اينارا اشانوۆا. ۇلتتى زەرتتەيتىن ورتالىق بار ما؟
«وسى مەن ءوزىم - قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟». ءوزىنىڭ توعىزىنشى قاراسوزىندە وسىلاي تولعاعان اباي تۋعان ۇلتىنىڭ جاقسى كورەرلىك، ءھام جيىركەنەرلىك مىنەزدەرىنە جانى اۋىرىپ، اعىنان جارىلىپتى. الىپ اقىننىڭ جۇرەگىن سىزداتقان سول مىنەزدەرىمىزدەن بۇگىندە ارىلا الدىق پا؟ بۇگىنگى قازاق قانداي؟ وسى بىزدە ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسىن اشىپ بەرەتىن، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن جىپكە تىزگەندەي ايتىپ بەرەتىن زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار ما؟ بولسا، ولاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى قايسى؟ دانىشپان اقىننىڭ اتقارعان ءىسى بۇگىنگى وقىمىستى كوپ عالىمنىڭ قولىنان كەلمەي جاتقانىنا نە سەبەپ؟ الدە ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىق ازايىپ بارا ما؟ ءبىزدى وزىمىزدەن گورى وزگە ەلدەر كوبىرەك بىلگىسى كەلەتىنى نەسى ەكەن؟ ماماندارىمىزعا جولداعان بۇگىنگى ساۋالدارىمىز وسى توڭىرەكتە ءوربىدى.
گۇلميرا يلەۋوۆا، «ستراتەگيا» الەۋمەتتىك جانە ساياسي زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى
«وسى مەن ءوزىم - قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟». ءوزىنىڭ توعىزىنشى قاراسوزىندە وسىلاي تولعاعان اباي تۋعان ۇلتىنىڭ جاقسى كورەرلىك، ءھام جيىركەنەرلىك مىنەزدەرىنە جانى اۋىرىپ، اعىنان جارىلىپتى. الىپ اقىننىڭ جۇرەگىن سىزداتقان سول مىنەزدەرىمىزدەن بۇگىندە ارىلا الدىق پا؟ بۇگىنگى قازاق قانداي؟ وسى بىزدە ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنگى بەت-بەينەسىن اشىپ بەرەتىن، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن جىپكە تىزگەندەي ايتىپ بەرەتىن زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار ما؟ بولسا، ولاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى قايسى؟ دانىشپان اقىننىڭ اتقارعان ءىسى بۇگىنگى وقىمىستى كوپ عالىمنىڭ قولىنان كەلمەي جاتقانىنا نە سەبەپ؟ الدە ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىق ازايىپ بارا ما؟ ءبىزدى وزىمىزدەن گورى وزگە ەلدەر كوبىرەك بىلگىسى كەلەتىنى نەسى ەكەن؟ ماماندارىمىزعا جولداعان بۇگىنگى ساۋالدارىمىز وسى توڭىرەكتە ءوربىدى.
گۇلميرا يلەۋوۆا، «ستراتەگيا» الەۋمەتتىك جانە ساياسي زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى
شەتەلدىك زەرتتەۋ ورتالىقتارى ءبىزدى بىلۋگە قۇشتار
قازاقستاندا تەك قانا قازاق ۇلتىن زەرتتەيتىن ارنايى ينستيتۋت بار دەپ ايتا المايمىن. زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن سونىڭ ىشىندە باسىمدىققا يە بولىپ وتىرعان قازاق ۇلتىن بىرگە زەرتتەيدى.
نەگىزىنەن، ۇلتىمىزدىڭ كەشەگى وتكەن تاريحىن تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى جاقسى زەرتتەيتىنى بەلگىلى. ال ۇلتتىڭ بۇگىنگى جاعدايىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءبىز جاقىندا ءبىر جوبا قۇرعان بولاتىنبىز. جوبا بويىنشا قازاقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ىشكى قارىم-قاتىناسىن نىساناعا الىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگىمىز كەلگەن. بىراق، وكىنىشكە وراي، مەن بۇل جوباعا قارجىلاي دەمەۋشى تابا المادىم. ءسويتىپ، اياقسىز قالدى.
