اقىن، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، موڭعوليانىڭ ەڭبەك ارداگەرى ەگەۋحان مۇقاماديقىزى بيىل 80 جاسقا تولادى. ون التى جاسىنان اقىندار ايتىسىنا قاتىسىپ، شىعارمالارى موڭعوليادا، قازاقستاندا شىققان وننان اسا توپتاما جيناقتارعا ەنگەن ەگەۋحان اپامىزدىڭ جۋىردا جەكە شىعارمالار جيناعى باسپا كورگەلى وتىر ەكەن.

وسى رەتتە ءبىز ون بالانى تاربيەلەپ وسىرگەن التىن قۇرساقتى انانى، ايتىستىڭ، ايتىسكەرلەردىڭ اناسىنا اينالعان ەگەۋحان اپامىزدى مەرەيلى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، جيناققا ەنگەن «ەتنوگرافيالىق اڭگىمەلەرىن» وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

ءجاميلانىڭ اجەسى

زۋرا اجەيدىڭ دۇنيەدەن وزعان وتاعاسى ساعىندىق اتايدىڭ جالعىز تۇياعى الدابەرگەن كىندىكتى بولدى. اكەسىنەن قالعان شاڭىراقتا وننان اسا جان تۇراتىن. ولار: اجەيدىڭ ءوزى، ۇلى، كەلىنى زىليقا، نەمەرەلەرى: ارداق، اسىل، اقجارقىن، ايبەك، ايدوس، نازيرا، ناريما، داريعا، ءجاميلالار ەدى. كۇندە تاڭەرتەڭ ءجاميلا مەن اجەسى جاي تۇراتىن. ولار كيىنگەنشە ءجاميلانىڭ اعا-اپكەلەرى ساباققا، كوكەسى جۇمىسقا كەتەتىن. زىليقا عانا شايتاقتايدىڭ ۇستىنە قارىننىڭ قۇرىشىنداعى سارىمايدى، اياقشىنىداعى قايماقتى، اقكەنەپ دورباداعى كەسەك-كەسەك قىزىل جارمانى قاتارلاستىرىپ قويىپ، ساماۋىرعا شاي سۋىمايتىنداي شوق سالىپ باسقالاردىڭ ەڭ سوڭىنان جۇمىسىنا اسىعىپ ۇيدەن شىعاتىن. اجەسى نەمەرەسىن قاسىنا الىپ داستارقان باسىنا جايعاسادى. كۇرەڭ شايدى قۇيىپ، قايماق قاتىپ، ءيىس سالىپ، جۇمساق جارمادان وپىرىپ شاي قۇيىلعان قالىڭ ءارى قولعا تولىمدى قىزىلالا شىنىنىڭ تۇبىنە تاستاپ جىبەرەدى.

ماڭدايى تەرشىپ، بويى بالقىپ شايدى سىمىرەتىن. ءجاميلا دا جۇمساق قىزىل جارماعا سارىمايدى جاعىپ جەپ تىڭقيىپ تويىپ الاتىن. ول اجەسىنەن ءوزى بىلمەيتىن زاتتاردىڭ ءمان-جايىن سۇراپ بىلۋگە اسىعاتىن. ونىڭ ويىنشا اجەسىنەن ۇلكەن، اجەسىنەن مەيىرىمدى، ءار نارسەنى اجەسىندەي بىلەتىن جان جوقتاي سەزىنەتىن. ويتكەنى ءوز وتباسىندا اجەسىنىڭ ايتقانى ورىندالادى. اكەسى-اناسى، اعا-اپكەلەرى ءبارى اجەسىنىڭ ىمىمەن جۇرەتىندەي سەزىلەتىن. راسىندا دا اجەسى وتباسىنىڭ قۇتى، اۋلەتىنىڭ ۇيىتقىسى، اۋىل ايماعىنا سىيلى ادام ەدى. ءجاميلا تاڭدايىنا تاتىعان «قىزىل جارمانىڭ» قالاي جاسالاتىنىن بىلگىسى كەلدى.

­­­­­– اجە، قىزىل جارما قالاي جاسالادى؟ ايتشى دەپ قايتا-قايتا سۇراي بەردى. اجەسى:

– ە،ە بالام-اي، بۇل سەنىڭ عانا ەمەس بارلىق بالالاردىڭ بىلگىسى كەلەتىن سىرى بەيمالىم دۇنيەلەر كوپ قوي. ءوز بىلگەنىمدى ۇرپاققا ايتىپ كەتەيىن،- دەپ، بەينە ءبىر جاققا اتتانعالى وتىرعان ادامداي اڭگىمەسىن ارىدەن باستادى.

كيىز ءۇي – كيەلى وردا

كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ەڭ وزەكتى، قاجەتتى باسپاناسى كيىز ءۇي. بۇل كيىز ءۇيدىڭ پايداسىن اتام زامانداعى ادامداردان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن يگىلىگىن كورىپ وتىرمىز. كيىز ءۇي اتا-بابامىزدىڭ ءوسىپ-ونگەن ىستىق ۇياسى. ەجەلگى حاندار تىككەن سالتناتتى، ساۋلەتتى اقوردا.

مۇنى قازىرگى جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. كيىز ءۇيدىڭ پايداسىن وتكەن عاسىرداعى ساعىنايدىڭ اسىن ايتپاي-اق ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1995-جىلى ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانباەۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى (يۋنەسكو) الەمدىك دەڭگەيدە تويلاندى. بۇل تويعا الىس جاقىن شەتەلدەردەن قانشاما قوناق شاقىرىلدى. ءوز ەلىمىزدىڭ ونەر ورەندەرى مەن بارلىق حالقىمىزدىڭ اۋداندىسى قاتىستى. جەر قايىسقان قوناق، قيساپسىز قۇمىرسقاداي قۇجىناعان ادام. قاراۋىلدىڭ كەڭ جازيرا دالاسىنا القاپتى الاڭىنا ءۇش مىڭداي كيىز ءۇي تىگىلدى. ارقا-جارقا الۋان قىزىقتى توي دۇرىلدەپ ءوتتى. توي وتە سالىسىمەن كيىز ۇيلەردى جاپاتارماعاي جىعىپ، ارتىپ كوشىپ كەتتى. توي بولىپ وتكەن الاڭ الاڭسىز ەشنارسە بولماعانداي كەڭ كوسىلگەن كەربەز قالپىن بۇزباي، ەتەك-جەڭىن جيماي كەرىلىپ ماڭعاز كۇيىندە قالا بەردى. مىنە بۇل تەڭدەسسىز وركەنيەت. جيھازى جينالعان سالتانات، ساۋلەتى كەلىسكەن كيىز ءۇي – كيەلى وردا. قاسيەتتى قازاق مادەنيەتى ەمەس پە؟ ەگەر قازاق حالقىنىڭ كيىز ءۇيى بولماعاندا قىرۋار قارجى، قانشاما ۋاقىت، قانداي قاربالاسپەن قورىس-قوپا قۇرىلىس جابدىعىن جيناپ الاساپىران ارپالىسپەن اسار-كۇسەر اسىعىسپەن قانداي قۇرىلىس تۇرار ەدى؟ كۇنى بۇگىندەرى دە قانداي ءبىر توي-تومالاققا ەشبىر قيىندىقسىز كيىز ءۇيدى كوشىرىپ اكەلىپ تىگىپ، توي وتە سالا جىعىپ، بۋىپ-ءتۇيىپ كوشىرىپ اكەتۋى قانداي تاماشا تاعىلىم.

بۇل قۇندىلىعىمىزدى كەيبىر جاستارىمىز كيىز ءۇيدى تىگە بىلمەيدى. كيىز ءۇيدىڭ جابدىعىن جاساۋىنان مۇلدە بەيحابار. كيىز ءۇيدىڭ اعاشىن، جابدىعىن جاسايتىن ادامدار ارىلىپ كەتسە جاستارىمىز بىلمەي قالا ما؟ – دەگەن قاۋىپتى ساۋال تۋىندايدى. باردى قادىرلەپ قىر-سىرىن بىلۋگە، ۇعۋعا ۇمتىلايىق، ۇرپاق!

