(ابايدىڭ «ولسەم ورنىم – قارا جەر سىز بولماي ما» ولەڭىنە تۇسىنىك)

«ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما» (1898) – جاس وسكىنگە ارناپ ءتىل قاتقان، مۇڭىن شاققان رەكۆيەم – قوشتاسۋ ولەڭ. بولىستىق سايلاۋدا ابايعا قامشى تيگەن ەدى، ولەڭ سونىڭ وشپەس ءىزى. بۇل جايىندا تۇراعۇل بىلاي دەپ اشىنا دا تولعانا جازادى: «ءبىزدىڭ قازاق سورلى مانساپقا تالاسپاي جۇرە مە؟ 1898 جىلى سايلاۋ بولعاندا، بۇرىنعى مۇقىر اتانعان ەلدىڭ سايلاۋىنا مەنىڭ اكەم بارعان.  ...مۇقىر بولىسىنىڭ ىشىندەگى مەنىڭ اكەمنىڭ تىلەۋلەستەرى ...جالىنىپ، جالپايىپ اپارعان. اقىلى كوزىندە، ەلدىگى دە، جاۋلىعى دا قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا تۇراتۇعىن سورلى قازاق، مەنىڭ اكەمدى كورگەن سوڭ، اكەمنىڭ دوسى جاققا قاراي اۋىسا باستاسا كەرەك. باستىعى ورازباي، جولداستارىمەن وسىنىڭ وزىنە قول تيگىزىپ ءبىر تاڭبا سالماساق، ەل ەسكى ادەتىمەن اۋا بەرەدى دەسىپ، ۋەزنويدىڭ قاسىندا اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ابايعا قولدارىڭدى تيگىزىپ جانجال شىعارىڭدار دەپ جىبەرگەن. ...تاياق ءتيدى نە، تيمەدى نە، ايتەۋىر، «ابايدى ۇردىق!» دەگەن اتىن كوتەرىپ مۇراتىنا جەتتى».  

اقشاتاۋ باۋىرى، گۇل جايناعان كوشبيكە جايلاۋى. سول جەردەن «اباي سابالدى» دەگەن ءسوز قازاق دالاسىن شارلاپ-اق كەتتى. سەزىمتال شاكارىمدى بىردەن ەسەيتكەن دە وسى وقيعا. ونى: «دەدى ءبىر وي – كوزىڭدى اش!» دەپ بىلدىرگەن. ول كەيىنىرەكتە دە جۇرەكتەگى ەسكى جارانى جاسىرا الماي:

سونىڭ دا ءتىلىن المادىڭ،
سابادىڭ، سوكتىڭ، قارعادىڭ.
كورىنە قاشان كىرگەنشە،
ارسىلداپ يتتەي قالمادىڭ، – دەپ زامانداستارىنا اشۋ-ىزاسىن توگەدى. «سابادىڭ» – مۇقىر وقيعاسى.  وسى وقيعا ءىزى ابايدا «بولدى دا پارتيا»، «جۇرەكتە قايرات بولماسا»، «اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي» دەگەن ولەڭدەرىندە جالعاسىن تابادى. 

وسىمەن، جەتى شۋماق اۆتوبيوگرافيالىق قوشتاسۋ ولەڭگە كەلەيىك.

ولسەم، ورنىم – قارا جەر سىز بولماي ما،
وتكىر ءتىل – ءبىر ۇيالشاق قىز بولماي ما.
ماحاببات، عاداۋاتپەن مايدانداسقان،
قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما!   

ولەڭ «ولسەم» دەپ باستالعاننان-اق جەكەنىڭ مۇڭ-شەرىنەن اسىپ، تەرەڭگە تارتادى. جان مەن ءتان تالاسى (رۋح پەن ماتەريا كۇرەسى) – قوعام دامۋىن انىقتايتىن نەگىزگى زاڭدىلىق. وعان قوسا، ءار ادامنىڭ جۇرەگى ارقىلى وتەتىن ۇلى مايدان. اباي جۇرەگىن جارالاعان دا وسى مايدان.  پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ۇمبەتىن ءوز ناپسىسىنە قارسى كۇرەسكە شاقىرىپ، وعان «ۇلكەن جيھاد» دەپ ات قويعان (ارابتىڭ «جيھاد» ءسوزى «سوعىس اشۋ» ماعىناسىندا). اباي: «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى» (7-ءسوز) دەيدى. ءبىرى – جان تىلەگى، سول ءۇشىن ادام جۇرەگى كوپشىل، مەيىرىم، ادىلەتكە تولى. ەكىنشى مىنەزى – ءوزىمشىل، قاتىگەز، كۇنشىل، قىزعانشاق. مۇنى – ءناپسى، ياعني ءتان تىلەگى دەيمىز.  ەكى جاق – ەكى مىنەز. ەكەۋىنىڭ تالاسى سانانى وزگەرتپەك. جان تىلەۋىمەن سانا (اقىل-پاراسات) جەتىلمەك، ءتان بيلەگەن جەردە تومەن قاراي قۇلدىراماق.

