ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ «كۇي كىتابى» تۋرالى

ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ «كۇي كىتابى» تۋرالى

ادەبيەتكە وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا كەلگەن ۇرپاق بولعانىنا قاراماستان، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ بىردەن تۇپكى ماقساتقا قول سوزعان ۇمىتكەر بولدى. مۇنداي سەرگەك ويلىلىققا جەتۋدىڭ سەبەبىن كوپ جاقتان قاراستىرۋعا بولادى. الاپات سوعىستىڭ قاسىرەتى كەيىن سىرىلىپ، توڭ ءجىبىپ، جىلىمىق ءداۋىر تۋعان تۇستا، قازاق ادەبيەتى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىمەن ەڭسە كوتەردى. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىنە سەنىم تىكتەگەن تۇسقا تۋرا كەلەدى. ادەبيەتتەگى ەڭ اۋىر جانردىڭ سوڭعى قامالىنداي كورىنەتىن رومان-ەپوپەيا وسى زامانعى قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتكەن ورىس ادەبيەتىندە توردەن ورىن الىپ كەلدى. «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتەن» «تىنىق دونعا» دەيىن تارتىلعان ءداستۇر جەلىسى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن دە ءارى مەكتەپ، ءارى جەتپەك نىسانا ەدى. بۇل ماقساتتى اقىرى م.اۋەزوۆ ورىنداپ شىقتى. وسى ۇردىسكە ساي 60-جىلداردا قازاق ادەبيەتىندە وزگە جانرلارعا قاراعاندا پروزانىڭ شوقتىعى بيىك تۇردى. پروزانىڭ ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى كەلە جاتقان پوەزيانىڭ الدىن بۇلايشا وراپ كەتۋىنىڭ دە وزىندىك سەبەبى بار. سوڭعى ءتورت، بەس عاسىردىڭ جۇزىندە عانا پايدا بولعان پروزا جانرى پوەزيادان، وندا دا ەكى مىڭ جىل بۇرىن جول سالعان ەپوستىق پوەزيادان تۇلەپ شىققان جاڭا بۋىن ەدى. حIح عاسىردىڭ ورتا تۇسىنا كەلگەندە، پروزا ءوز مۇمكىندىگىن تولىق ايگىلەۋدىڭ سونى جولىنا ءتۇستى. پوەزيا دا كوزگە تۇسە بەرمەيتىن ارتىقشىلىقتارىمەن تانىلا باستادى. بۇل كەزەڭدە پوەزيا داعدارۋ ءداۋىرىن باستان كەشىپ جاتتى. پروزا الىپ قويعان مۇمكىندىكتى قايتالاماي (پروزانىڭ ارتىنان سالپاقتاماي), جاڭا كەڭىستىككە شىعۋ وسى ساليقالى قارت جانردىڭ الدىندا تۇرعان بىردەن-ءبىر شىعار جول بولاتىن. سوعان وراي تالپىنىس جاساعان باتىستىڭ ءبىراز اقىندارى اقىرى ول كەڭىستىكتى تاپتى.

قازاق ادەبيەتىندە جاعداي ءسال باسقاشالاۋ ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنا كەلگەندە ادەبيەتتەگى باسىمدىلىقتى تولىقتاي قولدارىنا العان پروزايكتەر «جاڭا ەپوس جاسايىق!» دەگەندى اشىق ۇران ەتىپ كوتەرە باستادى. بۇل تۇستا ەپوستىق ءداستۇردىڭ ءتول مۇراگەرى سانالاتىن پوەزيا ءۇنسىز قالدى دەسەك تە بولادى. وعان سەبەپ پوەزيادا زامانىنا قاراي جاڭا شىعارمالار جارىققا شىعىپ جاتسا دا، ارىدا «قىز جىبەك» پەن «قوبىلاندىنىڭ» بيىگىنەن اسا الماعان، بەرىدە پروزالىق شىعارمالاردىڭ قارىمىن تانىتا الماعان ءارى-ءسارى كۇي  باسىم بولدى.

