الكەي مارعۇلاننىڭ ۇيىندە بولدىم. تۇرعان جەرلەرى – شەۆچەنكو كوشەسى مەن 8-مارت كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى (شەۆچەنكو 113, كۆ15) ءبىر تىپ-تىنىش تۇيىق تۇس ەكەن. ءۇشىنشى ەتاجعا كوتەرىلىپ، ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن باستىم. ۇستىنە سۇرعىلت حالات كيگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى، 30-35-تەر شاماسىنداعى ءبىر ايەل ادام مەنى بولمەگە كىرگىزدى. الەكەڭنىڭ دامەلى دەگەن قىزى وسى بولار دەپ شامالادىم. مەن ونىمەن تەلەفونمەن بۇرىن بىرنەشە سويلەسكەن ەدىم. سول ۋاقىتتا ونىڭ قازاقشا دا ءتاپ-ءتاۋىر سويلەيتىنىن اڭعارىپ قالعانمىن. كيىمىمدى كوريدوردىڭ ورتاسىندا تۇرعان كيىم ىلگىشكە ءىلدىم دە، دامەلىنىڭ نۇسقاۋىمەن زالعا كىردىم.

وسى ساتتە ەسىك قوڭىراۋى تاعى دا شىلدىر ەتە ءتۇستى. سوسىن ىلە-شالا بولمەگە 45-50-لەر شاماسىنداعى ءبىر تاتار ايەلى كىردى. بۇل عىلىم اكادەمياسىندا ىستەيتىن ماشينيست ايەل بولىپ شىقتى. قولىندا قولجازبا سالعان جۋان پاپكا. دامەلى زالدىڭ وڭ جاعىنداعى، تۇكپىردەگى ەسىككە باس سۇقتى دا: «پاپا، ساعان ادامدار كەلىپ تۇر» دەدى. كوپ كۇتتىرمەي-اق الگى بولمەدەن ەڭكەڭدەي باسىپ، الەكەڭنىڭ ءوزى دە كورىندى. باسىندا جاسىل مەن اقشىل ماحەر ءجىپتى قوسا توقىعان ءجۇنى بۇرقىراعان توقىما مالاقاي. قالىڭ لينزالى كوزىلدىرىگىنىڭ ەكى ۇشىنان ءجىپ بايلاپ، سول مالاقايىن باستىرا جەلكەسىنەن تارتىپ تاستاپتى. كەۋدەسىنە كيگەنى ەكى قاتارلى قوڭىر تۇيمە تاققان كونەتوز تەرى جەلەتكا، قىزىل-جاسىل ارالاس شاقپاقتى شاتلانكا كويلەك. بۇتىندا ەكى جاعىنا ليامكا جاپسىرعان كونشىل تريكوتاج شالبار. اياعىندا زاموكتى كيىز باتەڭكە. ماشينيست ايەل ونىمەن قوس قولداپ امانداسىپ، «الەكە، جۇمىسىڭىزدى ءبىتىرىپ اكەلدىم» دەدى. «ونىڭ دۇرىس بولعان ەكەن» - دەپ الەكەڭ پاپكانى اقتارىپ كورە باستادى. سوسىن ايەلگە تاعى ءبىر پاپكا قولجازبا بەرىپ تۇرىپ: «اقشاسىن قازىر الاسىڭ با، الدە ءبارىن بىتىرگەن سوڭ ءبىر-اق ەسەپتەسەمىز بە؟» دەدى. ايەل جىميىپ: «بۇگىنگە دەيىن باسقانىمدى قازىر الىپ كەتەيىن، اقشا كەرەك بوپ تۇر» دەدى. الەكەڭ: «قانشا؟» دەدى. ايەل: «52 سوم» دەپ ەدى، الەكەڭ بولمەسىنە (كابينەتىنە) كىرىپ كەتتى دە، سالدەن سوڭ 53 سوم اكەپ بەردى. ايەل ونى الىپ شىعىپ كەتكەننەن كەيىن، ول ماعان بۇرىلىپ: «سەن قانداي جۇمىسپەن كەلدىڭ؟» دەدى. مەن وعان شارۋامدى ايتتىم... وسى تۇستا ءسال شەگىنىس جاساي كەتەيىن. بۇدان ءبىر اي بۇرىن جازۋشى انەس ساراەۆ بىزگە «قوبىلاندا باتىر» جىرى تاريحي دەرەكتەر» دەگەن 17 بەتتىك ماقالا ۇسىنعان. مەن ول ماقالانى ۇناتىپ، بىردەن زامرەداكتورىمىزعا ء(ا.جامىشەۆ) بەرگەم. ول كىسى كوپ شۇقشيىپ وقىپ، ءبىراز جەرىن قىسقارتىپ، ماشينكاعا قايتا باستىرعان. راس، سول ۋاقىتتا مەن ول كىسىنى: «وسى-اق كولەڭكەسىنەن قورقا بەرەدى ەكەن» دەپ جاراتپاي قالعانمىن. ماقالا ماشينكادان شىققان سوڭ، رەداكتور (ش.مۇرتازاەۆ) وقىپ، تاعى دا كوپ كۇمان كەلتىردى دە: «بۇنى الكەي مارعۇلانعا وقىتىپ الۋ كەرەك» دەپ، ماعان قايتارىپ بەرىپ ەدى. سول سەبەپتى كەشە مەن الكەڭنىڭ وزىمەن تەلەفونمەن سويلەسىپ، بۇگىن بارۋعا وتىنگەن بولاتىنمىن. مىنە، ەندى سول جاعدايمەن كەلىپ تۇرمىن.