وسى وي-پايىم تۇرعىسىنان شۋماقتا اباي وتكىر ءتىلدى ء(سوز ونەرىن) نايزا ەتىپ، سانالى عۇمىرىن جان قالاۋىمەن وتكەرگەن سىرىن اشقان دەپ تۇيەمىز.   

كەلەسى قوس شۋماق – باسىنان كەشكەن قيلى تاعدىرى تۋرالى. «سىزدەرگە ەركىن تيەر، بايقاپ قارا» دەي كەلە، شۋماقتى: «قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا!» دەپ قورىتقان. ءفاني ءومىر – داڭعىل ەمەس، ويلى-شۇڭقىرلى «يمەك جول». «كۇيەسىز قازان، قاتەسىز پەندە جوق» دەيدى حالقىمىز. ابايدىڭ دا ادىلەتسىز كۇيدىرمە، «اساۋ جۇرەك اياعىن شالىس باسقان جەرىن تاۋىپ»، رۋحىمدى جول-جوباسىز جازالاما دەپ ەسكەرتىپ وتىرعانى سول.

ورتاڭعى شۋماقتا وسى ويى بىلايشا جالعاسىن تابادى:  

جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،
مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.
سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جەردە ءوستىم،
مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما! 

كوپكە ايان، اباي «جۇرەك» ءسوزىن ءجيى قولدانعان. ويتكەنى، ول جان مەكەنى عانا ەمەس، ادام مەن اللا اراسىن جالعاۋشى كوپىر دەپ سەنگەن. بۇرىندارى جاستارعا ايتقان «تەرەڭ وي (بەس اسىل ءىستىڭ ءبىرى) ويلا»، «جۇرەك كوزىن اش»، «ارلى، ادال ادام بول»، «ءوزىڭدى تانى، ءمىنىڭدى تۇزە»، «ەستىنىڭ ءسوزىن ەسكەر» سياقتى اكەلىك وسيەتتەرىن بۇل جولى «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا» دەپ ەسكە سالادى.

ءبىر قىزىعى، 1977 جانە 2005 جىلعى جيناقتار – «جۇرەگىمنىڭ» دەپ، ال 1945, 1961, 1968, 1976, 1995 جىلعى جيناقتار – «جۇرەگىڭنىڭ» دەپ باسقان. باقساق، بىرىزدىلىك جوق. قايسىسى ءجون؟ وزگە ولەڭدەرىنەن كومەك سۇرايىق.

«وزگەگە، كوڭىلىم، تويارسىڭ» (1890) ولەڭىندە اباي:

جۇرەگىڭمەن تىڭداماي،
قۇلاعىڭمەن قارمارسىڭ، – دەپ ۋايىمسىز سالعىرتتى شەنەگەن. كەلەسى «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» (1897) ولەڭىندە بىلاي دەپ كەڭەس بەرەدى:

جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە،
سونان تاپقان – شىن اسىل، تاستاي كورمە!   

كوردىڭىز بە، اباي ءبىرىنشى ولەڭدە – جۇرەگىڭمەن تىڭدا دەسە، ەكىنشىدە – جۇرەگىڭە سۇڭگى دەگەن! 1898 جىلعى ولەڭدە باسقا ايتقان دەۋ قيسىنعا تومپاق بولماق. دەمەك، دۇرىسى – «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا». بۇل «ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانى، جەتىلۋگە ۇمتىل!» دەپ ۇقتىرعانى. ايتپەسە ءمىنىڭدى قايتىپ تۇزەتپەكسىڭ.

