداردىڭ باسىم بولىگى ارعىندار ەكەن دەگەن كۇڭكىل ءسوز شىقتى. مەن ارعىن ءۇشىن عانا ەمەس، قازاق ەلى ءۇشىن دەپ «قازاق» سياقتى گازەت شىعارۋعا، باسقا دا قام-قارەكەتكە اتسالىسىپ جۇرگەن جانمىن. مەنى تەك ارعىنعا تەلۋ قورلاۋمەن تەڭ. سوندىقتان دا، دەپۋتاتتار ءبىر ارعىنعا كەم بولسىن دەپ كانديداتۋرامدى كەيىن قايتارىپ الامىن». مىنە بيىك ازاماتتىق ۇستانىمنىڭ ۇلگىسى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى زيالىلارىمىزدىڭ اراسىنان ءسىز ايتقانداي كوڭىل-كۇيدى بايقاعاندا «ياپىر-اي، ءبىر عاسىر ۋاقىت وتسە دە سول الاشتىق بۋىن العان رۋحاني بيىكتىككە جەتە الماعانىمىز با؟!» دەگەن وكىنىش كوڭىلدى تىرنايدى. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت بولعىمىز كەلەدى. عاجاپ مۇرات. بۇل مىندەتتى رۋلىق سانامەن اتقارا الامىز با؟ ويلانايىق.

مەملەكەتتىلىك  جونىندە.

قازاق ەلى قاسىم حان، حاقنازار حان، ەسىم حان، جاڭگىر حان، تاۋكە حان، ابىلاي حان، كەنەسارى حان سياقتى بيلەۋشىلەرىنىڭ باسشىلىعىمەن بۇگىنگى قازاق جەرى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلدى. 18 عاسىردا، ياعني، ورىس يمپەرياسى قازاق جەرىنە قول سالعاندا قازاق مەملەكەتتىگى قالىپتاسۋ جولىندا تۇردى. تاماشا تاريحشى-عالىم م.پ. ۆياتكين وتارلاۋشى ورىس اكىمشىلىگى قازاق حاندىعىن ءىرىتۋ ىسىمەن اينالىستى دەيدى. مەن دە ول كىسىنىڭ بۇل پىكىرىن قولدايمىن.

كەڭەستىك قازاق رەسپۋبليكاسى «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» (م.شوقاي) بولدى.

1991 جىلى ومىرگە كەلىپ، بۇگىن قالىپتاسۋ جولىندا تۇرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى بۇل شىن مانىندە جاڭا تۇرپاتتاعى قازاق مەملەكەتتىلىگى. ونى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ بۇگىنگى ۇلكەن-كىشىمىزدىڭ ورتاق بورىشىمىز.

«ابىلاي حان ەسكەرۋسىز قالدى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسۋ قيىن. ابىلاي حاننىڭ قىزمەتىن كورسەتەتىن تاريحي جىرلار، ورىس جانە قازاق تىلىندە جازىلعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، ءتۇرلى جيناقتار بۇرىن بولماعان كولەمدە جانە دەڭگەيدە جارىق كورۋدە. حاننىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى ءباسپاسوز بەتىندە ديسكۋسسيالار دا بولىپ ءوتتى. پروفەسسور ن. مۇحامەتحانۇلى تۇشىمدى ويلارىن ورتاعا سالدى.

مەن تۇك ىستەلمەي جاتىر، تۇك ايتىلماي جاتىر دەگەن مازمۇنداعى سىنعا قارسىمىن. كونسترۋكتيۆتى، مەملەكەتشىلدىك ۇستانىم تۇرعىسىنان ورىندى ايتىلعان سىن پايدالى، ءتيىمدى. «سىناي بەرۋ كەرەك!» دەگەن ۇستانىمدا ەشتەڭەگە بايىپپەن قاراي المايتىن كەششە  نەمەسە جاۋلىق پيعىلداعى ادامعا عانا بولۋى مۇمكىن.