ولەڭمەن جازىلعان روماندار، «تاناكوز»، «قۇمىرسقا» قاتارلى ەپيكالىق شىعارمالار وسى كەزەڭدە تۋدى. دەسە دە، بۇلار تازا پوەزيادان كورى ارالاس جانرعا جاقىن شىعارمالارعا كوبىرەك ۇقسايدى. ولەڭ روماندار سيۋجەتكە باسىمدىلىق بەرىپ، وقيعا قۋعا دەن قويعان دا، جانر تابيعاتى جاعىنان پروزالىق شىعارمالاردىڭ ولەڭمەن جازىلعان نۇسقاسى بولىپ شىققان. «تاناكوز»، «قۇمىرسقادا» وسىنداي ەرەكشەلىك بار. سوڭعى تۋىندىلار پروزاعا ەمەس، ساحنالىق شىعارمالارعا بوي ۇردى. اسىرەسە، گەتەنىڭ «فاۋستاسىنىڭ» ايقىن ىقپال ەتكەنى بىردەن كوزگە تۇسەدى. فورمالدىق ىزدەنىسكە عانا بارعان مۇنداي شىعارمالاردىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ ەكىنشى تىنىسىن اشا المايتىنى بەلگىلى. وسى كەزەڭنەن باستاپ قازاق پوەزياسى جانر تابيعاتىنان كۇش الاتىن، ماندىك وزگەرىستەرگە ءتان جاڭا كەڭىستىك ىزدەۋگە مۇددەلى بولدى.

ج. ناجىمەدەنوۆ، مىنە، وسىنداي كەزەڭدە پوەزياعا كەلدى. اقىننىڭ 1967 جىلى جارىق كورگەن «كۇي كىتابى» سول كەزەڭنىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى قازاق پوەزياسىندا دا «قارعالار ىشىندەگى اق قارعا» سياقتى، بوگەنايى بولەك قاسيەتىمەن ۇشىراساتىن تۋىندى. ولاي دەيتىنىمىز «كۇي كىتابى» جارىق كورگەننەن كەيىنگى قىرىق جىلعا سوزىلعان قازاق پوەزياسىن پاراقتاپ وتىرساق، جوعارىداعى شىعارمانىڭ سورابىمەن جۇرگەن (م.ماقاتاەۆتىڭ «موتسارت.جان ازاسىنان» وزگە) ەكىنشى ءبىر شىعارمانى كەزىكتىرە المايمىز. بۇل، ارينە، جوعارىداعى شىعارمانىڭ وڭايشىلىقتا يگەرۋگە بولمايتىن وزىندىك تابيعاتىمەن قاتىسى بار.

بۇل جەردە اقىننىڭ پوەزيا تۋرالى تانىم-تۇيسىگى ماڭىزدى ءمان الادى. «پوەزيا تۋرالى تۇيسىك» دەگەن سوزگە سالماق سالا سويلەيتىن سەبەبىمىز، وسى سوزدە كوپ ماعىنا جاتىر. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، قازاق ادەبيەتىنىڭ داستۇرىندە قاي كەزەڭدە دە پوەزيانىڭ دەسى باسىم بولىپ كەلدى. سوعان قاراماستان، ونەردىڭ وسى ءتۇرىنىڭ بولاشاعى، ءورىسى كۇڭگىرت سياقتى كورىنەتىن. مۇمكىندىكتىڭ ءبىرازىن پروزا الىپ قويعاندى بىلاي قويعاندا، ءداستۇردىڭ ءوزى بۇرا تارتۋعا وڭايشىلىقتا ىرىق بەرمەيتىن ەدى. باسقا جانرلار پايدالانىپ، بايىتىپ كەتكەن دۇنيەلەردى جايىنا قالدىرىپ، مۇمكىندىگىنشە ەسكى جۇرتتا اينالسوقتاپ قالماي، باسقالار يگەرە المايتىن، پوەزيانىڭ وزىنە عانا ءتان وركەنىن شىعارۋ شىعارماشىلىق ءۇشىن ايتقاندا ۇلكەن تۇلەۋ - ءتۇبىرلى جاڭارۋ بولىپ سانالادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل بارىس - جەكە شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ اڭداۋسىز ساناسىندا جۇرەتىن نارسە. بۇنداي تاڭداۋدىڭ قوعامدىق ورتامەن دە قاتىسى بار. ەندى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونەر يەسى تىڭ سوقپاققا تۇرەن سالعاندا، ورتا وعان قيمىل كەڭىستىگىن ازىرلەۋگە تىرىسادى. ويتكەنى، جاڭارۋعا، ءبىر جاعىنان، ورتانىڭ ءوزى سەبەپكەر بولىپ وتىرادى. بۇنداي ۇندەستىك ۇزاققا سوزىلسا، جاڭارۋدىڭ ءورىس تابۋىنا مۇمكىندىك بولادى. ال، ۇندەستىك ۇزاققا بارماسا، جاڭارۋ ءبىر رەتكى جاڭالىق رەتىندە جارق ەتەدى دە، سودان ارىعا بارمايدى. ءبىز بۇنى «كۇي كىتابىنىڭ» تاعدىرىنان دا انىق بايقاي الامىز.