كيىز ءۇي

قازاق حالقىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىن كيىز ءۇيسىز ەلەستەتە المايسىڭ. كيىز ءۇيدىڭ تاريحى تەرەڭدە ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار. قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تىرشىلىگىندە باسپانا بولعان كيىز ءۇي ەرەكشە مىندەت اتقارىپ كەلگەن. قازاق اتا-بابامىز ۇرپاق ءوسىرۋ، تىرشىلىك قۇرۋ جانە دە سوڭعى ساپار، و دۇنيەگە اتتانعاندا دا وسى كيىز ۇيدەن شىعارعان. انىعىن ايتقادا كيىز ءۇي قازاق حالقىنىڭ كيەلى ورداسى. قازاق كيىز ۇيلەرىن قىرعىز، تۇركمەن، مونگول تەكتەس تايپالاردىڭ ۇيلەرىمەن سالىستىرىپ قاراعاندا ولاردان قازاق كيىز ۇيلەرى ۇلكەن. كيىز ءۇيدى تولىق جابدىقتاپ ومىردە پايدالانۋدى قازاقتار ءوز قولىمەن ىستەگەن. قازاقتاردا كيىز ۇيلەردىڭ نەلەر جاقسى ۇلگىلەرى ساقتالىپ قالعان. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلۋشى ساياحاتشىلار، جيھانگەزدەرى مۇنىڭ كۋاگەرلەرى. جاز ايلارىندا كەيبىر وتىرىقتى جەرلەردە قالاداعى قازاقتاردان كيىز ۇيلەرىن تىگىپ وتىرا قالاتىندار بار. مىنە قالاداعى تۇرعىن ۇيدە تۇرۋشىلاردىڭ وزىندە دە كيىز ۇيلەرى دايىن. جازدا جايلاۋعا كيىز ۇيگە شىعادى. قازاقتار ءۇي اعاشتى بايىرعى قازاقى ادىسپەن جاساپ، جوندەپ الادى. كيىز جابدىعىن، باۋ-شۋىن  ءبارىن وزدەرى قولمەن جاسايدى. ءۇي اعاشتى ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشى مولشەرىنە قاراي دايىندايدى. كەرەگە 70, 80, 90, 100 باسقا دەيىن وداندا كوپ باس بولادى. وتە ۇلكەن حان وردالارىن اتپەن تىككەن. ءۇي اعاشتىڭ ۋىعىن، كەرەگەسىن وزەكسىز تالدان الادى.

مور سالۋ

كيىز ءۇيدىڭ اعاشىن جاساۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى اعاشتى تۇزەتەتىن «تەز» ورناتىپ «مور» سالادى. كيىز ۇيدەن، مال قورادان الىستاۋ ارىق سۋىنىڭ جاعاسىنا تەزدى ورناتىپ، قويدىڭ ەسكى قوراسىنان اسىرەسە كۇزدىك قورادان كۇزگى قۇمالاق كوڭنەن قانارلاپ تۇيەمەن تاسىپ توگەدى. تەزدىڭ الدىڭعى ەكى اياعى الشاق ارتقى جاعى ءسۇيىر ۇزىندىعى ەكىدەن ءۇش كەزدەي، جۋاندىعى كىشى-گىرىم بورەنەدەي كورەكەدىل ءتارىزدى ورناتادى. ونىڭ جون ارقاسىنا سۇيەمدەي كەرتىك سالادى. بۇل قىڭىر-قيسىق اعاشتى تۇزەتەتىن ءتۇزۋ اعاشتى ءيىپ ەپكە كەلتىرەتىن بۇل اعاشتى «تەز» دەپ اتايدى. كەپكەن اعاشتى الگى ارىق سۋىنا سالىپ قايتا دىمقىلدايدى. ۇيىلگەن كوڭگە وت قويىپ تۇتاتادى. ول تولىق ورتەنىپ كەتپەۋ ءۇشىن كوڭ ازداپ ورتەنىپ، ءار جەرى قىزارىپ قولامتا بولاپ باستاعاندا سۋ قۇيىپ تۇتاتىپ بىلقىتىپ قويادى. ءارى قىزۋ ءارى دىمقىل تۇتاپ جاتقان مورعا سىرتىن دىمقىلداعان اعاشتى كومىپ قويادى. ول بابىمەن ءجىبيدى. جىبىگەن اعاشتى تەزگە سالىپ سىقاۋىرمەن سىقاپ مىقىنىنا تىرەپ ءبىر ۇشىمەن تۇزەتەتىن اعاشتى كەرتىككە قىسىپ ەكى قولىمەن سۇيەپ، تۇزەتەتىن جەرىن تۇزەپ، شەتىن ءيىپ يكەمگە كەلتىرىپ ىسكە قوسادى. مور مەن تەزدىڭ اتقاراتىن مىندەتى وسىنداي.

شاڭىراق

كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن جاساۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. شاڭىراق جاساۋشى وتە شەبەر بولۋى قاجەت. ويتكەنى شاڭىراق ءدوپ-دوڭگەلەك جەڭىل وتە بەرىك بولادى. شاڭىراقتىڭ اعاشى كۇزدە جازعىتۇرىم سۇمبەدەي ءتۇزۋ وسكەن ۇزىن، جۋاندىعى جەڭدى بىلەكتەي قايىڭ اعاشىنان كەسىپ الىپ قابىعىن ارشىپ كولەڭكەگە كەپتىرەدى. كەپكەن قايىڭ اعاشتى ءتورت قىرلاپ جونادى. ورتاسىنان ءتۇپ-ءتۇزۋ قاق جارادى. سۋعا سالىپ دىمقىلداپ، مورعا كومىپ بالقىتادى. بالقىعان اعاشتى تەزگە سالىپ، ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشى مولشەرىنە قاراي دوڭگەلەتىپ ءيىپ شەڭبەر جاساپ ءدوپ-دوڭگەلەك شاڭىراق بولعىزادى. شاڭىراقتى مولشەرىنە قاراي ەكى كەيدە  ءۇش اعاشتان قوسادى. شاعىراقتىڭ شەڭبەرى دوڭگەلەنىپ بىتكەن سوڭ قىرىن باسىپ مايدالايدى. ءۇش-ۇشتەن التى اعاشتى سىپتايعىپ جونىپ، اسەمدەپ ورتاسىن ءدوڭ بولعىزىپ ايقاستىرىپ كۇلدىرەۋىش سالادى. شاڭىراققا ۋىق شانشاتىن كوزدى اراسىن تەڭ مولشەرلەپ ولشەپ قاشاۋمەن ءتورت قىرلاپ استىڭعى كەمەرىنە قاراي باسىڭقى كوزەيدى. كوزەۋ ءتورتبۇرىش بولعاندا ۋىق قىدىرمايدى. كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعى وسىلاي جاسالادى.

ۋىق

ۇياعاششىلار كيىز ءۇيدىڭ ۋىقتىق اعاشىن كۇزدە تالدىڭ جاپىراعى تۇسكەن شاقتا، نە اعاش جاندانباي، جاپىراق جايماي تۇرعان شاعىندا جازعىتۇرىم وزەكسىز وسكەن سۇمبەدەي ءتۇزۋ تالدى تاڭداپ كەسىپ الادى. ۋىق ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشى مولشەرىنە قاراي ەكى كەزدەن ءتورت كەزگە دەيىن ۇزىندىقتا بولادى. اعاشتىڭ قابىعىن ارشىپ كولەڭكەگە كەپتىرەدى. كەپكەن اعاشتى ارىق سۋىنا سالىپ ءجىبىتىپ مورعا كومىپ بالقىتادى. جىبىگەن اعاشتى تەزگە سالىپ، قيسىق-قىڭىر، بۇرالاڭىن ءتۇپ-ءتۇزۋ بولدىرىپ تۇزەتەدى.

ۋىقتىڭ ءيىنىن (قارنىن) بىركەلكى بولدىرىپ يەدى. ءيىننىڭ ىشكى جاعىن ساندەۋ ءۇشىن ۇشى وتكىر سوپاق تەمىرمەن قوسبۋىرلايدى. ۋىقتىڭ ۇشىن ءتورت قىرلاپ شوتپەن اعاش جاڭعىرىققا سالىپ قالامدايدى ۋىق قيسايىپ قىدىرمايدى. ۋىقتىڭ كەرەگەگە بايلانىساتىن ۇشىن تەسىپ باۋ وتكىزىپ كەرەگەنىڭ باسىنا سول باۋمەن بايلايدى.

