قازاقتا ءبىر جاقسى ءسوز بار: «قۇدايدان ءۇمىتى بار» دەيتىن. ۇلتتىڭ بولمىس-ءبىتىمى، ەتيكالىق ولشەمدەرى، ادام دەگەن اتقا يە تىرلىك كەشۋدىڭ بۇكىل شارتتارى بۇل ءسوزدىڭ توڭىرەگىندە جاسالىپ جاتادى. «ءۇمىتسىز شايتان» بولۋدان اۋلاق، قۇدايعا جەتۋدىڭ قادىرى قازاقتا ءاۋ باستان سولاي-تىن. قىلداي قياناتى جوق پارۋارديگاردىڭ راحىم-شاپاعاتىنا بولەنۋدى ومىرلىك فيلوسوفياسىنا ايلاندىرعان بۇل جۇرتقا بۇل كۇندەرى «ءجون سىلتەگىش» «ءپىرادارلار» دا كوپ.     اداسقان، الجاسقان ساتتەرىمىزگە قايرىلىپ قاراپ قويعانىمىزدان ابزال نە بار؟..

ءامىرى اسپان استىن تىتىرەتكەن ءشيداتتىڭ جەردە سوعىلعان جۇماعى تۋرالى اڭىزدى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ جاراتۋشىنىڭ شەكسىز قۇدىرەتى مەن مەيىرىمىنە شەك كەلتىرگەن پەندەشىلىك نە ىستەتپەيدى؟ ءشيدات پاقىر جۇماقتىڭ اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتار كەسكىن-كەلبەتىن، ميۋالى باعىن، جاننىڭ قالاعانىن تابار قاناعاتىن، التىن-كۇمىسىنىڭ جەتىسىنشە جەردەن سوعۋعا تىرىسادى. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى شەبەرلەردى جيناپ، جەردەگى جۇماق قۇرلىسىن باستايدى. سونىمەن قويشى، اللادان سۇراماي-اق ءوزى جاساپ العان جۇماققا كىرۋ سالتاناتى جەر-كوكتى تىتىرەتىپ، پاتشا اعزام اسىعا ادىمداپ جۇماقتىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا جان ءتاسىلىم ەتەدى. جاراتۋشى يەم الشاڭداي باسقان ادامزاتتىڭ بوساعادان اتتاۋىنا مۇرسات بەرمەي، جانىن جاھاننامعا الىپ كەلۋگە ازىرەيىلگە بۇيرىق بەرگەن ەكەن. جۇماقتى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە بالاسى كورە المايتىنداي ەتىپ پەردەلەپ، قۇپيا كۇيىندە قالدىرىپتى...

قازاقتا ءبىر جاقسى ءسوز بار: «قۇدايدان ءۇمىتى بار» دەيتىن. ۇلتتىڭ بولمىس-ءبىتىمى، ەتيكالىق ولشەمدەرى، ادام دەگەن اتقا يە تىرلىك كەشۋدىڭ بۇكىل شارتتارى بۇل ءسوزدىڭ توڭىرەگىندە جاسالىپ جاتادى. «ءۇمىتسىز شايتان» بولۋدان اۋلاق، قۇدايعا جەتۋدىڭ قادىرى قازاقتا ءاۋ باستان سولاي-تىن. قىلداي قياناتى جوق پارۋارديگاردىڭ راحىم-شاپاعاتىنا بولەنۋدى ومىرلىك فيلوسوفياسىنا ايلاندىرعان بۇل جۇرتقا بۇل كۇندەرى «ءجون سىلتەگىش» «ءپىرادارلار» دا كوپ.     اداسقان، الجاسقان ساتتەرىمىزگە قايرىلىپ قاراپ قويعانىمىزدان ابزال نە بار؟..