ءححى عاسىر رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ورنىن ماتەريالدىق قىزىعۋشىلىق باسقان عاسىر عوي. وسىنىڭ كەسىرى قازاقتاردى اينالىپ ءوتتى دەي المايمىن. قازىر بۇرىنعىداي ادامدى اقىل-پاراساتىنا ەمەس، قالتاسىنا قاراپ باعالايتىن زامان. سەنىڭ ابىرويىڭدى اسقاقتاتاتىن دا، ءىسىڭدى العا دومالاتاتىن دا سول كوك قاعاز. ال باسقالارى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلىپ قالدى. ءتىپتى بىزدە قازىر بيىككە ءورلەۋگە، مۇراتقا جەتۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن بولسا، ار-ۇيات پەن سالت-ءداستۇردى دە اياق استى ەتىپ، كەز كەلگەن قۇرباندىققا بارۋعا دايىن قوعام قالىپتاستى. ەندى مىنە، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە جات نارسەلەرگە دە ەتىمىز ءۇيرەنە باستاعان جايىمىز بار.
ءبىر قىزىعى ءبىزدىڭ وزىمىزدەن گورى شەتەلدىك زەرتتەۋ ورتالىقتارى ءبىزدى زەرتتەۋگە قۇشتار بولىپ تۇرادى. ولاردىڭ نەندەي ماقساتتا جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ جاقىندا ءبىر شەتەلدىك قوردىڭ وكىلىمەن سويلەسكەنىمدە مەنەن: - قازاقتىڭ ءجۇز دەگەنى نە؟ ولار قالاي، نە ءۇشىن بولىنەدى. جۇزدەر مەن رۋلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى قانداي؟ - دەگەن سياقتى سۇراقتاردى قارشا بوراتتى. مەنى تاڭعالدىرعانى - ولار ءبىز تۋرالى ءبارىن بىلگىسى كەلەدى. ال بىزدە وسى نارسەلەر زەرتتەۋ وبەكتىسىنە ءالى دە اينالا الماي وتىرعانىنا وكىنەمىن. ويتكەنى، وسى ۇلتتىڭ وكىلى بولا تۇرا، وسى ەلدە جۇمىس ىستەيتىن، قوعامدى زەرتتەيتىن ورتالىق بولا تۇرا بۇل ءنارسەلەردى ءوزىمىزدىڭ بىلمەۋىمىز ءبىز ءۇشىن ۇيات-اق! بىزدەگى رۋلىق، جۇزدىك قاتىناستار بۇگىنگى قوعامعا اسەر ەتىپ وتىر ما، قالاي اسەر ەتىپ وتىر دەگەن سياقتى كوپتەگەن سۇراقتار جاۋاپسىز قالىپ جاتقانى بىزگە سىن.
جالپى ايتقاندا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاعدايىمىز جاقسى دەپ نەمەسە جامان دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. وكىنىشكە وراي، بۇل ءبىزدىڭ بۇگىنگى شىندىعىمىز، شىنايى ءومىرىمىز. بىراق بارعان سايىن تەرىس جولعا قاراي ءبىر قادام جاقىنداپ بارا جاتقاندىعىمىزدى ايتقىم كەلەدى. ارينە، بۇل ءوزگەرىس تەك قازاقتان عانا ەمەس، وزگە كەز كەلگەن ۇلتتان بايقالاتىنى راس. بۇل سىننان تەك رۋحى مىقتى، ءدىنى نىعىز، سالت-ءداستۇرى بەرىك، يممۋندىق جۇيەسى ءتوزىمدى ۇلتتار عانا ءسۇرىنبەي وتە الادى. قۇدايعا شۇكىر، بىزدە ءالى دە بولسا، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت دەگەن سياقتى جاقسى قاسيەتتەر بارى راس. حالىقتىڭ ءبىلىم-عىلىمعا دەگەن ۇمتىلىسى دا جامان ەمەس. وسى نارسەلەر جۇبانىش بولا الادى.