كەرەگە

كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىن جاساۋ ءۇشىن ادەتتەگىدەي كۇزدە نەمەسە جازعىتۇرىم وزەكسىز شىمىر تالدان تاڭداپ الىپ، ارشىپ كولەڭكەگە كەپتىرەدى. كەرەگەلىك كەپكەن اعاشتى سۋعا سالىپ دىمداپ، مورعا كومىپ ءجىبىتىپ جىبىگەن اعاش كەبە قۇرعاق تۇرعاندا تەزگە سالىپ سىقاۋىرمەن قىسىپ، مىقىنىنا سۇيەپ ۇياعاششى كەرەگەلىك اعاشتىڭ ورتاسىن دوڭەستەۋ، باسىن قايقىلاۋ، اياعىن ءتۇزۋ بولدىرىپ جونگە كەلتىرەدى. كەرەگەنىڭ باس جاعىنا ەكى-ءۇش قارىستاي جەرىنە قوسباۋىر سىزىق سالىپ وڭدەيدى. كەرەگەنى توركوز، جەلكوز بولدىرىپ ولشەپ بۇرعىمەن تەسىپ توركوزگە ەكى ازات جەلكوزگە ءبىر ازات قالتىرىپ تەسىپ سول تەسىك بويىنشا تۇيەنىڭ باۋىر تەرىسىنمەن كوكتەيدى. توركوز كەرەگە جەلگە بەرىك بولادى. جەلكوز كەرەگەگە اعاش ازداۋ جۇمسالادى. جەڭىل بولادى. كوكتەلگەن كەرەگە تىگۋگە جايۋعا، جيناۋعا قولايلى. كەرەگەنىڭ باس جاعى ءۇش كوكتىگە ەكى كوكتى قابىسىپ، ايقاسىپ جىمداسىپ قوسىلادى. ەگەردە ءۇش كوكتى نە ەكى كوكتى قاتارلاسىپ كەلسە قابىسىپ قيۋلاسىپ قوسىلماي ەلىك اۋىز بولىپ تۇرىپ الادى. ول بوس بولادى. كەرەگەنىڭ باسىمەن ءۇيدىڭ مولشەرىن انىقتايدى. 80, 90, 100 باستى ۇيلەر ۇلكەن بولادى. كەرەگەنى قوسقاندا ىزعان قۇر تاڭعىشپەن تاڭادى. كەرەگەنى تۇيەگە قومداپ كوشكەندە اياعىنا اياق قاپ جاساپ سونى كيگىزەدى. ول اياق قاپ ىلديدا تۇيە كيمەلدەگەندە كەرەگەنىڭ اياعىن سىنۋدان ساقتايدى.

ەسىكتەر

كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن تاقتايدان، جەڭىل اعاشتان، شي كيىزدەن جاسايدى. مۇندا كوشپەلى ەلگە كوبىنە كيىز ەسىك پايدالى. كيىز ەسىكتىڭ ىشىنەن بوساعا، ماڭدايشا، جابالدىرىقپەن ۇشتاسقان جەڭىل تال اعاشتان ءتىزىپ ەرگەنشەك ەسىك جاسايدى. سىرتىنان كيىز ەسىك ۇستايدى. كيىز ەسىكتى يىق-يىق كەلتىرىپ شي توقىپ ونىڭ سىرتىن، ورتاسىن اق كيىز، توڭىرەگىن قارا كيىزبەن قاپتايدى. بۇل كيىز ۇيگە ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇرادى. كيىز ەسىكتىڭ سوڭعى يىعىنىڭ ۇشىنان باۋ تاعىپ شاڭىراقتىڭ كۇلدىرلەۋىشىنىڭ اراسىنان الىپ ەسىك جاق كەرەگەدەن بايلايدى. كيىز ەسىكتىڭ باس جاعىن  ۇزىكتىڭ استىنان كەلتىرەدى. ەسىكتىڭ ماڭدايشا تۇسىنا كەلەتىن جەرىنەن كىندىك باۋ تاعىپ كۇندىز ەسىكتىڭ ەسىكتى جاۋىپ تۇراتىن مولشەرلى جەرىن شيىرشىقتاپ كىندىك باۋمەن ماڭدايشانىڭ ۇستىنە بايلاپ قويادى. كيىز ەسىك جىلىلىققى ءتان. ءارى كيىز ۇيگە ءسان بەرەتىن كونەدەن جالعاسقان قاجەتتى كيىز ءۇي جابدىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى. قىرعا، مالعا كوپ كوشپەيتىن ۇيلەرى ءبىر ىڭعاي تاقتايدان كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن جاسايدى. مۇندا ماڭدايشا، بوساعا، تابالدىرىقتى قالىڭ ءۇش ەلىدەي تاقتايدان قيۋلاستىرىپ كەلتىرىپ قاقپاعىن كەيبىرەۋلەر جارما بولعىزىپ، كەيى تۇتاس قاقپاق جاسايدى.

كيىز ءۇيدىڭ جابدىقتارى

ۇزىك

قازاق حالقىنىڭ نەگىزىگى باسپاناسى كيىز ءۇي. كيىز ءۇيدىڭ جابدىقتارىن تۇگەلدەي ءوز قولدارىمەن جاساپ الاتىن جاسامپاز حالىق. كيىز ءۇي قانشا ۇلكەن بولسا دا ەكى ۇزىك جابىلادى. ۇزىكتى باسىلعان كيىزدىڭ ەڭ وڭدىسىنەن اپپاق كيىزدەن جاسايدى. ويتكەنى كيىز ءۇيدىڭ كوركىن اشاتىن ءۇيدىڭ اعاشى، تۋىرلىعى ءبارىنىڭ سىرتىنان جابىلاتىن ايتۋلى جابدىق ۇزىك. ۇزىكتىڭ بيىكتىگىن ۋىقتىڭ ۇزىندىعىمەن ولشەپ الادى. جاعاسىن ۋىقتىڭ قالامدىعىنان ەتەك جاعىن ۋىقتىڭ تومەنگى باۋلىعىنان سۇيەمدەي جوعارى ولشەپ الادى. ۇزىكتىڭ ەتەگىنىڭ كەڭدىگىن ءۇيدىڭ شەڭبەر كەمەرىنەن شىر اينالدىرىپ ولشەپ الىپ ەكىگە ءبولىپ مولشەرلەپ ءپىشىپ كەۋدە جاعىن شاڭىراقتى قاباتىنداي بولعىزىپ تاناپ تىگەدى. ۇزىكتىڭ ەتەگى، تىگى، جاعاسى بارلىعى اپپاق قويدىڭ ءولى جۇنىنەن وڭقاي-سولاقاي ەكى جەكە ەسىلگەن جيەكپەن تاڭدايلاپ جيەكتەيدى. تىگىسىن تۇيەنىڭ شۋداسىنان يىرىلگەن جىپپەن تىگەدى. ۇزىككە باۋدى اپپاق جۇننەن وڭقاي-سولاقاي جىڭىشكە ەسىپ اسەمدەپ سەگىز تالدان تاڭدايلاپ اق جىپپەن تەبەن ينەمەن ىزىپ، ءۇش قۇلاشتان تاعادى. ۇزىكتىڭ ەكى جاعىنان ۇشتەن پارلاپ ءبىر ۇزىككە التى قۇر تاعادى. بۇل قۇرلاردى ماڭدايشانىڭ ۇستىڭگى جاعىنان ايقاستىرىپ قوس شارشى كەلتىرىپ، قۇردىڭ ۇشىن كەرەگەنىڭ اياعىنىڭ ىشكى جاعىنان الىپ بايلايدى.

تۋىرلىق

كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعىن ءۇيدىڭ مولشەرىنە قاراي 60-70 باستى ۇيگە ءۇش تۋىرلىق 80, 90, 100 باستى ۇيلەرگە ءتورت تۋىرلىقتان جاسايدى. تۋىرلىق بيىكتىگى ۋىقتىڭ قارنىنىڭ جوعارعى جاعىنان الادى. ءار تۋىرلىققا ەكى جاعىنان ەكى ىزعان قۇر باۋ تاعادى. ۋىقتىڭ قارنىنان جوعارى كەلەتىن باسقى جاعاسىن ۋىقتى قاپتىرۋ ءۇشىن تانايدى. تۋىردىقتىڭ جوعارعى جاعاسىن، جانىن اق جۇننەن ەسىلگەن تاڭداي جيەكپەن جيەكتەيدى. تۋىرلىقتى كەرەگەگە ۇستاعان ءشيدىڭ سىرتىنان، ۇزىكتىڭ ىشىنەن ۇستايدى. بارىنا قاراي قىزعىلت كيىز بولسا دا بولادى.