ءامىرى اسپان استىن تىتىرەتكەن ءشيداتتىڭ جەردە سوعىلعان جۇماعى تۋرالى اڭىزدى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ جاراتۋشىنىڭ شەكسىز قۇدىرەتى مەن مەيىرىمىنە شەك كەلتىرگەن پەندەشىلىك نە ىستەتپەيدى؟ ءشيدات پاقىر جۇماقتىڭ اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتار كەسكىن-كەلبەتىن، ميۋالى باعىن، جاننىڭ قالاعانىن تابار قاناعاتىن، التىن-كۇمىسىنىڭ جەتىسىنشە جەردەن سوعۋعا تىرىسادى. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى شەبەرلەردى جيناپ، جەردەگى جۇماق قۇرلىسىن باستايدى. سونىمەن قويشى، اللادان سۇراماي-اق ءوزى جاساپ العان جۇماققا كىرۋ سالتاناتى جەر-كوكتى تىتىرەتىپ، پاتشا اعزام اسىعا ادىمداپ جۇماقتىڭ بوساعاسىن اتتاعاندا جان ءتاسىلىم ەتەدى. جاراتۋشى يەم الشاڭداي باسقان ادامزاتتىڭ بوساعادان اتتاۋىنا مۇرسات بەرمەي، جانىن جاھاننامعا الىپ كەلۋگە ازىرەيىلگە بۇيرىق بەرگەن ەكەن. جۇماقتى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە بالاسى كورە المايتىنداي ەتىپ پەردەلەپ، قۇپيا كۇيىندە قالدىرىپتى...

ارابتىڭ ءشول-جازيرا دالاسىندا تۇيەسىن جوعالتقان بىرەۋ قاتالاپ كەلىپ، عاجايىپ شاھارعا تاپ بولادى. «جانعا نە كەرەكتىڭ ءبارى بار بۇنداي كەرەمەتتى ءوزىم عانا ەمەس، تۋىس-تۋعانىم ءتىپتى بۇكىل اۋىلىممەن كەلىپ تاماشالاپ، مۇمكىن بولسا مەكەندەپ قالۋعا بولار» دەگەن ويمەن ەكى ەتەگى جەلبىرەپ اۋىلعا شابادى بايعۇس. شۋلاپ، شۇرقىراپ جەتكەن اۋىل ادامدارى ساعىم كوشكەن قۇمدى دالادان باسقا ەشتەڭەنى كورە الماي، ەلدى دۇرلىكتىرگەن جىگىتتى جازعىرادى. ول بەيشارا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ءشيداتتىڭ جوعالعان جۇماعىنا تاپ بولعان مىسكىن بولۋى مۇمكىن دەيدى ەكەن كەيىنگىلەر.

قوش دەلىك، نە بولسا دا ايتەۋىر جۇماق دەگەندى ارماندامايتىن ادام بالاسى جوق. ءىبىلىستىڭ ازعىرۋىنا شاتىلىپ، كۇناھار بولىپ جەرگە قۋىلعاننان بەرگى ادامزات تاۋبەسىنىڭ قابىل بولعاندا قايتا قاۋىشارى - سول اۋەلگى مەكەن دەپ سانالادى. باعىت-باعدار نۇسقاپ، كەلىپ-كەتكەن ەلشىلەر دە كوپ. جاي كەلمەدى، ءبىراز كىتاپتار الا كەلدى. قانشاسىنا ەردىك، قانشاسىنا سەندىك. ول ەندى ۇلكەن اڭگىمە. ەڭ قاسيەتى - ىزگىلىك تۋرالى ءىلىم ادامزات ساناسىنىڭ ۇلى مۇراتى بولىپ قالا بەردى. پايعامبارلىق دارەجەگە كوتەرىلمەسە دە، گومەر، دانتە، شەكسپير، تاعى دا باسقا ادامزات الىپتارىنىڭ قاستەرلى جازبالارى قۇدايدان ءۇمىتى بار ىستىق جۇرەكتەردىڭ باعىت-باعدارىنا شاماسىنشا قىزمەت ەتتى. ياعني، جۇماق تۋرالى شىرىن قيالدىڭ زۇلىمدىقپەن وت پەن سۋداي وتاسپايتىن ارا قاشىقتىعىنا ەسكەرتكىشتەر قويدى. دانتەنىڭ «قۇدىرەتتى كومەدياسىنىڭ» ءبىرىنشى بولىمىندە توزاقتىڭ توعىزىنشى قاباتى «كاين جىلعاسى» ء(وز تۋىسىنا قاستاندىق جاساعاندار), «انتەنور جىلعاسى» (وتان ساۋدالاۋشىلار), «پتولەمەي جىلعاسى» (مەيماندارعا جاسىرىن قاستاندىق جاساعاندار), «يۋدا جىلعاسى» (شاپاعاتشىسىنا وپاسىزدىق جاساعاندار) دەپ ءبولىنىپ، ونى ەرتەدەگى ريم اقىنى ۆەرگيليدىڭ ارۋاعىنىڭ كومەگىمەن ارالاپ شىعاتىنى سۋرەتتەلەدى. ادام مىنەزىنىڭ وپاسىزدىققا باسقان تۇستارى اۋىر-جەڭىلدىگىنە قاراي توعىز قابات توزاقتا توعىز ءتۇرلى ىشقىناتىنى تاۋبەڭدى ەسىڭە تۇسىرەدى. شىعارمانى وقىپ وتىرعانىڭدا جۇماققا بارار جولدىڭ (انىعىندا ادامشا ءومىر ءسۇرۋدىڭ) قالتارىسىندا بۇعىپ جاتقان ادام ءناپسىسىنىڭ ايۋاندىعى اناعۇرلىم ايقىندالا تۇسەدى. ەسكىرمەس ەسكەرتكىشتەر دەپ وتىرعانىمىز سول عوي...