ءمانسيا Cادىروۆا، الەمەتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
ءتىلدى بىلمەۋدىڭ سوڭى...
قازىرگى ۋاقىتتا ۇلت ءماسەلەسىن زەرتتەۋ شىنىمەن دە وزەكتى بولىپ تۇرعانى راس. سەبەبى تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جانداندىرۋ، ۇلتتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ جانە ۇلت رەتىندە الەم كەڭىستىگىنەن بەلگىلى ءبىر ورىن الۋ ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى. بۇگىنگى كۇن ءتارتىبىندەگى ماسەلە، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتادان جانداندىرىپ، پاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ، ءتىلىمىزدى ءوز تۇعىرىنا قوندىرىپ، ەلىمىزدە تۇراتىن بارلىق ۇلتتار سويلەيتىن تىلگە اينالدىرۋ. ۇلتتىق ماسەلەلەردى زەرتتەيتىن ورتالىق بولماسا بۇل ىستەر قالاي جونگە كەلتىرىلمەك. وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءبىزدىڭ الەۋمەتتانۋشىلار از جۇمىس جاساپ جاتىر دەي المايمىن. بۇل سالادا پرەزيدەنت جانىنداعى زەرتتەۋ ورتالىعى، سونىمەن قاتار ۇتتىق قارىم-قاتىناستاردى زەرتتەپ جۇرگەن راۋشانبەك ءابساتتاروۆ، سارسەنباي وتەشوۆ، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زارەما شاۋكەنوۆا، ت.ب. ماماندارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن اتاپ وتكەن ءجون.
قازاق و باستان تەرەڭ تاريحى، اتالى سالت-ءداستۇرى، مول مۇراسى بار ۇلت. كەيدە كەڭەس ۇكىمەتى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تۇنشىقتىردى دەيتىن كەرەعار پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. ال مەنىڭ ويىمشا، وداق قۇرامىندا بولعان 70 جىل بىزگە وڭ وزگەرىستەردى كوبىرەك اكەلدى. ءبىز تەك ءتىل ءماسەلەسى جونىنەن ۇتىلعان سياقتىمىز. ءتىپتى مۇنىڭ ءوزى كەڭەس وكىمەتى ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، حالىق ۇستانىمىنا بايلانىستى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ءبىز كەز كەلگەن وزگەرىستى قابىلداۋعا، ەگەر وزىمىزگە ۇناسا سونى ءسىڭىرىپ الۋعا دايىن ۇلتپىز. حالقىمىز قوناقجاي، دانىشپان، كەڭ پەيىل ەكەنى ەكىباستان بەلگىلى. وسى مىنەزىمىزدىڭ كەيدە وسىنداي سالدارى بولىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. سەبەبى ،قازاقتان وزگە وداق قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا ءدال بىزدەگىدەي ءتىل ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇرعان جوق. ۇلتتىق ءتىلدى بىلمەۋدىڭ سوڭى، ۇلت داستۇرىنەن ماقۇرىم قالۋعا اكەلىپ سوعادى. ءتىپتى قازىر كەيبىر جاستارىمىز ۇلتتىق تامىردان اجىراپ قالعانى سونشا، نە قازاق ەمەس، نە وزگە ۇلت ەمەس، ەكى ورتادا ءدۇبارا بولىپ قالدى. قازىرگى كەزەڭدەگى جاستاردى مەن ءۇش توپقا بولگەن بولار ەدىم. ءبىرىنشىسى، جاڭاعىداي باتىسقا ەلىكتەپ، باتىستىق مىنەز-قۇلىقپەن جۇرەتىن جاستار. ەكىنشىسى، باتىستىڭ وزىق مادەنيەتىمەن قاتار ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى بىرگە الىپ جۇرەتىندەر. ال ءۇشىنشىسى، باتىستى مويىنداماي، تەك قانا قازاق سالتىن ۇستاناتىن جاستار.