...الەكەڭ «قوبىلاندى جىرى» جانە تاريحي دەرەكتەردى» قولىنا الىپ، ءسال قاراپ وتىردى دا:

-بۇنىڭ اۆتورى كىم؟ جاس ادام با؟ – دەدى. مەن انەس ساراەۆ جونىندە قىسقاشا ايتىپ ءوتتىم. سوسىن:

-اقساقال، بۇل ماقالانى مەن سىزگە وقىپ بەرەيىن، - دەدىم، جۇمىستى جەڭىلدەتكىم كەلىپ.

-وقىساڭ وقى، - دەدى الەكەڭ قارلىققان قارتاڭ داۋىسپەن. ۇنىنەن: «سول نە جازدى دەيسىڭ» دەگەن سىڭايدى دا بايقاپ قالدىم.

ءبىرىنشى بەتتىڭ اياعىنا تاقاعاندا ول:

-سوندا بۇل مالىك عابدۋلليننىڭ ايتقانىنا قارسى ما؟ – دەدى قولجازباعا شۇقشيا قاراپ.

-قارسى. كەيىنگى بەتتەردە نەگە قارسى ەكەنىن دالەلدەيدى دە، - دەپ قويدىم مەن.

ەكىنشى بەتتىڭ جارتىسىنا كەلگەنىمدە:

-بۇل ءوزى (انەستى ايتىپ وتىر) تاريحتا ەكى قوبىلاندى بولعانىن بىلە مە ەكەن. انشەيىن، بوس دولبارلاۋعا بولمايدى عوي. ءبىرىنشى قوبىلاندى ءحىى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن. قوبدا بويىنداعى «قوبىلاندى بەيتى» دەيتىن بەيىت سونىڭ بەيىتى. ال جىرداعى باتىر قوبىلاندى، قارا قىپشاق قوبىلاندى حV عاسىردا تىرشىلىك ەتكەن. ول ابىلقايىر حاننىڭ باتىرى. مىناۋىڭ سوندا قاي قوبىلاندىنى شاتاستىرىپ وتىر؟ – دەپ الەكەڭ ءبىر ءسات نارازىلىق بىلدىرە باستادى.

مەن ماقالانى ءارى وقي بەردىم. قوبىلاندى جايىنداعى و.نۇرماعامبەتوۆانىڭ پىكىرىنە جەتكەنىمدە الەكەڭ:

-ورازكۇلدىڭ بۇل ويى دۇرىس، - دەپ باس شۇلعىدى.

قىسقاسى، بۇدان كەيىن از باسقا عالىمداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ پىكىرىن قولداعىسى كەلمەدى.

-قاراعىم-اۋ، مىناۋىڭ قيات پەن وعىز، قىپشاقتاردى قاتار قويعانى نەسى؟ وعىز بەن قىپشاقتىڭ ءوزى سول قياتتان تاراعان عوي. ال، قيات دەگەنىمىز – باياعى گۇندەر عوي. ويعا كەلگەندى سويلەي بەرۋگە بولا ما ەكەن. تاريحقا دالەل كەرەك. دالەلسىز تاريح – تاريح ەمەس، ول حالىقتى الداۋ... ءجا، ءارى وقىشى! – دەدى تاعى بىردە.

انەستىڭ ايتۋىنشا، (دالەلدەۋىنشە) قىزىل باستار – پارسى ەمەس، وعىزدار ەدى. وعان ايتار دالەلى – وعىزداردىڭ ءوڭى سارى بولعان، ساقالدارى قىزعىلت كەلگەن. سوندىقتان دا قىپشاقتار ولاردى «قىزىل باس» دەپ اتاعان.

-وتتاپتى، - دەدى وسى تۇستا الەكەڭ كۇيىپ، - قىزىلباستاردىڭ پارسى ەكەندىگى باياعىدا دالەلدەنگەن.

الەكەڭ سونداي-اق، بۇل ماقالاداعى اقجول (دايىرقوجا), مايقى بي، قوتان جايىنداعى پىكىرلەرگە دە قارسى بولدى.

-مىنا جازىپ وتىرعان ادام شاكارىمدى وقىماعان ەكەن، - دەدى ءبىر مەزەت.

-ول قاي شاكارىم؟، دەدىم مەن.

-قۇدايبەردىۇلى، - دەدى ول ماعان تىك قاراپ، سونى دا بىلمەيسىڭ بە دەگەندەي: - «قازاق حاندارىنىڭ تاريحى» دەگەن كىتابى بار ول كىسىنىڭ. كىتاپحانادا ول كىتاپ بار. سونى وقىماعان عوي بۇل. وقۋى كەرەك ەدى.

ءبىر قىزىعى، الەكەڭ ءوزى قارسى بولعان تۇستاردى «سىزىپ تاستا!» دەپ وتىردى. مەن قولجازبانى بۇلدىرگىم كەلمەي، كۇماندى تۇستارعا سۇراق بەلگىسىن قويىپ، ءارى جىلجي بەرسەم:

-ءاي، مەن سىزىپ تاستا دەگەن جەردى نەگە سىزباي وتىرسىڭ؟! وسى ماقالانى ءوزىڭ جازعان جوقپىسىڭ ءوزى. ءتىپتى، قولىڭ باتپايدى، - دەيدى ول ماعان شۇقشيا قاراپ.

24 اقپان 1982 جىل، گورنىي-گيگانت

Abai.kz