تۇندىك

كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگى شاڭىراقتىڭ ۇستىنەن جابىلاتىن ءتورت بۇرىش كيىز. تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا ساندەۋ ءۇشىن جارتى شارشىدان، ورتاسىنا ءتورت بۇرىش ءبۇتىن شارشى ويۋ سالعان. تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ ۇشىنا بايلايتىن باۋ تاعادى. تۇندىكتى تۇندە جاۋىپ، كۇندىز اشىپ قويادى. تۇندىكتىڭ ەسىككە قاراعان جاعىنا تاعىلعان باۋ، باسقا ونجاق-سولجاق، ارتجاقتارىنىڭ ۇشىنا تالعىلعان باۋدان ەكى ەسە ۇزىن بولادى. سەبەبى قايتكەندە دە كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگى كۇندىز اشىق تۇراتىن زاڭدىلىق بار. كۇندىز اشپاي تۇندىك جابىق تۇرۋ جامان ىرىم. «تۇقىمسىز تۇندىگى جابىلىپ قالعان» - دەپ ايتاتىندىقتان تۇندىكتى كۇندىز جاۋىپ قويۋدان ساقتانعان. اشىق تۇرعان تۇندىكتى جەل جەلپىلدەتىپ اۋدارىپ كەتپەۋ ءۇشىن تۇندىكتىڭ ۇستىنەن ارقانمەن باستىرىپ ونى ۇنەمى وڭجاق-سولجاق باۋىمەن قوسىپ تارتىپ كەرەگەنىڭ اياعىنان ىشىنە قاراي الىپ بايلايدى نەمەسە كىندىك باۋ تاعادى.

دودەگە

قازاق حالقىنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ سونادايدان ءسان-ساۋلەتىن ارتتىرىپ، ايبىنىن اسىراتىن  سىرتقى كوركەم كورىنىسى. ول ءۇشىن اقشاڭقان ءۇيدىڭ ۇزىگىن اينالدىرا ويۋلاپ دودەگە جاسايدى. دودەگەنى ەرتەدە توڭىرەگىنىڭ ءبىر جاعىن ءبىر قارىس، ءبۇر سۇيەمنەن ولشەپ الىپ، ءتورتبۇرىش شارشى اق-قارا كيىزدەن ويىستىرىپ جورمەپ قىزىلدان جيەك باسقان. ءبىر ءتورتبۇرىشتىڭ توڭىرەگىندەگى اق، ءبىر ءتورتبۇرىشتىڭ توڭىرەگى قارا بولادى. بۇل ءتورتبۇرىشتاردى ۇزىكتىڭ ەتەگىنە قاتارلاستىرىپ شارشى بۇرىشتارىن تۇستاستىرىپ اراسىن جارتى كەز قاشىقتىقتا جاراستىرىپ جاپسىرعان. بۇل دودەگەنى ەسىكتىڭ ماڭدايشا تۇسىنان اينالدىرا جابىستىرادى دا ەسىكتىڭ بوساعاسىنا وسىعان سايكەس ويۋ باسادى. دودەگە ۋىقتىڭ يىنىندە تۇرسا ءساندى كورىنەدى. دودەگەمەن ىرگە ءشيدى دە پارلاس ويۋلاعان. ۇزىكتىڭ ءتورت جاعىنا ءتورت شارشى، تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشىا ءتورت جارتى شارشى، تۇڭدىكتىڭ ورتاسىنا ءتورتبۇرىش ءبۇتىن شارشى ويۋ سالعان. قازىر كيىز ءۇيدى اق اتلاس بۇلدارمەن سىرتىنا جابىلىپ جابدىقتان دودەگەنى قىزىل اتلاستان ويىپ، سارىدان تاسپا باسىپ جاسايدى. ۇزىكتىڭ ءتورت جاعى، تۇندىكتىڭ ءتورت بۇرىشى، ورتاسىنا بوساعاعا، ىرگە شيگە بارىنە قىزىلدان ويۋ باسىپ، سارىدان تاسپا باسىپ ساندەيدى. بۇل دا كيىز ءۇيدىڭ ءسان-ساۋلەتىن جاراستىرىپ، جايناتىپ، ءوڭ بەرىپ سونادايدان مەن مۇندالاپ تۇرادى.

تۋىرلىققاس

كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعىنىڭ ىشكى جاعىنا ۋىقتىڭ قارنىن قاپتىرا جوعارى قاراي ەكى قارىس بيىكتىككە قارا كيىز جالعايتىن. مۇنى تۋىرلىققاس اتاعان. بۇل تۋىرلىققاستى اق-قارا كيىزدى ويىستىرىپ جورمەپ قىزىل جيەك باسىپ، جاعاسىن، ەكى تىگىن قوس جيەكتەپ ساندەگەن. قازىگى زامانعا ساي كيىز ءۇيدىڭ سىرتىن، ءىشىن جاينايتىپ اتلاستان جابىلتى جاسايتىن بولدى. سوعان سايكەس تۋىرلىققاستىڭ جاسالۋى دا وزگەردى. كيىز ءۇيدىڭ ۋىعىنىڭ قارنىنان يىنىنەن جوعارى شەڭبەرىن اينالدىرىپ تۋىرلىققاستى قارا نە جاسىل قاتيپا بارقىتتان ولشەپ ءپىشىپ الىپ، قىزىلدان ويۋ باسىپ، سارىدان تاسپا باستىرادى. بۇل اق اتلاسپەن استاسىپ ءۇيدىڭ ءىشىن جايناتىپ جىبەرەدى.

باسقۇر، باۋ-شۋ

قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ىشىندە ەرەكشە ءسان بەرىپ جاراستىراتىن جابدىعىنىڭ ءبىرى «باسقۇر». بۇل كوركەمدىگى سايكەسسە اسا كورنەكتى دۇنيە. مۇنى كەرەگە مەن ۋىقتىڭ تۇيىلىسىنەن ورگە قاراي ۇستايدى. مۇنى ەرتە زاماندا قازاق حالقى كيىز ءۇي ساندەي باستاعاندا ءۇيدىڭ كوركەمدەلۋىنە ۇلەس قوسقان. اق قويدىڭ ءولى جۇنىنەن، مارقا قوزىنىڭ وسكەلەڭ سەڭ-سەڭ جۇنىنەن تاڭداپ الىپ، ءيىرىپ ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋمەن بوياپ توقىلعان. قازىر ءجىپتىڭ نە ءتۇرى دايىن. توقىلعاندا ورنەك سالىپ تەرگەندە تەح اشىلادى دەپ قويدىڭ جۇنىنەن يىرىلگەن ءجىپتى الىپ قايتا ءيىرىپ توقيدى. سالىناتىن مۇيىزىنە سايكەستەندىرىپ ءجىپتى ساناپ قۇرادى. بۇل تەرمە مىڭدا ءبىر عانا شەبەردىڭ قولىنان كەلەتىن قيىن ونەر. سوندىعىمەن ءساندى ءارى قۇندى «باسقۇر».

تەرمەباۋ

ءتورت تۋىرلىققا سەگىز باۋ تاعادى.  باۋ توقۋ ءۇشىن اق قويدىڭ ءولى جۇنىنەن نە قوزىنىڭ ءوسىپ جەتىلگەن كۇزگى سەڭ-سەڭدەگەن كەزىندە قىرقىپ الىپ ءجۇندى جۋىپ شۋاشىن ارىلتىپ ءشوپ-شوڭگەسىن تازارتادى. ءجۇندى مايدا ءتۇتىپ ءيىرىپ، قايتا قاباتتاپ يىرەدى. تەرمە باۋدىڭ ءجىبىن دايىنداۋعا قىرۋار ءجۇن، قانشاما ۋاقىت كەتەدى. ءجىپتى ءيىرىپ كەلەپتەپ قويىپ ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋعا بويايدى. قازىر دايىن ءجىپتىڭ تۇرىنەن قويدىڭ جۇنىنەن ءيىرىپ دايىنداعان ءجىپ توقىعاندا، ءمۇيىزىن تەرگەندە تەز اشىلادى، - دەپ شەبەرلەر سونى تاڭدايدى.

سەگىز باۋعا ءبىر كەلكى قوس ءمۇيىز، نە بىرىڭعاي سىڭار ءمۇيىز ورنەگىن سالادى. قىزىل-جاسىل نەمەسە سارى-كوك ءجىپ دەگەندەي ءتۇرىن ۇيلەستىرىپ شەتىنە الاعۇرتتى اق پەن قارا جىپتەن سالادى. وسى داۋىردە كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىق قاسى تۇتاس ءۇيدىڭ ۋىعىن شىر اينالعان بولعاندىقتان تەرمە باۋدى ەكى-ەكىدەن پارلاپ ءۇيدىڭ وڭجاق-سولجاق، ارتجاق-الدىڭعى جاق ءتورت جاققا شارشى ءتۇسىرىپ، ۋىقتىڭ ارجاعىنا ۇستاپ قوياتىن بولعان. بۇل تەرمە باۋلار كەرەمەت كوركەم كورىنەدى. ۇيگە ءسان بەرىپ تۇرادى.

