(Abaydyng «Ólsem ornym – qara jer syz bolmay ma» ólenine týsinik)

«Ólsem ornym qara jer syz bolmay ma» (1898) – jas óskinge arnap til qatqan, múnyn shaqqan rekviyem – qoshtasu ólen. Bolystyq saylauda Abaygha qamshy tiygen edi, óleng sonyng óshpes izi. Búl jayynda Túraghúl bylay dep ashyna da tolghana jazady: «Bizding qazaq sorly mansapqa talaspay jýre me? 1898 jyly saylau bolghanda, búrynghy Múqyr atanghan elding saylauyna mening әkem barghan.  ...Múqyr bolysynyng ishindegi mening әkemning tileulesteri ...jalynyp, jalpayyp aparghan. Aqyly kózinde, eldigi de, jaulyghy da qas pen kózding arasynda túratúghyn sorly qazaq, mening әkemdi kórgen son, әkemning dosy jaqqa qaray auysa bastasa kerek. Bastyghy Orazbay, joldastarymen osynyng ózine qol tiygizip bir tanba salmasaq, el eski әdetimen aua beredi desip, ueznoydyng qasynda әngimelesip otyrghan Abaygha qoldaryndy tiygizip janjal shygharyndar dep jibergen. ...Tayaq tiydi ne, tiymedi ne, әiteuir, «Abaydy úrdyq!» degen atyn kóterip múratyna jetti».  

Aqshatau bauyry, gýl jaynaghan Kóshbiyke jaylauy. Sol jerden «Abay sabaldy» degen sóz qazaq dalasyn sharlap-aq ketti. Sezimtal Shәkәrimdi birden eseytken de osy oqigha. Ony: «Dedi bir oy – kózindi ash!» dep bildirgen. Ol keyinirekte de jýrektegi eski jarany jasyra almay:

Sonyng da tilin almadyn,
Sabadyn, sóktin, qarghadyn.
Kórine qashan kirgenshe,
Arsyldap ittey qalmadyn, – dep zamandastaryna ashu-yzasyn tógedi. «Sabadyn» – Múqyr oqighasy.  Osy oqigha izi Abayda «Boldy da partiya», «Jýrekte qayrat bolmasa», «Auru jýrek aqyryn soghady jay» degen ólenderinde jalghasyn tabady. 

Osymen, jeti shumaq avtobiografiyalyq qoshtasu ólenge keleyik.

Ólsem, ornym – qara jer syz bolmay ma,
Ótkir til – bir úyalshaq qyz bolmay ma.
Mahabbat, ghadauatpen maydandasqan,
Qayran mening jýregim múz bolmay ma!   

Óleng «ólsem» dep bastalghannan-aq jekening mún-sherinen asyp, terenge tartady. Jan men tәn talasy (ruh pen materiya kýresi) – qogham damuyn anyqtaytyn negizgi zandylyq. Oghan qosa, әr adamnyng jýregi arqyly ótetin úly maydan. Abay jýregin jaralaghan da osy maydan.  Payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.) ýmbetin óz nәpsisine qarsy kýreske shaqyryp, oghan «Ýlken jihad» dep at qoyghan (arabtyng «jihad» sózi «soghys ashu» maghynasynda). Abay: «Jas bala anadan tughanda eki týrli minezben tuady» (7-sóz) deydi. Biri – jan tilegi, sol ýshin adam jýregi kópshil, meyirim, әdiletke toly. Ekinshi minezi – ózimshil, qatigez, kýnshil, qyzghanshaq. Múny – nәpsi, yaghny tәn tilegi deymiz.  Eki jaq – eki minez. Ekeuining talasy sanany ózgertpek. Jan tileuimen sana (aqyl-parasat) jetilmek, tәn biylegen jerde tómen qaray qúldyramaq.

Osy oi-payym túrghysynan shumaqta Abay ótkir tildi (sóz ónerin) nayza etip, sanaly ghúmyryn jan qalauymen ótkergen syryn ashqan dep týiemiz.   

