2020 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا م.وتەمىسۇلى اتىنداعى بقمۋ- دا بقو تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى مەن ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى ۇيىمداستىرعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ جەتىلدىرىلگەن جوباسىنا بايلانىستى اشىق تالقىلاۋ ءوتتى. جيىنعا  وڭىردەگى فيلولوگ عالىمدار، ءتىل ماماندارى، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى قاتىستى. 

جيىندا ءسوز العان فيلولوگيا عىل. دوكتورى، پروفەسسور م.سابىر، بقمۋ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىل. دوكتورى ع.حاسانوۆ، فيلولوگيا عىل.كانديداتى ق.ارونوۆ، پەداگوگيكا عىل.كانديداتى ءا.مۇقامبەتقاليەۆ، ءتىلشى-مامان ب.جەكسەنعاليەۆ جانە باسقا دا ءتىل ماماندارى (جوعارى، ورتا مەكتەپ وقىتۋشىلارى) اشىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان ماسەلەلەر بويىنشا، سونىمەن بىرگە ءالىپبي قۇرامى مەن جەكەلەگەن ارىپتەرگە قاتىستى ءوز  ۇسىنىس- پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. تالقىلاۋ بارىسىندا قاتىسۋشىلار «ش.شاياحمەتوۆ ات. «ءتىل-قازىنا» ورتالىعى ۇسىنعان جەكە ماسەلەلەردەن بۇرىن جالپى قازاق ءالىپبيىن قالىپتاستىرۋعا قاتىستى نەگىزگى ماسەلەلەرگە قاتىستى ۇستانىم، قاعيداتتاردى انىقتاپ الۋ قاجەت دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلدى.

1, ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىنا قاتىستى ناقتى ءبىر شەشىمگە كەلۋ قاجەت. قانداي جازۋ ءتۇرىن الساق تا ءتىلدى ومىرشەڭ ەتەتىن، ءتىلدى ساقتايتىن سول ءتىلدىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالايتىن ارىپتەردەن قۇرالعان ۇلتتىق ءالىپبي ەكەنى انىق. بۇرىنعى بەكىتىلگەن، بىراق ولقىلىقتارى بار الىپبيدە بولعان  چ  ارپى  «قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىندە كەزدەسپەيدى» دەگەن فونەتيكالىق نەگىزدەمەمەن جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي  قۇرامىنان الىنعان ەكەن. دۇرىس شەشىم. ولاي بولسا، Vv (ۆ), Ff(ف), Hh (ح،ھ)  ارىپتەرىن جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىندا  قالدىرۋدىڭ قانداي نەگىزى بار؟ بۇل جاعدايدا ءبىز «ەفير، ۆاليۋتا، فيلوسوفيا، ەۆاليۋتسيا، حلور، حيميا ت.ب» سوزدەرىن قاي ءتىلدىڭ زاڭىمەن جازامىز؟ بۇل دىبىس تاڭبالارى دا قازاق ءتىلى ءۇشىن جات قوي. ۆ، ف، ح ارىپتەرى قولدانىلاتىن شەتتىلدىك سوزدەر كوپ ەكەنى راس جانە ناقتى شەشىم قابىلدانباسا، جات سوزدەر لەگى تولاستامايتىنى دا انىق. ال ول دىبىس، ءارىپ، سوزدەرمەن بىرگە وزگە ءتىلدىڭ ايتىلىم، جازىلىم ەرەجەلەرى دە كەلمەك. ءتىل تاعى دا قوسامجار ەملەمەن ءومىر سۇرە مە؟ بۇل جازۋىمىزعا ۇلتتىق سيپات بەرۋ ماقساتىنا جانە «ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ايقىن كورسەتەتىن نۇسقا» دەگەن ءالىپبي  انىقتاماسىنا قانشالىقتى سايكەس؟