جالپى ايتقاندا ءبىزدىڭ قوعامدا جۇمىسسىزدىق، كەدەيلىك، پاراقورلىق، ءدىني ەكسترەميزم سەكىلدى ماسەلەلەر جوق ەمەس. بىراق شامادان اسىپ كەتكەن، ۇلتقا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان پروبلەما جوق دەپ ويلايمىن. وسى كۇنى جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتىن اشىپ، اداسۋدان ساقتاپ قالۋ وزەكتى بولىپ تۇر. حيدجاپ كيىپ جۇرگەن قازاق قىزدارىنىڭ، ءدىندار جىگىتتەردىڭ قوعامداعى ورنى قانداي؟ ولار جۇمىسقا قالاي ورنالاسىپ جاتىر؟ وسى سەكىلدى ماسەلەلەر ويلاندىرادى.
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى
وتكەن مەن بولاشاق نەمەسە «جاڭا ابايلاردىڭ» بەينەسى
ۇلت پەن مەملەكەت ەگىز ۇعىمدار. قۇدايعا شۇكىر، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدەگى تالداۋ-زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ، ينستيتۋتتارىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. اسىرەسە قۋانتاتىن جاعداي تاۋەلسىز، مەملەكەتتىك ەمەس ورتالىقتاردىڭ دا سانى ءوسىپ جاتىر. دەگەنمەن، سان مەن ساپانىڭ ماسەلەسى بار ەكەنى انىق. ءوز باسىم وسى كوپتەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتار مەن تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن ماردىمدى، كوڭىل كونشىتەرلىك دەپ ايتا المايمىن. ولاردىڭ جۇمىسىندا، وكىنىشكە وراي، ۋاقىتشا، كونيۋنكتۋرالىق زەرتتەۋلەر باسىم سياقتى. ەلىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى كەيبىر تاقىرىپتار مۇلدەم زەرتتەلمەي جاتىر. وكىنىشتىسى، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان كەشەگى كەڭەستىك قالىپتاعى قوعام مەن جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق قوعامى تۋرالى ءجونى ءتۇزۋ الەۋمەتتانۋشىلىق زەرتتەۋلەر جوقتىڭ قاسى. ءبىزدىڭ ەلدەگى الەۋمەتتانۋ عىلىمى نەگىزىنەن مۇراتتى-ماقساتتى زەرتتەۋلەردەن گورى اعىمداعى ساياساتتىڭ ماسەلەلەرىمەن، بيلىككە قىزمەت ەتۋمەن عانا اينالىسىپ جاتىر. ماعان دەسەڭىز مەن ەلىمىزدەگى بىردە-ءبىر الەۋمەتتىك ساۋالنامالاردىڭ ءناتيجەلەرىنە سەنبەيمىن. قوعام دا، ساراپشىلار دا تولىق سەنەتىن الەۋمەتتانۋشىلىق ورتالىقتار، ينستيتۋتتار جوقتىڭ قاسى. جاپ-جاقسى مەملەكەتتىك باعدارلامالار دا بار. مىسالى، «مادەني مۇرا». الايدا، وسىنداي كەشەندى باعدارلامالاردىڭ اياسىندا ءجۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستار ازىرگە مۇرانى جيناۋ مەن ساقتاۋدان اسپاي جاتىر. ول دا قاجەتتى كەزەڭ. بىراق، بۇگىنگى كۇنى بۇل جۇمىسپەن قاتار ۇلكەن فيلوسوفيالىق، تاريحي رەفلەكسيا قاجەت. بىزدەر ۇلكەن ساياسي-فيلوسوفيالىق زەرتتەۋلەر، ۇلكەن تاريحي، گەوساياسي تۇجىرىمدامالار دەڭگەيىنە شىعۋىمىز قاجەت. ورتاق تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ، كەڭىستىگىمىز بەن عۇمىر كەشىپ وتىرعان ۋاقىتىمىزدى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋىمىز قاجەت. ونسىز جيناقتاعان مۇرامىز، عىلىمي دەرەكتەر مەن دايەكتەر تەك قانا شاشىراعان، توز-توز اقپارات بولىپ قالا بەرەدى.