قۇر ىزۋ

قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن تىگۋگە كەرەكتەنەتىن بارلىق باۋ-شۋ جىپتەرىنىڭ ءوزىن سانمەن سالتاناتپەن مەيلىنشە كوركەم جاساعان. كەرەگەنىڭ قوسپاسىن بەرىك قوزعالتپاي ۇستاپ تۇراتىن بولدىرىپ تۇراتىن ءجىپتى «قۇر» دەيدى. قۇردى ىزۋ ءۇشىن قويدىڭ ءولى جۇنىنەن، قوزىنىڭ ءوسىپ جەتىلگەن كۇزگى جۇنىنەن ەسەدى. جۇندەردىڭ اپپاق قارا جۇندەرىن ىلعاپ الادى. ءجۇندى جۋىپ شۋاشىن كەتىرىپ ءشوپ-شالاڭنان ارىلتادى. ەسەتىن ءجىپتىڭ جاقتاۋىن اق، ءبىر جاقتاۋىن قارا بولعىزىپ ەسىپ قارالا ءجىپ بولعىزىپ ەسكەندە وڭقاي-سولاقايىن سايكەستەندىرگەندە تاڭداي بولىپ شىعادى. پار-پارىمەن التى تال جىپتەن تاڭداي بولاتىنداي قاتارلاستىرىلادى. تۇيەنىڭ تاماق شۋداسىنان قالدىلاۋ يىرگەن ءجىپتى، جالپاق قۇرعا جەتەتىن جەبەلى سۇڭعاق سوم ينەگە ساباقتايدى. ساباقتالعان جىپپەن ينەنى ەسىلگەن التى تال ءجىپتىڭ تاڭدايىن اۋدارماي كەلتىرىپ ىزادى. كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ەكى بوساعاسىن قوسقاندا التى قانات كەرەگەنى قوسىپ تاڭۋ ءۇشىن جەتى قۇر، سەگىز قانات كەرەگەنى قوسىپ تاڭۋ ءۇشىن توعىز قۇر قاجەت. قۇردىڭ ءار قايسىسى ءۇش جارىم قۇلاشتان بولۋى ءلازىم. كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە تاڭاتىن تاڭداي قۇر وسىلاي جاسالادى. كيىز ءۇيدىڭ ۇزىگىنە تاعاتىن قۇر بىرىڭعاي اق جۇننەن وڭقاي-سولقاي ەسىلىپ ادەتتەگىدەي تاڭداي بولىپ ىزىلادى. بۇل جالپاقتاۋ ءۇشىن سەگىز تالدان ىزىلادى. ارتقى ۇزىككە تاعىلعان التى قۇر ءۇيدىڭ ماڭدايشا تۇسىنان ەكى شارشى ءتۇسىرىپ اسەمدەپ بايلانادى.

ۋىقتىڭ اياق باۋى

كيىز ءۇيدى جىققان سوڭ ۋىعىن يىعىن ءبىر كەلكى كەلتىرىپ، ءبىر تەكسى جيناپ قارنىن ۇيلەستىرىپ سىپتايعىپ بۋادى. ۋىقتىڭ ءوز باۋىمەن قارىن جاعىن بۋادى. اياق باۋىمەن قالام جاعىن بۋادى. اياق باۋدى جاساعاندا اق-قارا بيازى جۇننەن وڭقاي-سولاقاي ەسىپ تاڭداي بولىپ تۇراتىنداي جاسايدى. ويتكەنى ەكى ۇشىنا بۋناق-بۋناق شاشاق توگىپ ەكى تال ءجىپتىڭ ورتاسىنان ۋىقپەن بايلاپ ەكى قاتار ءجىپتى تومەن سالاقتاتىپ شاشاعىن توگىلتىپ قاتار قويعاندا تاڭداي بولىپ تۇرادى. كيىز ءۇيدىڭ وڭجاق-قازانجاق، تورجاق-ەسىكجاق. ءتورت جاققا ءتورت شاشاقتى اياق باۋ بايلاۋعا ءتيىستى. بىراق «ءتورت قۇبىلام تەڭەلىپ كەتتى»، - دەگەن استامشىلىق وي بولادى دەپ اياق بايدىڭ ۇشەۋىن عانا ۋىققا سالاقتاتىپ بايلايدى دا بىرەۋىن كەرەگەنىڭ باسىنا ەسكەرۋسىز قىلىپ ىلە سالادى. ۋىقتىڭ اياق باۋى قاباتتاسىپ سالاقتاپ تۇرعاندا ۇزىندىعى ءبىر كەزدەي بولۋى شارت. مىنە اياق باۋ وسىلاي جاسالادى.

ۋىقتىڭ باۋى

قازاق حالقى كيىز ءۇيدىڭ ءاربىر جابدىعىن جاي جاساي سالماعان. ۋىقتىڭ باۋىندا ءبىر تالىن اق، ءبىر تالىن قارا جۇننەن ەسىپ ەكەۋىن قاباتتاپ قارا-الا ءساندى باۋ دايىنداعان. ۇزىندىعى ءبىر قۇلاش ۋىقتى كەرەگەگە مىقتى بەكىتەدى. ول دا كوركەم قارا-الا باۋ بولىپ تۇرادى.

ۋىق شالاتىن ءجىپ

قازاق حالقى ەجەلدەن كوشپەلى ەل بولعاندىقتان كيىز ءۇيدىڭ بارلىق قاجەتتى جابدىعى ساقاداي ساي بولعان. ءارى كوركەم، ءارى بەرىك جاسالعان. كوشىپ كەلىپ قونا قالعاندا ءۇيىن تىگىپ سىرتىنىڭ باۋ-شۋىن تۇگەل بايلاپ، جەل سوقسا تىرەيتىن باقانىن سايلاپ قاۋىپسىز ورنالاسا قالاتىن. كيىز ءۇي تىگىلىسىمەن ۋىقتى تۇگەلدەي شالىپ قيسايمايتىنداي بولعىزىپ قوياتىن. 20-25 قۇلاش ۋىق شالعىش ءجىپتى دە ءبىر تالىن اق، ءبىر تالىن قارا بولدىرىپ ەسىپ، ەكەۋىن قايتا قاباتتاپ قارا-الا ءجىپ بولعىزادى. قارا-الا ءجىپ قازاقتىڭ ءبىر كورىكتى ءجىبى.

ۋىققاپ، اياققاپ

كوشپەلى ەلدىڭ ءومىرى امبەگە ايان. كوشىپ جۇرگەندە تۇيە كيمەلەسە ۋىقتىڭ قالامىن، كەرەگەنىڭ اياعىن سىندىرماسىن دەپ اياق قاپ كيگىزگەن. ۋىقتىڭ اياق قابىن ءتۇبىن دوڭگەلەتىپ، توڭىرەگىن اق-قارا كيىزدەن ويىستىرىپ جيەك باسىپ جاساعان. كەرەگەنىڭ اياق قابىندا اق-قارا كيىزدەن ويىپ، قىزىل جيەك باسىپ جان-جاعىن 3-4 قارىس كولەمىندە ەكى جاق اۋزىنا ىلمەك باۋ تاعىپ توڭىرەگىنە شاشاق توگىپ جاساپ جايشىلىقتا اياق-تاباق سالادى. كوشكەندە كەرەگە، ۋىقتىڭ اياعىنا كيگىزەدى.

ارقاننىڭ تۇرلەرى.