Kelesi qos shumaq – basynan keshken qily taghdyry turaly. «Sizderge erkin tiyer, bayqap qara» dey kele, shumaqty: «Qany qara bir janmyn, jany jara!» dep qorytqan. Fәny ómir – danghyl emes, oily-shúnqyrly «iymek jol». «Kýiesiz qazan, qatesiz pende joq» deydi halqymyz. Abaydyng da әdiletsiz kýidirme, «asau jýrek ayaghyn shalys basqan jerin tauyp», ruhymdy jol-jobasyz jazalama dep eskertip otyrghany sol.

Ortanghy shumaqta osy oiy bylaysha jalghasyn tabady:  

Jýreginning týbine tereng boyla,
Men bir júmbaq adammyn, ony da oila.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma! 

Kópke ayan, Abay «jýrek» sózin jii qoldanghan. Óitkeni, ol jan mekeni ghana emes, adam men Alla arasyn jalghaushy kópir dep sengen. Búryndary jastargha aitqan «tereng oy (bes asyl isting biri) oila», «jýrek kózin ash», «arly, adal adam bol», «ózindi tany, minindi týze», «estining sózin esker» siyaqty әkelik ósiyetterin búl joly «jýreginning týbine tereng boyla» dep eske salady.

Bir qyzyghy, 1977 jәne 2005 jylghy jinaqtar – «Jýregimnin» dep, al 1945, 1961, 1968, 1976, 1995 jylghy jinaqtar – «Jýreginnin» dep basqan. Baqsaq, birizdilik joq. Qaysysy jón? Ózge ólenderinen kómek súrayyq.

«Ózgege, kónilim, toyarsyn» (1890) óleninde Abay:

Jýreginmen tyndamay,
Qúlaghynmen qarmarsyn, – dep uayymsyz salghyrtty shenegen. Kelesi «Senbe júrtqa, túrsa da qansha maqtap» (1897) óleninde bylay dep kenes beredi:

Jýregine sýngi de, týbin kózde,
Sonan tapqan – shyn asyl, tastay kórme!   

Kórdiniz be, Abay birinshi ólende – jýreginmen tynda dese, ekinshide – jýregine sýngi degen! 1898 jylghy ólende basqa aitqan deu qisyngha tompaq bolmaq. Demek, dúrysy – «Jýreginnin týbine tereng boyla». Búl «Ózindi-ózing tany, jetiluge úmtyl!» dep úqtyrghany. Áytpese minindi qaytip týzetpeksin.

«Men bir júmbaq adammyn...» degenine qayta oralayyq. Aqiyret qúpiyasyn, dýniyening kórinbegen syryn «tylsym» deymiz. Kópshilikti kózi kórgen, ózi úqqan nәrseler ghana tartady, al tylsymgha, ol turaly týbi tereng sózge qay zaman qauymy bolmasyn niyetsiz. Óitkeni, haqiqatty týsinu, qabyldau bilimnen emes, jýrekten. Abay «men bir júmbaq adammyn» dep osyny astarlap aitqan degen pikirdemiz. 

Halyq ruhyn oyatu, qazaq kókiregine adamgershilik sәulesin týsiru. Tolaghay Abay osy zor missiyany óz iyghyna aldy, oryndap shyqty. Dos taba almay, jalghyzdyq tragediyasyn da keshti. Osy shyndyqty ózi aityp ketpese, keler úrpaq týrli kinә artuy mýmkin-au. Sondyqtan ortanghy shumaqty aqyn: «Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma!» dep qorytqan. Mynaghan qaranyz: «Qazaqty úlyqtamaghan, orysshyl bolghan, otarshyl biylikke qarsy túrmaghan» dep kinә qoyghandar aramyzda az emes qazir. Jaryqtyq qalay kóre bilgen?...

Endi besinshi shumaqqa kósheyik. Onda da qat-qabat býguli astar bar.  

Jasymda albyrt óstim, oidan jyraq,
Aylagha, ashugha da jaqtym shyraq.
Erte oyandym, oilandym, jete almadym,
Etekbasty kóp kórdim elden biraq.