«كۇي كىتابى» ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقتىڭ كۇيشى ونەرپازدارىنىڭ مۇراسىن تاقىرىپ ەتكەن شىعارما. كۇي ونەرى، ۇلى كۇيشى جانە ءبىر داڭقتى كومپوزيتور  -  وسى ءۇش تۇعىردىڭ وزەگىندە نە جاتىر؟ وندا تەڭىزگە شوككەن تاۋلارداي حالىقتىڭ وزگەشە بولمىسى - رۋحاني دۇنيە جاتىر. ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ جاستىعىنا قاراماي، بىردەن وسى تاقىرىپقا كەلۋىنىڭ ءوزى كوپ دۇنيەنى اڭعارتسا كەرەك. «كۇي كىتابىنىڭ» بەتىن اشساڭىز، شىعارما قۇرمانعازىمەن باستالىپ، احمەت جۇبانوۆپەن اياقتالادى. شىعارمانىڭ ومىرگە كەلۋىنە وسىندا، تاسادا جاتقان جەلى ىقپال ەكتەن.

ۇلى كۇيشى قۇرمانعازى ەسىمىن بىلمەيتىن ءيسى قازاق كەمدە-كەم شىعار. ال، ەكىنشى ەسىم تۋرالى مۇحامەتجان قاراتاەۆ بىلاي دەگەن:

«ا.جۇبانوۆ ءان-كۇيدىڭ تاريحي ماڭىزىن انىقتاۋمەن بىرگە، ونىڭ بۇگىنگى مۋزىكا ونەرىنىڭ دە دامۋىنا تيگىزگەن يگى داستۇرلىك ءرولىن ءارى تەوريالىق، ءارى تاجىريبەلىك جولمەن انىقتاپ بەردى. بۇعان ناقتى دالەل - حالىق كۇيلەرىن زەرتتەۋشى تەورەتيك جۇبانوۆتىڭ حالىق كۇيلەرىن ءىس جۇزىنە اسىرۋشى كومپوزيتور رەتىندە تۆورچەستۆولىق جولمەن وڭدەپ، حالىق اسپاپتار وركەستىرىنە ءتۇسىرۋى، حالىق اندەرىنىڭ اۋەندەرىن وسى كۇنگى انگە، حور، سيمفونيا، وپەرا جانە ۆوكالدىق تۋىندىلارعا ءتۇسىرۋى».

جوعارىداعى ءسوزدى ازىراق تارقاتۋعا تۋرا كەلەدى. 1925 جىلى ماسكەۋدە ا.ۆ.زاتاەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» كىتابى جارىق كوردى. بۇل قازاق حالقىنىڭ عاسىرلاردان-عاسىرعا كەلە جاتقان ءان ونەرىنىڭ العاش رەت جۇيەلى حاتقا ءتۇسۋى ەدى. وسى كىتاپتىڭ كىرىسپە سوزىندە ا.ۆ.زاتاەۆيچتىڭ بىلاي دەگەنى بار:

«قىمباتتى دوستارىم، جىگىتتەر، اش-جالاڭاش، اۋىر جىلداردا وزدەرىڭمەن تىزە قوسىپ وتىرىپ جيعان مىنا ەڭبەگىمدى سىزدەرگە ارنايمىن، سىزدەرگە قايتارىپ بەرەمىن. مەن ارقاشاندا سىزدەردىڭ سۇلۋ اندەرىڭىزدى مەن جينادىم دەپ ايتقان ەمەسپىن، سىزدەر وزدەرىڭىز مەنىڭ قولقابىسىم ارقىلى، ءوز ۇلتىڭىزدىڭ بايلىعىن ۇمتىلماستاي ەتىپ، جيناپ وتىرسىزدار...

ساقتاڭىزدار، زەرتتەڭىزدەر، كوبەيتە تۇسىڭىزدەر، مىنا سياقتى ۇلتتىق رۋحاني بايلىقتارىڭىزدى دامىتىڭىزدار، وزدەرىڭىز ارمان ەتكەن جالپى ادام بالاسىنىڭ قولى جەتكەن مادەني جەتىستىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ كوركەيتىڭىزدەر، حالىق قوينىنان شىققان، جاڭالانعان، گۇلدەنگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسى ءوسىپ-وركەندەسىن».

بۇل سوزدەر ءبىزدىڭ مادەنيەت كوكجيەگىمىزگە الدا ا.جۇبانوۆ سياقتى تۇلعانىڭ شىعاتىنىن اڭعارتاتىن ەدى. سولاي بولدى دا. قازاق مۋزىكا ونەرى ا.جۇبانوۆ سياقتى تۇلعالاردىڭ كۇش-جىگەرىمەن زامانىنا ساي قايتا تۇلەدى.