بەلدەۋ ارقان

كيىز ءۇيدىڭ تۇلعاسىن العاشقى تىگىلگەن قالپىن ساقتاپ تۇراتىن قۇرالى بەلدەۋ ارقان. ونى دايىنداۋ ءۇشىن كۇنىلگەرى قويدىڭ شۋدالانعان بيازى ءولى جۇنىنەن اق-قارا وڭىنەن تاڭدايدى. شۋاشىن جۋىپ، ءشوپ-شالامىن تەرىپ تازارتادى. بەلدەۋ ارقان بەرىك بولۋ ءۇشىن سويىلعان جىلقىنىڭ قۇيرىعىنان تالداپ الىپ بيازى جۇنمەن وراپ ەسۋگە شۇيكە جاسايدى. الدىلەۋ بولعىزىپ، بىرىڭعاي وڭقاي ءۇش تال ءجىپ ەسەدى. ەسىلگەن ءۇش تال ءجىپتى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنەن سىرتقا قاراي بوساعانىڭ ءۇش كوگىنەن شىعارىپ ءۇش اعاشقا وراپ ءۇش ادام بۇرايدى. ءجىپ قاتايىپ شيرىققاندا ءۇيدىڭ ىشىنەن قارماۋلى ءبىر ادام تارتىپ ءۇش تال ءجىپتى بىرىكتىرىپ بۇرايدى. مۇنى «ارقان تارتۋ» – دەپ اتايدى. بۇرالعان ارقاننىڭ ۇشىن ىعىنا قاراي ەسىكتەن سىرتقا شىعارىپ ءبىر بالا بۇرايدى. ونى «قۇيىرشىق جەۋ» - دەيدى. تارتىلعان ارقىننىڭ ءۇش تال ۇشىن بىرىكتىرىپ تىگەدى. بەلدەۋ ارقان ءۇيدىڭ كوركىن اشۋ ءۇشىن قارا-الا ارقان جاساعان. ول ءۇشىن ءبىر تالىن قارا، ەكى تالىن اق جۇننەن ەسىپ تارتادى ۇزىندىعى ءۇيدىڭ ۇلكەن كىشىسىنە قاراي بولادى. ءۇي تىگىپ كيىز جابىلعان سوڭ كەرەگەنىڭ باسىنا قاراي باسقى بەلدەۋ ارقان تارتامىز. بەلدەۋ ارقانداردى باسقا شارۋاعا جۇمساماي ەرەكشە كۇتەدى. كيىز ءۇيدىڭ باسقا كيىز-كەشەگى، كوركەم جيھازدارمەن بىرگە ساقتايدى.

قوسپاقتاۋلى ارقان

كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنداعى ەلدە اۋىلداردا ارقاننىڭ ءرولى وتە زور. تۇيەگە جۇك ارتۋ ءۇشىن ارناۋلى ءۇش ارقان دايىندايدى. مۇنداعى ەڭ ۇزىن ارقان تۇيەگە ارتىلعان جۇكتى بەكىتىپ تارتاتىن تارتۋ ارقان. ونىڭ ۇزىندىعى 12-13 قۇلاش. جىلقىنىڭ قىل قۇيرىعىن قوسىپ ەسكەن وتە بەرىك بولۋ شارت. ويتكەنى تۇيەگە ارتقان جۇكتى اۋدارماي، - تالدىرماي مەجەلى جەرگە جەتكىزەتىن وسى. «تارتۋ ارقان» ونىمەن قاتار مىندەت اتقاراتىن 8-10 قۇلاش مولشەردە بولاتىن «قومارقان». بۇل تۇيەگە تۋىرلىق وراپ تۇيەنىڭ ەكى جاعىنا ەكى قانات كەرەگەنى نەمەسە ەكى بۋما ۋاقتى قومداپ باس-اياعىن قوزعالماستاي بولدىرىپ تۇيەگە تاڭىپ تارتادى. بۇل قومداعان قومنىڭ ۇستىنە ەكى تەڭ كەبەجە نەمەسە ەكى تەڭ ساندىق تەڭدەيدى. تەڭ-تەڭدەيتىن 4-5 قۇلاش ارقانشا نەمەسە تەڭجىپ اتايدى. وسى ءۇش ارقان ءبىر-بىرىنەن اجىراماس تۇيەگە جۇك ارتۋعا كەرەكتەنەتىن ارقاندار. تۇيەنىڭ ءتوسىن ارقان قيماۋ ءۇشىن ۇزىندىعى ەكى قارىس ءتورت ەلى كيىزدەن ءىشىن قۋىستاپ تىگەدى. مۇنى «قولقا» - دەيدى.  بۇل قولقاعا تارتۋ ارقان مەن قوم ارقاندى وتكىزىپ قويادى. مۇنى «قوسپاقتاۋلى ارقان» دەپ اتايدى. بۇل ارقانداردى تۇيەگە جۇك ارتقاننان باسقا اركەتتەرگە جۇمسامايدى. كۇتۋلى، ساقتاۋلى تۇرادى.

سالما ارقان

قازاق كيىز ۇيىمەن ۇنەمى كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە ۇنەمى تاۋ قوينى، تاستىڭ، اعاشتىڭ ىقتاسىن ساياسى جولىعا بەرمەيدى. قۋمەديەن جازىققا دا، پاناسىز جالتاڭعا دا، جارلاۋىتقا دا، قياعا دا ىلدي جاعىن بيىكتەتىپ جۇرتتى تەگىستەپ، مالدىڭ، جەردىڭ ىڭعايىنا قاراي كيىز ءۇيىن تىگىپ وتىرا بەرەتىن. اۋا رايى ۇنەمى جايما شۋاق، جادىراپ تۇرا ما؟ بىردە اي اراسى بولىپ، بىردە ءار ءتۇرلى امالدار، قۇستىڭ جايى دەگەندەي اۋا رايى دا امالىن تاۋىپ ارا-تۇرا استاڭ-كەستەڭ ارپالىس، داۋىل تۇرىپ، قۇيىن سوعىپ، بوراندا ايداي-بويدايىڭدى شىعارىپ شىر-پىر بولعىزاتىن. باسىڭداعى ءۇيىڭدى دوپشا دومالاتىپ، قاڭباقشا قالپاڭداتىپ باسىڭنان اۋدارىپ، ءۇي اعاشتى شىرپىداي شىتىرلاتىپ شاعىپ، شومشەك بولدىرىپ كەيدە باسپاناسىز قالدىراتىن كەزدەر از بولماعان. قازاعىمىز نە ءبىر زۇلماتتى باستان كەشكەن ەل. تابيعات زۇلماتىنان ساقتانۋ ءۇشىن قونا قالعان جەردە ۇيگە مىقتى ارقاننان سالما سالعان. سالما ارقاندى جۇنگە جىلقىنىڭ قۇيرىعىن قالىڭ كوبىرەك قوسىپ ەسكەن. كيىز ءۇيدىڭ بوساعاسىنان كەرەگەنىڭ اياعىنان، ارقاننىڭ ورتاسىنىڭ تۇيىعىن وتكىزىپ ەكى قارىس اعاشتان تيەك وتكىزگەن. كيىز ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنىڭ ۇستىنەن ارقاندى شالىپ الىپ كيىز ءۇيىدىڭ ارتىنا اپارىپ قازانداي تاستان ارقاننىڭ ۇشىن مىقتى بايلاپ سالما سالعان. ءۇيدى جەل قوزعالتا المايدى. بۇل سالما ارقاننىڭ ارقاسى.

كەرمە، ىلمە قوساق ارقاندارى

قازاق حالقىنىڭ اۋىل ومىرىندە ارقان ءجىپتىڭ ارالاسپايتىن كەرەكتەنىلمەيىن سالاسى از. اسىرەسە ارقاننىڭ وتە قاجەت ماۋسىمى جاز مەزگىلى. قويدى قوساقتاپ ساۋ ءۇشىن ارقان ەكى سالامەن قاجەت بولادى. قويدى ساۋىپ بولعانشا قوزعالماي تۇرۋىنا كەرمە قوساق قولايلى. ساۋىنى مولداۋ ۇيلەر كەرمە قوساقتى 6-7 قۇلاشتان كەرەدى. كەرۋلى ارقانعا قويدى ەكى-ەكىدەن اكەپ موينىن كەرمە قوساققا كەلتىرىپ ەكىنشى ارقاندى قويدىڭ جەلكەسىنەن كەلتىرىپ قوساقتايدى. مۇنى «كەرمە قوساق» دەپ اتايدى. ساۋىنى شاعىن ۇيلەر جالعىز ارقان الىپ شىعادى. قويدىڭ باسىن ءبىر-بىردەن ايقاستىرىپ ەكى قويدىڭ موينىنان شالىپ ىلمە قوساقپەن قوساقتايدى. مۇنى «ىلمە قوساق» - دەيدى. ادەتتە قويدى قوساقتايتىن كەرمە، ىلمە قوساقتىڭ ارقاندارىن وزگە مايدا-شۇيدە جۇمىستارعا جۇمسامايدى.