Nebary tórt jolgha Abay ómirining eki bóligin syighyzghan. Aldynghy eki jol – 33 jasqa, yaghny sotty bolghangha deyingi ómirining ainasy. Búl aqynnyng «ghylym bar dep eskermegen» albyrt shaghy. Túraghúl:   «Ákemning jýzi ashyq, ajary syrtynda, kózi ótkir, ashuy da, quanuy da jyldam, shiraq jandy adam edi» dep әzirge oidan jyraq, bolystyq qyzmettegi Abaydy sipattaghan dýr. 

Abay ómirining oily, shygharmashylyq bóligi qashan, qalay bastalghan? Isti bop, tergeuge týsken 1878-1884 jyldardan. Osylay dep kesip aitamyz. Óitkeni, tap osy bes-alty jyl aqyn kózqarasyna týbegeyli ózgeris әkeldi, bir, ghylym sarasyn naq osy aralyqta tapty, eki. Sóitip, «erte oyandym» jәne «oylandym» deuimen Abay osy eki nәrseni aitqany haq. Oghan dәlel tól ólenderi, әsirese, keyinnen tabylghan «Jana zakon» atty úzaq jyry.  

«Jete almadym...». Osy ókinish terenin de teksereyik. 

Abaygha alghash ret «qayghy oilatqan» tergeu qyspaghy dedik. Ol qayghy men «el-júrtty qaytsem oyatam, ony ózge halyqtarmen qaytsem tenestirem» degen arman-ansar tamyrlastyghyna aghartushylyq poeziyasy dәlel. Mәselen, 1891 jyly  «Týzetpek edim zamandy, Ózimdi tym-aq zor sanap», – deydi. Týzetpekshi qos qaruy – aqyndyq pen qayratkerlik. «Quaty ottay búrqyrap» (1898) óleninde osy ekeuimen «neshe týrli aila ettim» deydi. Sol ailanyng biri – qazaqtyng oy jýiesin, minezin týzeuge arnap jazghan «Ghaqliya» kitaby bolatyn. Biraq..., «Oyanbay qaldy, qayran júrt!» dep moyyndaydy Abay.

Olay bolsa, «jete almadym» degeninde qazaqty qalyng úiqydan oyata almadym, erkin el bolghan shaghyna jetpedim degen astar bary anyq siyaqty. 

Songhy jol – «Etekbasty kóp kórdim elden biraq». Búl etekten tartqan nadannyng kóptigin, jaqyn ainalasy da týsinbey, jalghyz qalghanyn aitqany. Úly jýrekti eng kóp jaralaghan da – osy jәitter edi.  

Sóitip, 1878 – 1898 jyldar aralyghy Abay ómirining eng kýrdeli bóligi bolghanyna kóz jetkizemiz. Óz kezeginde onyng aghartushylyq jәne oishyldyq degen eki asu-belesi bar. Besinshi shumaqqa týsinik osymen tәmam.    

Altynshy shumaq «etekbastylyq» jayly bayandauynyng jalghasy: 

Oy kirgeli tiymedi erik ózime,
Sandalmamen kýn keshken týspe izime.
Ózi ermey, erik bermey, júrt qor etti,
Sen esirke, tynysh úiqtat, baq sózime!        

Taghy aitayyq, «oy kirgeli» degeni 1878 jyly 12 aiyppen tergeuge týsken kezi. Osy jyldan 1898 jylgha deyingi aralyq týp-týgel kýrespen ótti. Ózime «erik tiymedi» deytini sol. «Sandalmamen kýn keshken týspe izime» – óz sózinen basqa sózdi úqpaghan ortada kýn keshkenin aitqan. Sol ortamen alys-tartystyng sony – Múqyr oqighasy boldy. 

«Ózi ermey, erik bermey, júrt qor etti». Júrt ózi ermegen әri erik te bermegen. Nege? Óitkeni, 1868 jyly qabyldanghan «Jana nizam» zanymen qazaq eli erkindigi tolyq joyyldy. Búl elding siqy (ruhy, minezi) búzyldy degen sóz.  Abay surettegen keyipkerler – atalghan zangha sýiengen otarshyl biylikting ónimderi. Oqushy jastargha bayyptap týsindirer jәit osy.

Ekshep otyrghan shumaqty Abay: «Sen  esirke (keler úrpaq), tynysh úiqtat (ruhym shattansyn), sózime baq (ósiyetimdi esker)!» dep sabaqtaghan. Ghúlamagha eng asyl arman-tilek «Sózime baq!» bolghany kýmәn tughyzbasa kerek. 