وپەرالىق جانە سيمفونيالىق تۋىندىلارىن قوسىپ ەسەپتەگەندە ءۇش جۇزدەن ارتىق شىعارما جازعان ا.جۇبانوۆ قۇرمانعازى تاقىرىبىنا ەرەكشە قۇشتارلىق تانىتقان. بۇل تۋرالى عابيت مۇسىرەپوۆ بىلاي دەپ جازادى:

«اقاڭ (ا.جۇبانوۆ) سوڭعى كەزدە اتاقتى قۇرمانعازى تۋرالى وپەرا جازىپ ءجۇر ەدى. ۇلى كۇيشىنىڭ سۇيىكتى بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن ول ءومىر بويى جۇمىس ىستەدى دەسە دە بولادى. 1936 جىلى شىققان كىشكەنتاي كىتاپشادان وسى وپەراعا دەيىنگى ارالىقتا (60-جىلدارعا دەيىن) اقاڭ قۇرمانعازىنى ءبىر كۇن دە جادىنان شىعارعان ەمەس».

1933-1963 جىلعا دەيىنگى وتىز جىلدا، قازاقتىڭ وسى زامانعى مۋزىكا ونەرى ا.جۇبانوۆ ەسىمىمەن بىتە قايناسسا، سول جىلداردا ا.جۇبانوۆ باستاناياق قۇرمانعازى تاقىرىبىمەن ارپالىسقان. مۋزىكانى رۋحاني دۇنيەنىڭ ەڭ تازا كەسكىندەلۋى. كەزىندە قىرىق رۋدان قۇرالعان نەمىستەردى گەگەلدىڭ فيلوسوفياسى ەمەس، ۋاگنەردىڭ سيمفونيالارى ۇلت رەتىندە وياتىپ، ورنىنان تىك تۇرعىزعان بولاتىن.

جوعارىداعى كەزەڭ قازاق مۋزىكا ونەرى ءۇشىن دە، ا.جۇبانوۆ جونىنەن ايتقاندا دا ۇلى سيمفونيالار تۋعان كەزەڭ بولدى. كولدەنەڭ كوزدىڭ، اسىرەسە، ايتا قالسىن مۋزىكالىق دارىنى بار ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ ول كەزەڭنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن وزىنشە اڭعاراتىنى داۋسىز نارسە. بۇل اڭعارۋ مۋزىكامەن قاتىستى بولماق. ءوزىڭ كۇيشى بولساڭ، زامانىڭدا ءبىر ۇلى دارىن يەسى «اباي» وپەراسى سياقتى تۋىندىنى جازۋعا اتسالىسىپ، سيمفونيالار بەرسە، ول ادام ساعان دا جاقسى تانىس كۇي ءپىرى قۇرمانعازىمەن وتىز جىل «اۋىرعانىن» بىلسەڭ، سەن سوندا نە ىستەر ەدىڭ؟ البەتتە، ەڭ الدىمەن، اسەرلەنەسىڭ. بويىڭدى الاپات كۇش كەرنەيدى. شابىت قىسادى. كەۋدەڭدە تاۋداي تولقىندار تۋلايدى. سەن دە، سەنىڭ ءسوزىڭ دە مۋزىكاعا - ادام جانىنىڭ نازىك قىلىن تەربەتەر ءتىلسىز تىلگە اينالا باستايدى.

«كۇي كىتابى» - مىنە، وسىنداي شاقتىڭ تۋىندىسى.

ونەر ورىسىندەگى مۇمكىندىكتىڭ ءبىرازىن پروزايكتەر الىپ قويعاننان كەيىن، پوەزيانىڭ ىزدەنۋشىلەرى جاڭا ساپاردى ءتۇپ-توركىننەن باستادى. ولار تابيعاتتىڭ مىڭ قۇبىلعان ءۇنى مەن باقسى سارىنىنا ەلىتتى. ۇندە ماعىنا بار ما؟ الدە ماعىنادا (سوزدە) ءۇن بار ما؟ - دەگەنگە باس قاتىردى. ەندى ءسوز ىشكى ءبىر ۇندەستىكتىڭ ەكپىنىمەن ساپ قۇراپ، كەرۋەن تۇزەدى. ماعىنالار اۋەن شىعارا باستادى. جاڭا پوەزيا وبرازداردىڭ كۇيى دەگەن وي ۇستەمدىك الدى. فرانتسۋز اقىنى بودلەر «مۋزىكا دا، سۋرەت تە پوەزيا» دەسە، مالەرمە «مۋزىكا ءوز دەڭگەيىنە جەتكەندە پوەزياعا اينالادى» دەدى. بۇل ءسوزدىڭ اننەن الدەقايدا تەرەڭدە جاتقان ءۇنىن مەڭزەگەن جانە سونى اڭساعان قادام ەدى.