وزىمىزگە ورالايىقشى. ءبىز دە «كەشتىك عۇمىرىڭ بولسا، تۇستىك مال جي» دەپ، ەكى دۇنيەنىڭ قىزىعىن تەڭ كورۋگە تالابىمىز، تالپىنىسىمىز اسا جوعارى حالىقپىز. اپەندەلىگىمىز دە بار. باياعىدا اۋىلدى جاۋ شاۋىپ، بەسىن نامازىن وتەپ جاتقان سايلاۋىت ازاماتتار مىلتىعىن الىپ، كەرمەدە تۇرعان اتقا جارماسۋدىڭ ورنىنا ساجدەدەن باستارىن كوتەرمەي ەكپەتتەگەن كۇيى قالىپتى. ونىسى «ناماز ۇستىندە ولسەم جۇماقتىڭ ءتورى مەنىكى، قۇلشىلىعىڭدى جاساپ جاتىپ كەپ قالدىق. يا، قۇداي!» دەمەكشىسى كورىنەدى. اشۋعا باسقان ەل اعاسى توڭقاڭداپ جاتقان جۇرتتى قامشىمەن دىريتىپ، ازەر ورىندارىنان تۇرۋعا كوندىرىپتى. «ەل ءۇشىن شايقاسىپ، شاھيت كەشسەڭ سۇراۋسىز باراسىڭ جۇماققا» دەپ بىرازىمەن ساۋدالاسقان دا كورىنەدى. ابايدىڭ جۇرەگى ورتەنىپ، حاق تاعالانى باقاي قۋلىقپەن الداعىسى كەلەتىن جۇرتتان ولەردەي جيرەنگەنى سول عوي. جاراتۋشىسىنا سىلتاۋ ايتىپ، مىندەتسىنەتىن حالىقتان قانداي دوس تابادى جارىقتىق؟ «اللاعا اۋىز جول ەمەس، ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل» ەكەنىن ايتا-ايتا جاعى سۋالعان سول قاريانى ءالى تىڭداماعان كۇيى ۇلت قارتايىپ بارادى...

اندا-ساندا راديوقابىلداعىشتىڭ قۇلاعىن بۇراپ  قالعاندا اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەرى» جانىبەك كارمەنوۆتىڭ ورىنداۋىندا بوزداي جونەلەتىنى بار.

«جەل بولسا قامىس باسى مايدا-اۋ دەيمىن،

ات قوستىم ات ايداۋشى ايدا دەيمىن.