«مەن ءبىر جۇمباق اداممىن...» دەگەنىنە قايتا ورالايىق. اقيرەت قۇپياسىن، دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن «تىلسىم» دەيمىز. كوپشىلىكتى كوزى كورگەن، ءوزى ۇققان نارسەلەر عانا تارتادى، ال تىلسىمعا، ول تۋرالى ءتۇبى تەرەڭ سوزگە قاي زامان قاۋىمى بولماسىن نيەتسىز. ويتكەنى، حاقيقاتتى ءتۇسىنۋ، قابىلداۋ بىلىمنەن ەمەس، جۇرەكتەن. اباي «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن» دەپ وسىنى استارلاپ ايتقان دەگەن پىكىردەمىز. 

حالىق رۋحىن وياتۋ، قازاق كوكىرەگىنە ادامگەرشىلىك ساۋلەسىن ءتۇسىرۋ. تولاعاي اباي وسى زور ميسسيانى ءوز يىعىنا الدى، ورىنداپ شىقتى. دوس تابا الماي، جالعىزدىق تراگەدياسىن دا كەشتى. وسى شىندىقتى ءوزى ايتىپ كەتپەسە، كەلەر ۇرپاق ءتۇرلى كىنا ارتۋى مۇمكىن-اۋ. سوندىقتان ورتاڭعى شۋماقتى اقىن: «مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما!» دەپ قورىتقان. مىناعان قاراڭىز: «قازاقتى ۇلىقتاماعان، ورىسشىل بولعان، وتارشىل بيلىككە قارسى تۇرماعان» دەپ كىنا قويعاندار ارامىزدا از ەمەس قازىر. جارىقتىق قالاي كورە بىلگەن؟...

ەندى بەسىنشى شۋماققا كوشەيىك. وندا دا قات-قابات بۇگۋلى استار بار.  

جاسىمدا البىرت ءوستىم، ويدان جىراق،
ايلاعا، اشۋعا دا جاقتىم شىراق.
ەرتە وياندىم، ويلاندىم، جەتە المادىم،
ەتەكباستى كوپ كوردىم ەلدەن بىراق.

نەبارى ءتورت جولعا اباي ءومىرىنىڭ ەكى بولىگىن سىيعىزعان. الدىڭعى ەكى جول – 33 جاسقا، ياعني سوتتى بولعانعا دەيىنگى ءومىرىنىڭ ايناسى. بۇل اقىننىڭ «عىلىم بار دەپ ەسكەرمەگەن» البىرت شاعى. تۇراعۇل:   «اكەمنىڭ ءجۇزى اشىق، اجارى سىرتىندا، كوزى وتكىر، اشۋى دا، قۋانۋى دا جىلدام، شيراق جاندى ادام ەدى» دەپ ازىرگە ويدان جىراق، بولىستىق قىزمەتتەگى ابايدى سيپاتتاعان ءدۇر. 

اباي ءومىرىنىڭ ويلى، شىعارماشىلىق بولىگى قاشان، قالاي باستالعان؟ ءىستى بوپ، تەرگەۋگە تۇسكەن 1878-1884 جىلداردان. وسىلاي دەپ كەسىپ ايتامىز. ويتكەنى، تاپ وسى بەس-التى جىل اقىن كوزقاراسىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلدى، ءبىر، عىلىم ساراسىن ناق وسى ارالىقتا تاپتى، ەكى. ءسويتىپ، «ەرتە وياندىم» جانە «ويلاندىم» دەۋىمەن اباي وسى ەكى نارسەنى ايتقانى حاق. وعان دالەل ءتول ولەڭدەرى، اسىرەسە، كەيىننەن تابىلعان «جاڭا زاكون» اتتى ۇزاق جىرى.  

«جەتە المادىم...». وسى وكىنىش تەرەڭىن دە تەكسەرەيىك. 

ابايعا العاش رەت «قايعى ويلاتقان» تەرگەۋ قىسپاعى دەدىك. ول قايعى مەن «ەل-جۇرتتى قايتسەم وياتام، ونى وزگە حالىقتارمەن قايتسەم تەڭەستىرەم» دەگەن ارمان-اڭسار تامىرلاستىعىنا اعارتۋشىلىق پوەزياسى دالەل. ماسەلەن، 1891 جىلى  «تۇزەتپەك ەدىم زاماندى، ءوزىمدى تىم-اق زور ساناپ»، – دەيدى. تۇزەتپەكشى قوس قارۋى – اقىندىق پەن قايراتكەرلىك. «قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ» (1898) ولەڭىندە وسى ەكەۋىمەن «نەشە ءتۇرلى ايلا ەتتىم» دەيدى. سول ايلانىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ وي جۇيەسىن، مىنەزىن تۇزەۋگە ارناپ جازعان «عاقليا» كىتابى بولاتىن. بىراق...، «ويانباي قالدى، قايران جۇرت!» دەپ مويىندايدى اباي.