ءاربىر قوعام، ءاربىر ۇلت ۋاقىت ءوتكەن سايىن وزگەرىپ وتىرادى. ۇلتتىڭ قاتىپ قالعان قالىبى، ستاندارتى بولمايدى. سوندىقتان بىزدەر مىناداي ەدىك، وسىنىمىز ماڭگى قالىبىمىز دەۋ ارتىق اڭگىمە. قوعامدىق سانا، قوعامدىق وي-پىكىر، سولارعا قاتىستى ءىس-قيمىل - بارلىعى دا قۇبىلمالى قۇبىلىستار. ءبىر عانا قازاقتىڭ ءوزى سوڭعى 2-3 عاسىردىڭ وزىندە تالاي قيىندىقتاردى باسىنان وتكەردى. سول قيىندىقتارعا ۇلت، قوعام رەتىندەگى جاۋاپتارى دا، ءىس-قيمىلدارى دا وزگەرىپ وتىردى. مىسالى، ورىستىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى قوزعالىس ەشقاشان توقتاعان ەمەس، ءجۇرىپ جاتتى. بىراق، كەيبىر كەزەڭدەردە بۇل كۇرەس وتە قىزۋ ءجۇرىپ وتىرسا، كەيبىر كەزەڭدەرى مۇلدەم جوعالىپ كەتكەندەي بولدى. ءسوزسىز، ءاربىر ۇلتتىڭ، ءاربىر قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ءبىزدىڭ ساحارا دالامىز، كوشپەلى عۇمىرىمىز بىزگە ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى، بولمىسىمىزدى قالىپتاستىردى. كۇندەلىكتى تىرلىگىمىز، ءبىزدى قورشاعان تابيعات، لاندشافت ءبىزدى باسقادان ەرەكشە ۇلت ەتتى. ءبىزدىڭ بويىمىزداعى قاسيەتتەردى قالىپتاستىردى. سولارعا قاتىستى قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋتتاردى، سالت-ءداستۇردى، مەنتاليتەتتى، ۇستىندى قالىپتاستىردى. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ ءىزى، اسەرى ءالى كۇنگە دەيىن بويىمىزدا بار، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز بەن ىسىمىزگە اسەرىن تيگىزۋدە.