الدىڭعى ات باران بولماي، قىلاڭ بولدى-اۋ،

جىعىلماسا قۇلاگەر قايدا دەيمىن. ءاي، ءبورىباي، ءايداي ءبورىباي-ءاي... جۇرەكتى سولقىلداتىپ، جانارىڭا جاس ۇيىرىلتەتىن وسى ءاندى ەستىگەن سايىن جازىقسىزدى قان-قاقساتقان، اسقان قاتتىگەزدىكتى ءوزىڭ جاساعانداي كوڭىل-كۇيگە بەرىلەتىنىڭ شىندىق. سەرىنى ەسىركەگەندەي مىنەز تانىتاتىنىمىز وتىرىك ەمەس.  قازاق اسپانىندا «شىرىلداعان سابيدەي مازامىزدى العان» مۇڭلى ماقامنىڭ جۇرەكتىڭ تىنىشتىعىن قاشىرا  بەرەتىنى دە، بۇكىل ۇلت بولىپ جاۋاپ بەرۋگە تۇرارلىق كۇنانىڭ تالايىن جاساعان، جاساپ تا جاتقاندىعىمىزدان با دەپ تە ويلايسىڭ كەيدە. ونداي ۇياتتى ادال پەرەزەنتىمىز مۇقاعاليشا سەزىنسەك «ول دا مەنىڭ سوراقى اعاتتىعىم». وزىمىزگە جاساعان وبالىمىز ازداي، مۇسىلماندىقتىڭ پارىزىن الدەقاشان وتەپ تاستاعان جان سەكىلدى «تولستوي يسلام ءدىنىن قابىلداپتى، ءومىرىنىڭ سوڭىندا مۇسىلمان بولىپتى» دەپ ءماز-ءمايرام بولىپ جاتاتىنىمىز بار. نەسىنە سۇيىندىك، نەسىنە قۋاندىق؟ «ادامزاتتىڭ ءبارىن سۇيگەن» جۇرەكىڭ كوزى ءبىز كورگەن نۇكتەدەن باسقا قيىردا. ايتپەسە ابايدىڭ سىلتەگەن جولىنان اداسىپ جۇرگەندە، تولستويدى دوس تۇتار حال نەشىك؟ ىزگى سوزگە يلانار قۇلاق بولسا...

ىزگى ءسوز دەگەننەن شىعادى، كەشەگى كەڭەستىك زاماننىڭ ىزگىلىك تۋرالى ىلىمىنە ۇڭىلگەندە بۇگىنگىدەي «اللاعا اۋىزبەن جول سالعان» دوگمالىقتان اناعۇرلىم بيىك ۇلت رۋحانياتىنىڭ تۇتاستىعى، يماندىلىق تاقىرىبى بىردەن كوزگە شالىنادى. ۇلى كلاسسيكتەردى بىلاي قويعاندا، سول كەزدە ورتانقول سانالاتىن جازۋشى زەيتىن اقىشتى الايىقشى. «جاياۋ مۋسا» رومانى قانداي كوركەم تىلمەن سۇلۋلىق جايلى سىر شەرتەدى. روماندا    ولىسپەي بەرىسپەيتىن قارسىلاستارعا اينالعان ەكى مىرزانىڭ (شورماننىڭ مۇستافاسى مەن جاياۋ مۇسانىڭ) باستارىنىڭ پىسپەي كەتكەنى جايىندا اڭگىمە ورىلەدى. يت كورمەگەن قورلىقتى كورسەتىپ، ءوزىن يت جەككەنگە ايداتقان شورماننىڭ مۇستافاسى قايتىس بولدى دەگەندى ەستىگەندە جاياۋ كۇرسىنىپ: «الىسۋعا دا، ارپالىسۋعا دا تۇراتىن، ازۋى التى قارىس ارىستان ەدى. يمانى سالامات بولسىن!» دەگەندى، جازۋشى ءوز ويىنان جازسىن ياكي ەستىگەنىن جازسا دا كىر تۇسپەگەن كىسىلىكتىڭ كىرپياز بەينەسى وقىرماندى ويلاندىرادى. «نە دەگەن ەڭىرەگەن ەرلەر ەي!» دەيسىڭ ىشتەي. دالالىق ەتيكالىق-ەستەتيكالىق ولشەمنىڭ بۇنداي ۇلگىسى، كوركەم شەبەرلىك حح عاسىر ادەبيەتىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى بولدى. پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىنەن «تەك قانا جاقسى سويلەڭدەر» دەگەن جولداردى ۇشىراتامىز. بۇنداعى «جاقسى ءسوز» - قاراقان باستىڭ تىلەۋىنەن وزبايتىن ءجاي ءسوز ەمەس، كوركەم ءسوز بولسا كەرەك. اعا بۋىن سولاي سويلەي الدى. ماسەلە بىزدە. ءومىر ءسۇرۋدىڭ ارازان قىزىققا بەت بۇرۋىنىڭ استارىندا دا قۇلاقتان ازعان قۇلىقسىزدىعىمىز جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ءسوزى كوركەم بولماعان جاننىڭ، ءومىرى قارا بايىر. ويتكەنى ءسوز زاتتانادى...

ءشيداتتىڭ قولدان تۇرعىزعان جۇماعى سەكىلدى، الەم-جالەم وتىرىكپەن بوي كوتەرگەن، ىزگى سوزدەن جۇگەن ۇستاعان قوعامنىڭ اقىرزامانعا ۇشىرايتىنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. قىزىل ءسوزدىڭ قىرمانى قىزىپ-اق جاتىر...

«اباي-اقپارات»