ولاي بولسا، «جەتە المادىم» دەگەنىندە قازاقتى قالىڭ ۇيقىدان وياتا المادىم، ەركىن ەل بولعان شاعىنا جەتپەدىم دەگەن استار بارى انىق سياقتى. 

سوڭعى جول – «ەتەكباستى كوپ كوردىم ەلدەن بىراق». بۇل ەتەكتەن تارتقان ناداننىڭ كوپتىگىن، جاقىن اينالاسى دا تۇسىنبەي، جالعىز قالعانىن ايتقانى. ۇلى جۇرەكتى ەڭ كوپ جارالاعان دا – وسى جايتتەر ەدى.  

ءسويتىپ، 1878 – 1898 جىلدار ارالىعى اباي ءومىرىنىڭ ەڭ كۇردەلى بولىگى بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. ءوز كەزەگىندە ونىڭ اعارتۋشىلىق جانە ويشىلدىق دەگەن ەكى اسۋ-بەلەسى بار. بەسىنشى شۋماققا تۇسىنىك وسىمەن ءتامام.    

التىنشى شۋماق «ەتەكباستىلىق» جايلى بايانداۋىنىڭ جالعاسى: 

وي كىرگەلى تيمەدى ەرىك وزىمە،
ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە.
ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى،
سەن ەسىركە، تىنىش ۇيقتات، باق سوزىمە!        

تاعى ايتايىق، «وي كىرگەلى» دەگەنى 1878 جىلى 12 ايىپپەن تەرگەۋگە تۇسكەن كەزى. وسى جىلدان 1898 جىلعا دەيىنگى ارالىق ءتۇپ-تۇگەل كۇرەسپەن ءوتتى. وزىمە «ەرىك تيمەدى» دەيتىنى سول. «ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە» – ءوز سوزىنەن باسقا ءسوزدى ۇقپاعان ورتادا كۇن كەشكەنىن ايتقان. سول ورتامەن الىس-تارتىستىڭ سوڭى – مۇقىر وقيعاسى بولدى. 

«ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى». جۇرت ءوزى ەرمەگەن ءارى ەرىك تە بەرمەگەن. نەگە؟ ويتكەنى، 1868 جىلى قابىلدانعان «جاڭا نيزام» زاڭىمەن قازاق ەلى ەركىندىگى تولىق جويىلدى. بۇل ەلدىڭ سيقى (رۋحى، مىنەزى) بۇزىلدى دەگەن ءسوز.  اباي سۋرەتتەگەن كەيىپكەرلەر – اتالعان زاڭعا سۇيەنگەن وتارشىل بيلىكتىڭ ونىمدەرى. وقۋشى جاستارعا بايىپتاپ تۇسىندىرەر ءجايت وسى.

ەكشەپ وتىرعان شۋماقتى اباي: «سەن  ەسىركە (كەلەر ۇرپاق), تىنىش ۇيقتات (رۋحىم شاتتانسىن), سوزىمە باق (وسيەتىمدى ەسكەر)!» دەپ ساباقتاعان. عۇلاماعا ەڭ اسىل ارمان-تىلەك «سوزىمە باق!» بولعانى كۇمان تۋعىزباسا كەرەك. 

ەندى سوڭعى شۋماققا كوشەيىك.

ءىشىم – تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي،
مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي.
ولەڭ شىركىن – وسەكشى، جۇرتقا جايار،
سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي.    

البەتتە، شۋماق قاپالىق پەن كۇيزەلىسكە تولى سياقتانادى. الايدا باس ابايتانۋشى م. اۋەزوۆ وزگەرەك پايىمداعان. «ولەڭدى اباي ويلى جالعىزدىڭ جاقسى، مومىن، سانالى ازىلىمەن اياقتايدى، – دەيدى مۇحاڭ. – ءوز ولەڭىن سول ازىلمەن «وسەكشى» دەپ اتاندىرادى.  ءومىر، تىرلىككە لاعنات-قارعىس ايتپايدى. تىرشىلىك ەسىگىن اقىرىن جاۋىپ، انىق دانا اقىننىڭ كەڭ، سابىرلى مىنەزدىلىگىمەن كەتىپ جاتىر. ول مىنەزدىلىكتىڭ تىرەگى – بولاشاققا ۇمىتپەن قاراۋىندا، كۇدىكسىز سەنۋىندە. وسىنداي تەرەڭدە جاتقان تۇيىندەرىنە قاراپ بۇل ولەڭدى ءبىز اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعىنىڭ قورىتىندىسى دەيمىز». 