جان ارقان

جان ارقان بۇل اتى ايتىپ تۇرعانداي ەر ادامدار اتپەن جۇرگەندە جانىنان تاستامايتىن ارقانى. بۇل ارقاندى كوبىنە جيرەن تورى، باران جىلقىلاردىڭ جالىنان جاسايدى. ءار تالىن جىڭىشكە ەسىپ اسەم، سىپتىعىرداي بەرىك بولۋى ءلازىم. ويتكەنى بۇل ارقان مەن جۇيرىك جورعانى ارقاندايدى. ولاردى بايلايدى، سۋارىپ قۇمداققا اۋناتقاندا دا باسىندا وسى 6-7 قۇلاش جان ارقان جۇرەدى. جان ارقان ۇنەمى ات مىنەتىن ادامنىڭ جانىنان تاستامايتىن جانسەرىك قۇرالى. ەرىنىڭ الدىڭعى وقپانىنداعى قىسقا قانجىعاعا بايلاپ جۇرەدى.

نوقتا

نوقتانىڭ ءتۇرى كوپ. بوتاعا، قۇلىنعا، بۇزاۋعا نوقتا دايىندالادى. ونى قويدىڭ ءولى ءجۇنىنىڭ اق-قارا وڭىنەن بيازى ءجۇنىن تاڭداپ جۋىپ تازالاپ الادى. نە اق-قارا جۇننەن وڭقاي-سولاقاي ەسىپ تاڭدايلاپ ىزادى.  بوياۋ بولسا بوياپتا تاڭدايلاپ ىزادى. بوتا، قۇلىن، بۇزاۋدىڭ باستارىنا ولشەپ نوقتا سىپىرىلماس ءۇشىن ساعالدىرىق تاعادى. جەلىگە بايلايتىن قۇلاشتاي تاماق باۋدى جىپتەن ەسىپ نوقتانىڭ قوسىندىسىنان تاعادى. نوقتالار وسىلاي دايىندالادى.

جەلى ارقان

جەلى ارقان بيە بايلاعاندا، قۇلىندى ءتىزىلتىپ بايلاۋ ءۇشىن، بوتانى، بۇزاۋدى بارىنە جەلىلەپ بايلاۋ ءۇشىن جەلى ارقان قاجەت. جەلى ارقاندا قويدىڭ ءولى ءجۇنىنىڭ بيازى شۋدالانعان تۇرىنەن تاڭداپ الىپ جۋىپ، شۋاشىنان ارىلتىپ، ءشوپ-شوڭگەسىن تەرىپ تازالاپ الادى. جەلى ارقان بارلىق ارقاننان جۋان، بەرىك بولۋى ءلازىم. جىلقىنىڭ قىل-قۇيرىعىن جۇنگە مولىراق قوسىپ وتە بەرىك بولعىزىپ ەسەدى. جەلى ارقانعا ەكى ۇشىن بايلاپ، قوياتىن قايىڭ قازىقتى ەرتەدەن دايىنداپ كوشكەندە كوشپەن ارتىپ الىپ جۇرەدى. بۇل مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋىلداردىڭ نەگىزگى شارۋاسى.

كوگەن

كوگەن جاساۋ ءۇشىن ءۇش سالا ءجىپ جۋانتىق بەرىك بولعىزىپ ەسەدى دە ادەتتەگىدەي ءۇش ادام بۇراپ، ءبىر ادام تارتىپ ءۇش-ءتورت قۇلاش جەلى دايىندايدى. سودان سوڭ ءبىر-ءبىر قۇلاش جىپتەردى جەكە-جەكە ەسەدى. ونىڭ ءبىر جاعىن تۇيىق، ىلمەك، ەكىنشى جاعىنىڭ ۇشىن ارى-بەرى وتكىزىپ شوقپار باس بولعىزادى. بۇل كوگەننىڭ بۇرشاعى. مۇنىڭ ءار بىرەۋىن الگى جۋانتىق جەلىنىڭ ءار بۇرالعان بۇرانداسىنىڭ اراسىنان قارىستاي الشاقتىق تاستاپ وتكىزەدى. بۇل كوگەننىڭ بۇرشاعى بولىپ اتالادى. كوگەنگە قوزى-لاق كوگەندەيدى.

شىدەر، تۇسامىس، ورە

قازاق حالقى قانداي ءبىر قاجەتتى بۇيىمىن ءوزى ءوندىرىپ قولىمەن جاساپ الا بەرەتىن حىلىقپىز. شىلدەر ءۇش بۇتاقتى مىنگەن اتتىڭ، قايبىر جىلقى مالى ۇزاپ كەتپەۋى ءۇشىن ءۇش اياعىنا سالىپ قوياتىن جابدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ەكى بۇتاعى جاقىن  ەكى الدىڭعى اياقتىق. ءبىر بۇتاعى ۇزىن ارتقى مىنەر ارتقى جاق اياققا سالىنادى.  بۇل ءۇش اياقتىق «شىدەر» دەپ اتالادى. «تۇسامىس»: جىلقى، سيىر، تۇيە، ءىرى قارا مالداردىڭ الدىڭعى ەكى اياعىنا سالىنادى. بۇلاردىڭ بارلىعى جال-قۇيرىق جۇننەن جىڭىشكە ەسىلىپ، قۇرشا ىزىلادى. ارقايسى بۇتاقتارىنا مۇيىزدەن، اعاشتان تيەك، ىلمەگىنە قايىستان ىلمەك سالادى. ەگەر ءىرى قارا مالدىڭ تەرىسىنەن ءورىم ورەتىندەر بولسا بۇل جابدىقتاردى قايىستان ءورىپ جاساپ الادى.

شىلبىر

ات مىنەتىن ادامدار ءۇشىن شىلبىر ماڭىزدى مىندەت اتقارادى. ويتكەنى اتتىن تۇسە قالساڭ اتتى قولىڭمەن ۇستاپ تۇراتىن وسى شىلبىر. ۇيگە كەلسەڭ اتتى بەلدەۋگە، ارناۋلى اعاشقا، كەرەگەگە بايلايتىن وسى شىلبىر. قوسار ات جەتەكتەسەڭ، ءوزىڭ مىنگەن اتىڭدى تۇسە قالىپ قيىن-قىستالاڭ جولداردان جەتەلەسەڭ جەتەلەيتىن وسى شىلبىر. بۇل شىلبىردى ءىرى قارا مالدار: تۇيە، سيىر، جىلقىنىڭ تەرىسىن يلەپ ءورىم ورەتىندەر تەرىدەن جىڭىشكەلەپ ءتىلىپ الادى. تەرىمەن اينالىسپايتىندار كوبىنە جىلقىنىڭ جۇمساق جالىنان باران وڭىنەن جىڭىشكەلەۋ ءۇش تال ەسىپ، بىرىكتىرىپ بۇراپ تارتىپ شيراتىپ الادى. بۇل شىلبىردىڭ جۇگەننىڭ مىنەر جاق سۋلىعىنان، نە نوقتانىڭ قوسىندىسىنان تاعادى. مىنە «شىلبىر» وسى.

تۇيەنىڭ بۇيداسى

تۇيە تۇلىگىن ۇستايتىندار ءار ءتۇرلى تاسىلمەن جۇمىسقا جەگەدى ەكەن. مونگوليانىڭ قازاقتارى تۇيەنىڭ مۇرنىن تەسىپ، مۇرىندىق اعاش وتكىزىپ مۇرىندىق اعاشقا كىشكەنە قايىس ءسىلبى ىلمەكتەپ بايلاپ قويادى. بۇيدانى سول قايىستان تاعادى. مۇرنى تەسىلگەن تۇيە جەتەككە ەلپەك بولادى. تۇيەنىڭ بۇيداسىن ءوزىنىڭ قابىرعا جۇنىنەن، قويدىڭ ءولى جۇنىنەن، مارقا قوزىنىڭ كۇزگى وسكەلەڭ كورپەلدەس جۇندەرىنەن ءۇش تال ەسىپ، بۇراپ، تارتىپ تاعادى. تۇيەنىڭ بۇيداسى ونشا بەرىك بولماۋى ءلازىم. تۇيە قاپەلىم تارتىنسا مۇرنى جارىلماۋى ءۇشىن بوس ىلە سالادى.