بىراق، مىنانى ەستەن شىعارمايىق! جيىرماسىنشى عاسىر كوشپەلى وركەنيەت پەن ەكونوميكانى تولىعىمەن جويدى دەۋگە بولادى. ەگەر قازاق وركەنيەتى كەزىندە «نار زاماندى»، «زار زاماندى» باسىنان وتكەرسە، جيىرماسىنشى عاسىردى اسىرەلەپ، «تار زامان» دەۋگە بولار. ءولىم اۋزىنان امان قالدىق. كورمەگەن قورلىقتى، قياناتتى، گەنوتسيدتى باسىمىزدان وتكەردىك. بۇنىڭ بارلىعى دا ءبىزدىڭ سانامىزعا، ويلاۋ-ءتۇسىنۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتىمىزگە، دۇنيەگە جانە ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن قارىم-قاتىناستارىمىزعا اسەر ەتتى، جۇرەگىمىز بەن جادىمىزدا وشپەس ءىز قالدىردى. وسى عاسىردىڭ سىزى مەن ىزعارىن بويىمىزدان شىعارۋ ءۇشىن ۇلكەن پسيحولوگيالىق، ساياسي، مادەني سىلكىنىس، كاتارسيس قاجەت. قوعامنىڭ، بارشا ۇلتتىڭ، ونىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ رۋحاني جۇمىسى، رۋحي ىزدەنىستەرى جاندانۋى ءتيىس. بۇگىنگى كۇنى ورىن الىپ جاتقان ۇلتتىق مەملەكەت، ۇلتتىق تاريح، مەملەكەتتىك ءتىل، ورتاق ءدىن مەن ءدىل ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان ساياسي-رۋحاني كۇرەس قازاقتىڭ جاڭا ساپاداعى ۇلتقا اينالۋىنىڭ قاجەتتى العىشارتى. ءبىز ءبىر فورمادان، ءبىر قالىپتان، ءبىر ستاندارتتان شىقتىق. الايدا، جاڭا قالىپقا كىرگەن جوقپىز. ەلدەگى ءاربىر ماسەلە بويىنشا بولىپ جاتقان تارتىستار، ايتىستار وسىنىڭ دالەلى. ءبىر قۋانتاتىنى وسى ايتىستاردىڭ، تارتىستاردىڭ بولۋى! ياعني قوعام، ۇلت ۇيىقتاپ جاتقان جوق! ياعني بىزدەر مازاسىزدانىپ، تاعاتسىزدانىپ وزىمىزگە «ءبىز كىمبىز؟»، «قايدان شىقتىق؟»، «قايدا بارا جاتىرمىز؟»، «قالاي ءجۇرۋىمىز كەرەك؟» دەگەن ومىرلىك، فيلوسوفيالىق سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ جاتىرمىز. بۇل، نەگىزى، جاقسىلىقتىڭ نىشانى. بۇل ىزدەنىستەردىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى، بىراق ولاردىڭ بار ەكەندىگى، ءجۇرىپ جاتۋى ۇلتىمىزدىڭ ءتىرى ەكەندىگىن پاش ەتەدى. نەگىزى بارلىق ماسەلە وزىمىزگە، اسiرەسە زيالى قاۋىمعا، اقپارات ءوندىرۋشى جانە تاراتۋشى كورپوراتسياعا بايلانىستى. دۇرىس جۇمىس ىستەي بىلسەك، مامىلەگە كەلە الاتىن بولساق، مۇراتىمىزعا جەتە الامىز.