«كۇي كىتابى» - قازاق پوەزياسىنداعى جوعارىداعىداي ەرەكشەلىگى بار العاشقى كىتاپ. بۇنى زامان دا، ادەبيەت ءداستۇرى دە قالاپ تۇرماسا دا، اقىننىڭ توتەسىنەن مۋزىكانى پوەزيا تىلىمەن ورنەكتەمەك بولعان تالابى تۋعىزعان.  ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ باتىستىڭ مودەرنيست اقىندارىمەن ۇندەستىگى دە وسى ەرەكشەلىگىندە جاتىر.

«كۇي كىتابىندا» قوس بۇرىمداي تارتىلعان ەكى اۋەن بار. ءبىرى نەگىزگى تاقىرىپتى باياندايدى. ول - قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، دينا، ا.جۇبانوۆ تۋرالى بولىپ كەلەدى. ەكىنشىسى - جوعارىداعى تاقىرىپتى قايتالاماۋ شارتى استىندا، بەلگىلى ءبىر پاريلەلدىكتى ساقتاۋ نەگىزىندە كەلىپ وتىراتىن «شەگىنىستەر».  كىتاپتى ءبىر ارنانىڭ ەكى جاعاسى سياقتى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتايتىن، بىراق ءبىرىن-ءبىرى كومىپ كەتپەيتىن وسى ۇلكەن ۇندەستىك ۇستاپ تۇر.

شىعارما قۇرمانعازى تاقىرىبىمەن باستالادى. بۇل جەردە ۇلى كۇيشىنىڭ ومىرىمەن جاقىن تانىس ادامدارعا تۇسىنىكتى ەكى مازمۇن ورتاعا شىعادى. جۇرتقا بەلگىلى، كۇيشىنىڭ قالىپتاسۋىنا اناسى القانىڭ زور ىقپالى بولعان. ودان قالسا، كۇيشىنىڭ ەل ءىشى-سىرتىنداعى دۇلەي كۇشتەردىڭ تەكپىسىن كوپ كورگەنى، تۇتقىندالىپ تۇرمەگە تۇسكەنى، قۋعىندالعانى بەلگىلى. كىتاپ ودان كەيىنگى بولەكتەردە داۋلەتكەرەي، دينا بولىپ جالعاسا بەرەدى. بۇعان بىرنەشە ايتۋلى كۇيلەرگە قاتىستى جەكە پاراقتار كىرىسەدى. سونىڭ ىشىندە «اقساق قۇلان» كۇيىنە قاتىستى پاراقتى ەرەكشە اتاۋىمىزعا بولادى. كىتاپتىڭ سوڭىن ا.جۇبانوۆ تۋرالى دارا پاراق قايىرىپ تۇر. «اقساق قۇلان» تۋرالى كۇيدىڭ بۇل ارادا كەزىگۋىنىڭ دە وزىندىك سەبەبى بار. اقاڭ 1964 جىلى ماسكەۋدە وتكەن ەتنوگرافتاردىڭ حالىقارالىق كونگرەسىندە بولادى. وندا بايانداما جاساعان ا.جۇبانوۆ ءوزى ايتقان عىلىمي پىكىرلەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءسوزىن توقتاتىپ قويىپ، جيىلعاندار الدىندا قولما-قول «اقساق قۇلاندى» تارتادى. كونگرەسكە ءتۇرلى ەلدەردەن كەلگەن دەلاگاتتار قازاقستاندىق اكادەميكتىڭ ەگىلە تارتقان تاماشا كۇيىنە قايران قالادى. ءۇزىلىس كەزىندە ولار ا.ءجۇبانوۆىتىڭ قاسىنان كەتپەي، قازاق حالقى جونىندە كوپتەگەن سۇراقتار قويادى. ا.ءجۇبانوۆتىڭ اتىنا بايلانىستى ايتىلاتىن وسى اڭگىمە جاس اقىننىڭ ونسىزدا تولقىپ تۇرعان تەرەڭىنە تاس لاقتىرعان سياقتى. «اقساق قۇلان» تۋرالى دارا پاراقتىڭ كىتاپقا، مىنە وسى ىزبەن كىرگەنى بايقالادى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»