ۇلى اباي – تراگەديالىق ەمەس، كەرىسىنشە، ومىرگە قۇشتار، كەلەر زامانعا ءۇمىت ارتقان، بولاشاق ۇرپاققا سەنگەن رەنەسسانستىق تۇلعا. ول مەيىرىمدى جاراتقان يە قازاقتى تىعىرىقتان الىپ شىعۋعا جىبەرگەن «حاقيقات ۇشقىنى» (اۋەزوۆ). مۇحاڭ استارلاپ تالاي ايتقان وي وسى عوي. مۇنى حاكىم اباي ءوزى دە سەزگەن، جاقسى بىلگەن.  «ولسەم ورنىم...» دەپ كۇڭىرەنە باستالعان ولەڭدە وپتيميستىك سارىن مولىنان ەسەتىنى سول. اباي سىرىن ايتقان، وزىنە جاساعان ماڭگى ەسكەرتكىشى قازاق وقۋشىسىنا ەڭ ءبىر داڭقتى، قادىرلى شىعارما بولىپ كەلدى. سولاي بولا بەرەرى دە حاق. بىراق، تۇيىندەرى تەرەڭ ولەڭ – اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى قورىتىندىسى دەسەك قاتتى جاڭىلىسقا ۇرىنامىز.

ايتايىن دەگەنىم، ماسكەۋلىك جازۋشى ن. اناستاسەۆ ءوزىنىڭ «اباي» اتتى كىتابىندا: «پەرۆوە سۆوە «سلوۆو» اباي زاپيسال ۆ 1890 گودۋ، پوسلەدنەە، «سوروك پياتوە»، – ۆ 1897-م. جيزني ەمۋ ەششە وستاۆالوس سەم لەت، تاك وتچەگو ج وبورۆال ون ەتۋ رەچ؟»، – دەپ زاڭدى سۇراق قويادى («اباي». جزل سەرياسى. – موسكۆا، 2008. –336-بەت). وسى كوزگە شىققان سۇيەلدەي اقاۋ الەمگە تارالۋدا قازىر. ۋاقىت بوس ءوتتى مە، قايداعى؟! اباي تاپ وسى 1898-1901 جىلدار تالماي ىزدەنىپ، شىعارماشىلىق شىڭىنا شىقتى! جان جاراسى جازىلدى. ويتكەنى، قۋ تىرشىلىك كۇيبەڭىن اۋلاق سەرپىپ: «ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەن ءلاززاتتاندى». سونىڭ كەرەمەت جەمىسى – «تاسديق» تراكتاتى (قازىرگىشە 38-ءسوز). عىلىمي ەڭبەگىندە ويشىل تەولوگيا بيىگىن الىپ، سول ارقىلى «تولىق ادام» ءىلىمىن نەگىزدەدى. تاعى ءبىر عاجاپ تۋىندىسى – «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭىن اكەلدى. اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى بولىگى وسىنداي  شۇعىلالى دا ساۋلەلى! بىراق سولاقاي ساياسات كەسىرىنەن جابىق قالدى، ءالى دە سول قالپىندا تۇر. 

ءسوز سوڭى. قازىرگى تاڭدا ابايدى سوۆەتتىك دوگما قۇرساۋىنان بوساتۋدان اسقان ماسەلە جوق. ۇلى مۇحاڭدى قالقان ەتىپ، شاكىرتپىز دەپ، اباي كىتابىن حالىققا ەسكى ۇلگىدە ۇسىنساق – ۇلت رۋحانياتىن سورلاتاتىن اۋىر سوققى وسى بولماق! ابايدىڭ اسىل مۇراسى – ۋاقىتقا باعىنبايتىن قازىنا، ونى تۇزەتۋ، ءوز قالپىنا كەلتىرۋ ىسىنە «كەش قالدىق» جۇرمەيدى. بيىلعى مەرەيتويعا اباي جيناعىن شىعارام دەۋشىلەرگە وسىنى ەسكەرتۋدى پارىزىم دەپ بىلەمىن.  

 اسان وماروۆ 

Abai.kz