Endi songhy shumaqqa kósheyik.

Ishim – tolghan u men órt, syrtym dýrdey,
Men kelmeske ketermin týk óndirmey.
Óleng shirkin – ósekshi, júrtqa jayar,
Syrymdy toqtatayyn aita bermey.    

Álbette, shumaq qapalyq pen kýizeliske toly siyaqtanady. Alayda bas abaytanushy M. Áuezov ózgerek payymdaghan. «Ólendi Abay oily jalghyzdyng jaqsy, momyn, sanaly әzilimen ayaqtaydy, – deydi Múhan. – Óz ólenin sol әzilmen «ósekshi» dep atandyrady.  Ómir, tirlikke laghnat-qarghys aitpaydy. Tirshilik esigin aqyryn jauyp, anyq dana aqynnyng ken, sabyrly minezdiligimen ketip jatyr. Ol minezdilikting tiregi – bolashaqqa ýmitpen qarauynda, kýdiksiz senuinde. Osynday terende jatqan týiinderine qarap búl ólendi biz Abay ómirining songhy shaghynyng qorytyndysy deymiz». 

Úly Abay – tragediyalyq emes, kerisinshe, ómirge qúshtar, keler zamangha ýmit artqan, bolashaq úrpaqqa sengen renessanstyq túlgha. Ol meyirimdi Jaratqan Ie qazaqty tyghyryqtan alyp shyghugha jibergen «haqiqat úshqyny» (Áuezov). Múhang astarlap talay aitqan oy osy ghoy. Múny hakim Abay ózi de sezgen, jaqsy bilgen.  «Ólsem ornym...» dep kýnirene bastalghan ólende optimistik saryn molynan esetini sol. Abay syryn aitqan, ózine jasaghan mәngi eskertkishi qazaq oqushysyna eng bir danqty, qadirli shygharma bolyp keldi. Solay bola bereri de haq. Biraq, týiinderi tereng óleng – Abay ómirining songhy qorytyndysy desek qatty janylysqa úrynamyz.

Aytayyn degenim, mәskeulik jazushy N. Anastasiev ózining «Abay» atty kitabynda: «Pervoe svoe «Slovo» Abay zapisal v 1890 godu, poslednee, «Sorok pyatoe», – v 1897-m. Jizny emu eshe ostavalosi semi let, tak otchego j oborval on etu rechi?», – dep zandy súraq qoyady («Abay». JZL seriyasy. – Moskva, 2008. –336-bet). Osy kózge shyqqan sýieldey aqau әlemge taraluda qazir. Uaqyt bos ótti me, qaydaghy?! Abay tap osy 1898-1901 jyldar talmay izdenip, shygharmashylyq shynyna shyqty! Jan jarasy jazyldy. Óitkeni, qu tirshilik kýibenin aulaq serpip: «Bir ghana haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpen lәzzattandy». Sonyng keremet jemisi – «Tasdiyq» traktaty (qazirgishe 38-sóz). Ghylymy enbeginde oishyl teologiya biyigin alyp, sol arqyly «tolyq adam» ilimin negizdedi. Taghy bir ghajap tuyndysy – «Allanyng ózi de ras...» ólenin әkeldi. Abay ómirining songhy bóligi osynday  shúghylaly da sәuleli! Biraq solaqay sayasat kesirinen jabyq qaldy, әli de sol qalpynda túr. 

Sóz sony. Qazirgi tanda Abaydy sovettik dogma qúrsauynan bosatudan asqan mәsele joq. Úly Múhandy qalqan etip, shәkirtpiz dep, Abay kitabyn halyqqa eski ýlgide úsynsaq – últ ruhaniyatyn sorlatatyn auyr soqqy osy bolmaq! Abaydyng asyl múrasy – uaqytqa baghynbaytyn qazyna, ony týzetu, óz qalpyna keltiru isine «kesh qaldyq» jýrmeydi. Biylghy mereytoygha Abay jinaghyn shygharam deushilerge osyny eskertudi paryzym dep bilemin.  

 Asan Omarov 

Abai.kz