بۇل تاڭبالاردى اۋىستىرساق, «ءماتىن ىشىندە كوزشالىمعا تانىلۋىن قيىنداتادى» نەمەسە  فۋتبول ءسوزىن «putbol دەپ وزگەرتۋ جاساندى بولادى» دەگەن تۇجىرىمداردا  عىلىمي نەگىز جوق دەپ ەسەپتەيمىز. شەتتىلدىك سوزدەردى قولدانۋدىڭ  بارلىق الەم تىلدەرىندە مويىندالعان يگەرىپ جازۋ ءتاسىلى قالاي جاساندى بولماق؟ سول «فۋتبول» ءسوزىنىڭ ورىس، اعىلشىن (football) ، نەمىس (füßall) تىلدەرىندەگى نۇسقالارىن قاراڭىز، ءار ءتىل ءوز جازۋ زاڭى بويىنشا قولدانادى. قازاق تىلىندە potbol دەپ جازساق ، نەسى جاساندى، كەرىسىنشە جات ءسوزدى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەسىم زاڭىنا ساي يگەرىپ قولدانۋعا مىسال بولماي ما؟

ۆ دىبىسىن ءتول ب، پ، ۋ, ال ف دىبىسىن ب، پ دىبىستارىمەن ايتۋعا، ءتول ارىپتەرمەن جازۋعا بولادى جانە  وسى جات دىبىستاردى ءتول دىبىستارمەن اۋىستىرىپ ايتۋ، جازۋ بىزگە تاڭسىق ەمەس. ءتىل زاڭى ارقىلى يگەرىلىپ، تىلىمىزگە سىڭگەن سوزدەر لەگىنەن مىسال: بولىس(ۆولوست), تاۋار(توۆار), ەۋروپا(ەۋروپا), زاۋىت(زاۆود), ماسكەۋ (موسكۆا), پايدا (فايدا), داپتەر (دافتار), پىكىر  (فيكر), سىنىپ (سينف), ساپار (سافار) ت.ب.  ورىس ءتىلى ارقىلى كەلگەن، اراب-پارسى تىلدەرىنەن كەلگەن جات سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭىمەن يگەرىپ قولدانۋ ارقىلى ءتىل زاڭى ءتىلدى جات تىلدىك ىقپالدان قورعايتىنىن دا ۇمىتپايىق. 

ال  ح، ھ ارىپتەرىنىڭ كەيبىر ءتول سوزدەردە ق ءارپىنىڭ ورنىنا جازىلۋىن  (حات، حابار، داستارحان، گاۋھار، شاھار)  زاڭدىلىقتان گورى ءتىل بولمىسىنا جاسالعان قيانات، ءتىل باسقىنشىلىعىنا مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. سوندىقتان جاڭا ەملە ارقىلى  ءتول سوزدەردە ق ءارپىنىڭ جازىلۋىن قالپىنا كەلتىرگەن دۇرىس جانە بۇل ءتىلدىڭ ايتىلىم نورماسىنا سايكەس بولماق، ال شەتتىلدىك سوزدەردە ق، ك ارىپتەرىمەن اۋىستىرىپ جازۋعا بولادى. مىس: qilor, tekniyke). 

بۇل ارادا ءبىز  بۇرىن بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىز  دەپ كەلىنگەن  ۋ مەن قازاق سوزدەرىندە (ءجيى، قيىن، يىق) داۋىستى دىبىس دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن ي دىبىستارى مەن ارىپتەرىنە  قاتىستى «ءتىل بۇزار ەرەجەگە» نۇكتە قويىلعانىن قۇپتايمىز. بۇل ماسەلەگە، ي،ۋ ارىپتەرىنە  قاتىستى شەشۋشى ءسوزدى اكادەميك ر.سىزدىقوۆا  ايتتى دەپ ويلايمىز.

«بۇل دىبىستاردىڭ داۋىسسىز دىبىس ەكەنى بۇگىندە پروف.ءا.جۇنىسبەك ەڭبەكتەرىندە دە جان-جاقتى دالەلدەندى. ەندەشە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ  ەملەسىن جاساۋدا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن، شىنايى بولمىسىن تانىتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان جۋان بولىپ كەلگەن جەردە ىي (مىي، مىيىق، وقىيدى، تاسىيدى، سىي، سىيلاۋ، سىيادى، تىي، تىيادى، تىيىلدى), جىڭىشكە بولىپ كەلگەن جەردە ءىي ء(جىبىيدى، ەرىيدى، كەمىيدى،تىيەدى، بىيلەيدى) جازۋىمىز كەرەك. سول سياقتى جۋان ايتىلاتىن سوزدەردە ۇۋ (سۇۋ،سۇۋىق، تۇۋىس، بارۇۋ،جۇۋ، جۇۋىن), جىڭىشكە ايتىلاتىن سوزدەردە ءۇۋ (گۇۋ، گۇۋلەدى،كەمۇۋ، ءجۇرۇۋ) تاڭبالانۋى كەرەك» ( «لاتىن جازۋى: ەملە ەرەجەلەرىن تۇزۋدە ەسكەرىلەتىن جايتتار»، «قازاق ادەبيەتى»، 14.09.2018 ج).