«نار زامان»، «زار زامان»، «تار زامان» سياقتى كەزەڭدەردى باسىنان كەشكەن ۇلتتىڭ «ار زامانىن» ىزدەۋى زاڭدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى جەمىسى - جاڭادان ومىرگە اياق باسقان جاستار. تاۋەلسىز زاماندا ءوسىپ-ونگەن، قۇلدىق پەن وتارلىقتى كورمەگەن قىزدار مەن جىگىتتەر. باستى ماسەلە وسى بۋىننىڭ قانداي قۇندىلىقتاردى قابىلداپ، قاي باعىتقا بەت بۇرۋىندا. نەگىزى ۇلت دەگەنىمىز نە؟ ول اتام زاماندا ۇڭگىردە ءومىر سۇرە باستاعان تاس عاسىرىنداعى اتى جوق بابامىزدان باستاپ بىزدەن كەيىن مىڭ جىلدار وتكەننەن كەيىنگى سوڭعى قازاققا دەيىنگى ادامدار، ولاردىڭ ارمان-مۇراتى مەن ويلارىنىڭ جيىنتىعى. ءبىزدىڭ ارقايسىمىز قۇمساعاتتىڭ قىلتاسىمىز، قۇبىرىمىز. ءبىز وتكەن مەن بولاشاقتىڭ اراسىنداعى كوپىرمىز. سانامىز، اقىل-ويىمىز، جان-جۇرەگىمىز تازا بولسا، اشىق بولسا، رۋحىمىز تاسىپ جاتسا، قۇمساعاتتىڭ جوعارى جاعىنداعى «قۇم» بىزگە كەلگەندە تۇرىپ قالماي، ءارى قاراي قۇيىلىپ، ۇلتىمىزدىڭ ۋاقىتىن، مەرزىمىن ولشەپ جاتادى. ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ باستى ماقساتى دۇرىس باعىت ۇستانۋ. بۇل جولدا ءبىر عانا ماڭگى قاعيدا بار - ۇلتتىڭ اماندىعى مەن قازاق مەملەكەتىنىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعى. وسى قاعيدانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بىزدەر ءوتكەنىمىزدەگى بار جاقسىلىقتى الىپ، جاڭا عاسىر مەن مىڭجىلدىققا، جاڭا زامانعا لايىقتى قازاق ۇلتىن جاساقتاپ، قالىپتاستىرا بىلگەنىمىز ابزال. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جۇماعىمىزدى، جەرۇيىعىمىزدى وتكەننەن ەمەس، بۇگىنىمىز بەن بولاشاعىمىزدان قۇرا ءبىلۋىمىز كەرەك.
شىنىن ايتساق، وزگە ەلدەر مەن ۇلتتاردى زەرتتەپ جۇرگەنىمىز شامالى. بۇگىن بىزدەر اينالامىزدى، الەمدى دۇرىس تۇسىنە الماي ءجۇرمىز. ۋاقىت پەن كەڭىستىگىمىزدى بىلمەيمىز، دۇرىس سەزىنبەيمىز. ولاردى دۇرىس تۇسىنەتىندەي مادەنيەت پەن ءتىلدى قالىپتاستىرا الماي كەلەمىز. وتكەن عاسىردىڭ، قۇردىمعا كەتكەن وركەنيەتتىڭ تۇسىنىكتەرى مەن ءتىلىن جاڭا زامانعا تاققىمىز كەلەدى. باستى قايشىلىقتىڭ ءبىرى وسىندا.
اينالىپ كەلگەندە، قازاق ۇلتى ءۇشىن ماڭىزدى نە ماڭىزدى ەمەس دەگەن ماسەلە جوق. بارلىعى دا ماڭىزدى. بارلىق قاۋىپتەر ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاۋىپ بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ «مىنا ماسەلەنى بيىل»، «انا سۇراقتى ون جىلدان كەيىن شەشەمىز» دەيتىن تاريحي ۋاقىتى جوق. بارلىق ماسەلەنى ءدال بۇگىن شەشپەسەك ۇتىلامىز. بارلىق ماسەلەگە بىردەي كوڭىل ءبولىپ، بىردەي كۇش-قايراتپەن، جىگەرمەن شەشۋگە تىرىسقانىمىز ءجون. ونى باستاۋ ءۇشىن ءدال بۇگىن كەرەمەت قارجى-قاراجاتتان گورى ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق جىگەر، ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلتتىق ءىس-قيمىل، ارەكەت كەرەك دەر ەدىم.