الەكەڭ ء(اليحان بوكەيحان) تۋرالى قوعامنىڭ پىكىرى جاقسى. ونىڭ ۋاقىتى ءالى الدا، كەلەدى.

سەمەيلىك ەركەش باۋىرىم! ەگەر ماسەلەنىڭ توق ەتەرىنە كوشسەك، ول ءۇشىن مەملەكەتىمىزدى نىعايتىپ، بولاشاقتا جاقىنداعى قانداس تۋىسارىمىز قىرعىزبەن، وزبەكپەن، تۇرىكتەرمەن، تاجىكپەن، تىپتەن ودان ارىداعى باشقۇرت جانە تاتارمەن تابيعي بايلانىس، الىس-بەرىسىمىزدى تەرەڭدەتە تۇسكەنىمىز ءجون. بۇل رەتتە مەن مۇستافا شوقايدىڭ تۇتاس تۇركى ەلى يدەياسى جاعىندامىن. ءوزىمىزدى ەل-جۇرت رەتىندە ساقتاۋدىڭ ءتيىمدى جولى وسى.

ال ورىس اعايىندارمەن مەملەكەتتىك، كورشىلىك قاتىناستا بولعانىمىز ءتيىمدى. تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالۋ ءۇشىن كۇرەس ءاربىر وتباسىندا ءجۇرىپ جاتىر دەپ بىلەمىن. بۇل ماقساتقا جەتۋ قازاق قوعامى مەن بيلىكتىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدى قىزمەتكە تاۋەلدى. قازاق ازاماتتارىنا بۇل رەتتە قوعاممەن دە، بيلىكپەن دە جىگەرلى دە ناتيجەلى جۇمىس جۇرگىزۋلەرىنە تۋرا كەلەدى. شارشاپ، قاجۋعا ۋاقىت تا، مۇمكىندىك تە جوق.

ا. مۇقاباي باۋىرىم! مەنىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى مالىمەتىم تىم جۇپىنى. بىراق سىرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ورالۋىنا مۇددەلى ادامداردىڭ قاتارىندامىن. ال ەگەر كوشى-قوندا كىدىرىس بايقالسا ول ەكونوميكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكەنى حاق. بۇل ءۇردىستىڭ بولاشاقتا جاڭا تىنىس الاتىندىعىنا سەنىمدىمىن.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى. 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى حالىق نارازىلىعى عىلىمدا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەتىندە مويىندالعان. 11 سىنىپقا ارنالعان وقۋلىقتا (65-70 ب.ب.) «1986 جىلعى جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى» دەگەن تاقىرىپپەن 5-6 بەتتىك ماتەريال بەرىلگەن. ونى جازعان مەن ەدىم. ەندىگى مىندەت بۇل تاقىرىپتى بارلىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم جۇيەسىندە وقىتۋ ءىسىن دۇرىس جولعا قويۋىمىز قاجەت.

ال كوتەرىلىسكە «ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس» دەگەن ستاتۋس بەرۋ - بۇل زاڭگەرلەر اينالىساتىن ماسەلە دەپ بىلەمىن.

ەدىلباي-ليبو تۋرالى كەزىندە «ايقىن» گازەتىندە قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعى اتىنان ءبىر توپ ماماندار ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرگەن. اراسىندا مەن دە بارمىن. سوندا ايتىلعان تۇجىرىم دۇرىس دەگەن ۇستانىمدامىن.

قۇرمەتتى ەرلان احمەدي! الەكەڭدى(اليحان بوكەيحاندى) باسقا ەلدەرگە ەلىكتەپ الاش-اتا دەپ اتاۋىمىز قانشالىقتى ورىندى بولا قويار ەكەن؟ حح ع. باسىنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىسى، ليدەرى، قازاق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ ءىسىن قولعا الىپ، ونى جۇرگىزۋشى تاريحي تۇلعا رەتىندە ەل بولىپ مويىنداۋ دا از ەمەس قوي!

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»