بۇل جاعدايدا كوپشىلىك قاۋىمدى، اسىرەسە وقۋشىلارىمىزدى ابدەن شاتاستىرعان ەرەجەلەر تۇزەتىلىپ، ءتىلدىڭ تابيعي بولمىسىن تانۋ، تانىتۋ جۇيەلەنە تۇسپەك، سوزدەردىڭ دىبىستىق قۇرامىن تانۋ، بۋىنعا ءبولۋ جەڭىلدەيدى.

ال وزگە تىلدىك سوزدەردەگى ي ءارپىن ءتول ءى، ە، ىي، ءىي دىبىستارىمەن ايتۋعا، سايكەسىنشە جازۋعا دا بولادى. ەرتەرەكتە تىلىمىزگە ەنگەن كىرمە سوزدەردى قارايىق. «باتەڭكە (بوتينكا), كارزەڭكە (كورزينا), كىرپىش (كيرپيچ) ت.ب.

سول سياقتى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە داۋىستى دىبىس تاڭباسى رەتىندە جازىلىپ كەلگەن ۋ ءارپى ورنىنا ءتول ۇ،ءۇ،و، ءو ارىپتەرىن جازۋ – ءتىل بولمىسى مەن تابيعاتىنا ساي كەلەدى. تاعى دا ءتىل تاجىريبەسىنەن مىسال: تۇربا (ترۋبا), سوت (سۋد), پوشكە (پۋشكا), كوپەس (كۋپەتس), بوتەلكە (بۋتىلكا) ت.ب.

قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق قۇرامى ءتىلدىڭ ءتول بولمىسى مەن تابيعاتىن تانىتاتىن 9 داۋىستىدان (ا،ءا،ە،و،ءو،ى،ءى،ۇ،ءۇ) جانە 19 داۋىسسىزدان (ي،ۋ،ر،ل،م،ن،ڭ،ب،گ-ع،د،ج،ز،پ،ك-ق،ت،س،ش) تۇرادى، تيىسىنشە ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىن دا وسى ءتول دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردەن  قۇراۋ تۋرالى ءتىل جاناشىرلارى مەن ءتىلشى-عالىمدار ء(ا.جۇنىسبەك، ب.نۇرجەكەۇلى، ب.قاپالبەك، ب.يحسان ت.ب) پىكىرىن قولدايمىز.  ءتىلدىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىندە كەزدەسپەيتىن دىبىس تاڭبالارىن ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىنا الماۋ قاعيداتى  بارلىق جات دىبىس ارىپتەرىنە قاتىستى بولۋى ءتيىس، سوندىقتان دا ۇسىنىلعان ءالىپبي جوباسىنان Vv (ۆ), Ff(ف), Hh (ح،ھ) تاڭبالارىن الىپ تاستاۋ جانە ۋ تاڭباسىمەن تەك سونار  ي  داۋىسسىزىن تاڭبالاۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.  قازاق ءالىپبيى اتىمەن عانا ەمەس، زاتىمەن دە ۇلتتىق ءالىپبي بولۋى كەرەك. قازاق جازۋى تاريحىنداعى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋ ءالىپبيى ۇلتتىق جازۋ بولعانى بەلگىلى. ءالى دە كەش ەمەس، «ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇلى ءىستى» (ا.بايتۇرسىنۇلى) ءتۇزۋ دە داڭعىل جولعا تۇسىرەيىك، اعايىن!

2, جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي قۇرامىندا جەكەلەگەن دىبىستاردى تاڭبالاۋ بويىنشا جيىنعا قاتىسۋشىلار تومەندەگىدەي ورتاق پىكىرگە كەلدى.

ءالىپبي جوباسىنداعى قازاق ءتىلى جۇپ داۋىستىلارىنىڭ جىڭىشكە سىڭارلارىن ۋملاۋت بەلگىسىمەن بەرۋ دۇرىس، سونىمەن بىرگە  ۇ-ءۇ جۇپتارىن دا وسى ۇلگىمەن Uu (ۇ),  Ü ü ء(ۇ) تاڭبالارىمەن بەرۋ، ى-ءى جۇپ داۋىستىلارىن ۇقساس I ı (ى),  I i ء(ى) تاڭبالارىمەن بەرۋ، ال سونار داۋىسسىز ي،ۋ دىبىستارىن  ۋ (ي), Ww (y) تاڭبالارىمەن الۋ تۋرالى  ۇسىنىستى قولدايمىز.

3, تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان  تاعى ءبىر ماسەلە – Ww, Xx, Cc تاڭبالارىن تەك پەرنەتاقتالاردا قالدىرۋ تۋرالى ۇسىنىسقا قاتىستى. 

«اتالعان اعىلشىن ارىپتەرى ۇلتتىق الىپبيىمىزدە بولماعانمەن، قازاق ماتىنىندە تاڭبالانادى» تۇجىرىمىن  نەگىزسىز دەپ سانايمىز. قازاق ۇلتتىق ءالىپبيى قۇرامىندا بولماسا، بۇل ارىپتەردى  قازاق ءالىپبيى پەرنەتاقتاسىندا قالدىرۋدىڭ دا قاجەتتىلىگى جوق، ال حالىقارالىق برەند، ماركا اتاۋلارىن (Windows, Maxima, Coco-colo) بارلىق تىلدەردەگى تاجىريبەمەن اعىلشىن الفاۆيتىمەن دە بەرە بەرۋگە بولادى، اعىلشىن ءالىپبيى بارلىق باعدارلامالاردا بار.

Ww ارپىمەن سونار ۋ داۋىسسىز دىبىسىن تاڭبالاۋ تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلى ات.ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ ۇسىنىسىن قولدايمىز. 

ۇلت تاعدىرىنا، ءتىل بولاشاعىنا  قاتىستى ماسەلەدە ەندى بىزگە قاتەلەسۋگە بولمايتىنى انىق. سوندىقتان دا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ  ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتىرعان ءالىپبي رەفورماسىنا  قاتىستى «بۇل  ماسەلەدە  اسىعىستىققا جول بەرىلمەيدى. جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن مۇقيات تەكسەرۋ، جان-جاقتى تالداۋ جانە پىسىقتاۋ قاجەت» دەگەن پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، ۇسىنىلعان جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىنا  ۇلتتىق ءتىل مۇددەسى تۇرعىسىنان ساراپتاما جاساپ، وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت دەگەن پىكىردى قوستايمىز جانە تالقىلاۋ مەن ساراپتاۋ بارىسىندا ايتىلعان ءار پىكىر مەن ۇسىنىس مۇقيات ەسكەرىلەدى دەپ سەنەمىز. جازۋ جۇيەسى ءتىلدىڭ زاڭىنا باعىنىپ، تىلگە قىزمەت ەتسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن، ءتىلدىڭ دىبىستىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋشى فونەتيست عالىمداردىڭ ء(ا.جۇنىسبەك) پىكىر-ۇسىنىستارى مۇقيات قارالسا دەگەن تىلەك بار. باستى مىندەت -  عىلىمي نەگىزدەلگەن، ءتىل زاڭدىلىعىنا سۇيەنگەن، ەڭ باستىسى، تىلگە قىزمەت ەتەتىن، ءتىل بولاشاعىن سەنىمدى ەتەتىن جاڭا ءالىپبي نۇسقاسىن قابىلداۋ.

مۇرات سابىر،

فيلولوگيا عىل. دوكتورى، پروفەسسور 

بولات جەكسەنعاليەۆ،  

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ بقو فيليالى توراعاسى، ءتىلشى-مامان

Abai.kz