مەن باياعىدا ءبىر ماقالامدا ايتىپ ەدىم; «بىزدەر ابايدىڭ كەيىپكەرى ەمەس، وقىرمانى بولعاندا عانا بابامىزدىڭ الدىنداعى بورىشىمىزدى اتقارىپ، جاڭا ۇلت بولامىز» دەپ. ابايدى وقىعان سايىن ءوزىمىزدى تانيمىز دا وتىرامىز، ناليمىز، كۇيىنەمىز. بىراق، اباي دەگەن كەزدە الدانباۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ شىعارماشىلىعىندا ەكى باعىت بار. ءبىرى - جالپى ادامي، جالپى گۋمانيستىك يدەيا. ونىڭ سىنى كەز كەلگەن ادام بالاسىنا لايىق. ۇرلىق تا، كورەالماۋشىلىق تا، ەرىنشەكتىك تە باسقا دا جامان قاسيەتتەر كەز كەلگەن ەلدە، ۇلتتا بار. ياعني ابايدىڭ كوپتەگەن يدەيالارى ماڭگىلىك جانە بارشا ادامزاتقا ورتاق. ەكىنشىسى، قازاققا قاتىستى سىن. بۇدان ساباق، ءتالىم الا ءبىلىپ، بابامىز ايتقان كەمشىلىكتەردى جويۋعا تىرىسقانىمىز دۇرىس. بىراق، ابايدى وقىپ، ونى ۇلتتىق پەسسيميزمگە، اقىرزامانشىلىقتىڭ سارقىلماس كوزىنە اينالدىرۋعا مەن ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. اباي ءبىزدى جامان بولسىن دەپ سىناعان جوق، جاقسى بولسىن دەپ سىنادى. «بابامىز ايتىپ ەدى، ەشقاشان ادام، ەل، ۇلت بولمايمىز» دەگەن پەسسيميستىك، نيگيليستىك كوزقاراستاردىڭ قاينار كوزى بولسىن دەگەن جوق. وسىنى ەستەن شىعارماساق.
بۇگىنگى كۇننىڭ «ابايلارىنا» كەلەتىن بولساق، قيىنداۋ، ارينە. جاقىندا مەن بۇگىنگى كۇنى جالپى قازاق بالاسىنا ءسوزى وتەتىن بەس اقساقالى قالماي بارا جاتىر دەگەندى ايتىپ ەدىم. وسى ءسوزىمدى قايتالايمىن. كەشەگى كەڭەس زامانىنان بەرى كەلە جاتقان زيالى قاۋىم مەن ەليتانىڭ بۇگىنگى قازاق جاستارىنا ءسوزى وتە بەرمەيدى. جاڭا «ابايلار» قازاق ۇلتىنىڭ، قازاق جاستارىنىڭ قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن، جاڭا قازاق قوعامىن ورناتۋ جولىنداعى رۋحاني كۇرەسى ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلەدى. جاڭا تۇلعالاردى قولدان جاساي المايمىز. ولاردى ۋاقىتتىڭ ءوزى سۇرىپتاپ شىعارادى. قازاق تاريحىندا ءبىر كەرەمەت فەنومەندەر بار. تاريحتىڭ قيىن كەزەڭدەرىنىڭ الدىندا دۇنيەگە ءبىر عاجايىپ بۋىن، ۇرپاق كەلىپ وتىرعان. مىسالى، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ۇلتىمىزدىڭ باقىتىنا ابايدان سۋسىنداپ وسكەن الاش ازاماتتارى كەلدى. سولاردىڭ ارقاسىندا ءبىز امان قالدىق. الداعى جيىرما جىلىمىز ارتتاعى جيىرما جىلىمىزدان دا قيىن بولماق. بالكىم، ۇلتىمىزدىڭ جاڭا ابايلارى، الاشورداشىلار تاۋەلسىزدىك كەزىندە ەر جەتىپ، دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ اراسىندا جۇرگەن بولار! الاش ازاماتتارى اتقا قونىپ، ۇلت ءۇشىن كۇرەسە باستاعان كەزدە كوبىسى وتىزعا دا جەتپەگەن بولاتىن ەدى عوي! ءۇمىت جوق ەمەس، بار. ءومىر بار جەردە ۇمىتكە ارقاشان دا ورىن تابىلۋى كەرەك سياقتى. تاريحي وپتيميست بولا ءبىلەيىك. سوعان قولىمىزدان كەلگەنشە قىزمەت ەتە بەرەيىك. ءتۇبى سول جۇمىسىمىز ءوز جەمىسىن بەرەتىنى حاق، انىق.
دايىنداعان اينارا اشانوۆا.
http://www.writers.kz/journals/?ID=10&NUM=80&CURENT=&ARTICLE=2404