قايىستان ايىل-تۇرمان

جاڭا سويىلعان جىلقى-سيىردىڭ تەرىلەرىن كۇن ىلگەرى اشىتىپ وتىرعان يگە سالىپ ءجۇنى ءجيدىپ ءتۇسىپ ي بولعاندا يدەن شىعارادى. ءجۇنىن وتكىر پىشاقپەن سىپىرىپ تاستايدى. تەرىنى جايىپ كەبەقۇرعاق بولعانعاندا قاجەتكە قاراي، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، تارتپا ويىل، ءتوس ويىل، ءبارىنىڭ مولشەرىنە كەلەتىندەي ولشەپ جەكە-جەكە ءتىلىپ، تىلىنگەن قايىستى سىپتىعىرلاپ سىدىرىپ ورەدى. ومىلدىرىك، قۇيىسقان، پىستانداردى كۇمىستەيدى. تارتپا ايىل، ءتوس ايىلدارعا ەردىڭ مىنەر جاعىنان تاعاتىن تەسىك جىرىم ورەدى. قايىستان قايىسارقان، شىلبىر جاساعاندا ارقاننىڭ ءۇش قۇلاشتايىن، شىلبىردىڭ ءبىر قۇلاشتايىن جۇمىرلاپ ورەدى. مۇنى ورمە قايىسارقان، ورمەلى شىلبىر اتايدى. تىزگىندى جىڭىشكەلەۋ ءتىلىپ تاعادى. قانجىعانى جىڭىشكە قايىستان تەڭ تاقپايدى. ءبىرىن قىسقا تاعادى. ايىلداردى دا تۇرلەپ جۇگەندى تاڭدايلاپ قوبىلاپ ورەدى. قامشىنى 12 تاسپادان دىراۋ قامشىنى، 8 تاسپادان ساندىك سارىالا قامشىنى، 6 تاسپادان جۇيرىك اتتىڭ قامشىسىن ورەدى. قايىستان شىدەر، ورە، جۇسامىس ءبارىن جاسايدى. بۇلاردىڭ تيەكتەرىن مۇيىزدەن جاسايدى.

كيىز ءۇيدىڭ ىشكى بۇيىمدارى

كەبەجە ساندىق

كيىز ءۇيدىڭ تورىنە بىرنەشە جۇك اياقتى قاتار قويىپ ۇستىنە كەبەجە ونىڭ ۇستىنە ساندىق جيناعان. بارىدە بەرىك اعاشتان ساپالى، ويۋلى، ءساندى بولدىرىپ جاساعان. كەبەجە-ساندىقتار كوشىپ-قونعاندا، ارتىپ-تارتقاندا بەتىنىڭ ويۋى سىدىرىلىپ قالۋدان ساقسىنىپ بۇلدان ساندىققا ولشەپ ءپىشىپ ويۋلاپ كيىزدەن جاسالعان ساندىق قاپتىڭ بەتىنە جاپسىرعان. كوشپەلى ەلدە كەبەجە وتە بەرىك بولۋى شارت. ويتكەنى كەبەجەنى سەنىمدى اتانعا تەڭدەپ ەكى جاعىنداعى كەبەجەگە ءتورت بالا سالىپ قوياتىن. ساندىق ساندىك ۇشىندە ۇيدەگى كيىم-كەشەكتى سالىپ قويۋ ۇشىندە قاجەت. كوشپەلى ەلدىڭ ءبىر كيىز ۇيىنە ەكى توسەك، كەبەجە، ساندىق، قازان-وشاق، ىدىس-اياق ءبارى دە سيىسقان.

قايقىباس توسەك

قازاق حالقى ەرتەدەن قايقىباس توسەك كەرەكتەنگەن. توسەكتى اعاش تاقتايدان جاسايدى. توسەكتىڭ وتجاعىن ويۋلاعان. قايقىباسىنىڭ دا بەرگى جاعىن اسەمدەپ ويۋلاپ ساندەگەن. ىرگە جاعىنىڭ جان اعاشى، شاباعى ءبارىن قيۋلاستىرىپ جاسايدى. ول ءۇشىن تەسكىش، كەسكىش ىڭعۋىر، ارا، شوت سەكىلدى سايماننىڭ ءبارى ساي. كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە ەكى توسەك سالادى. قازانجاق تورگە قاراي اتا-ەنەسىنىڭ توسەگىن، وڭجاق تورگە قاراي ۇل مەن كەلىننىڭ توسەگىن سالادى. توسەكتىڭ ۇستىنە ەكى قابات توسەك كيىز جاساپ، ونىڭ ۇستىنە ويۋلاپ توسەك سىرماق سالادى. بۇلاردىڭ توڭىرەگىن كوركەم اشىق ءوڭدى بۇلمەن كومكەرەدى. قايىقباس توسەك قان اينالىسىن رەتتەيتىن ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا پايدالى دەيدى.

تۇس كيىز

كوشپەلى ەلدىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ءىشىن ءارتۇرلى قۇرال جابدىقتار مەن جاراستىرىپ كوركەمدەگەن. سول كوركەم دۇنيەلەردىڭ ءبىر سالاسى تۇسكيىز. بۇل ءارى كوركەم، ءارى جىلى بولۋ ءۇشىن. كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن شارۋاشىلىعىنداعى ەل تۇسكيىزدى اۋەلى كيىزدەن جاراستىرىپ ويىپ جيەك باسىپ كەرەكتەنگەن. ونى جىلۋلىق ءۇشىن تۇسكيىز دەپ تە اتاعان. كەلە-كەلە شۇبەرلەككە اۋىسقان. قارا قاتيپا جاسىل ءماۋىتى دەگەندەي كىلەڭ اسىل ساپالى، باران ءوڭدى بۇلدى تاڭداپ قىزىلدان اشىق كۇلگىننەن ويۋ باسىپ ۇيلەسكەن جىپپەن شىرىشتايتىن. ءتۇس كيىزدىڭ توڭىرەگىنقىزىل ءوڭدى پاڭ بارقىتپەن كومكەرىپ سارى جىپپەن ماشينامەن شىتىرا سالعان. بەرتىن كەلە تۇتاس ەكى مەتر قارا بۇلعا قاتارلاستىرىپ 9 دان 18 دوڭگەلەككە دەيىن سالىپ ءبىز كەستەلەگەن. بۇل دا ءوز سانىمەن جاراسىپ تۇرادى. ءتۇس كيىز ۇيگە توسەك تۇسىنا ءوڭ بەرەتىن كورىكتى اسەم ءۇي جيھازدارىنىڭ ەڭ ەلەۋلى، ەڭ قادىرلى، ايتۋلى ءبىر بولشەگى بولىپ سانالادى. كەلگەن كەلىننىڭ كەلەتىن جاساۋىنىڭ ەڭ ەلەۋلى ءساندى بۇيىمى. قورىتا ايتقاندا ءتۇس كيىز قازاقتىڭ كوركەم قولونەر قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى. ءبىر بولعاندا بىرەگەيى.

شىمىلدىق

ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى ومىرىنە بايلانىستى ءبىر ۇيدە كوپ ادام بىرىگىپ ءومىر وتكىزەتىن. توسەكتەرگە شىمىلدىق ۇستاعان. شىمىلدىق ۇستاۋدىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. اتا-انا شەشىنگەندە بالا-شاعا، كەلىن-كەشەكتەن بەت دالدا بولۋى ءۇشىن توسەكتىڭ وت جاعىنا شىمىلدىق ۇستاعان. جاس ۇل مەن كەلىننىڭ توسەگىنە دە اتا-انا، وزگە ادامداردان ۇيىقتاعان تۇرعانىن قۇپيا ساقتاعاندىقتان شىمىلدىق قۇرعان. شىمىلدىق ءبىر جاعىنان ۇيگە ءسان بەرەتىن كوركەمدىك ءۇشىن دە قاجەت. جانە شاڭىراقتان اي ساۋلەسى ءتۇسىپ جاستار شوشىماسىن دەگەن امال. جاستاردىڭ توسەگىنە شىمىلدىق القىزىل تورعىن، جىبەك ماتالاردان جارما بولعىزىپ جاساسا، كولدەنەڭ بيىكتىگى ەكى قارىستاي جەلبىرەۋىك قاتارىپ جەلبىرەتىپ ۇستاعان. جاستاردىڭ شىمىلدىعىنا شوقتاپ ەكى-ءۇش جەردەن ۇكى تاققان. ۇكىنىڭ ءجۇنىنىڭ بەدەرىندە اللانىڭ جازۋى بار، جاستاردى كوز تيۋدەن ساقتاسىن دەپ ىرىمداعان.  كەلىن كەلگەن ءۇيدىڭ وڭ جاعى جاڭا تۇسكيىز، جاڭا شىمىلدىق قۇرىلىپ جاڭارىپ جايناپ ءۇي ءىشىن كورىكتەندىرىپ جىبەرەدى.

كورپە-جاستىق

كورپە ادام بالاسىنىڭ جامىلىپ، جاستىعىن جاستانىپ جاتا قالىپ جانى راحاتتانىپ ۇيىقتايتىن جايلى جابدىقتار. ءار ۇيدە ءۇيدىڭ بارلىق ادامىنا جامىلاتىن كورپە، جاستىعىن ەرتەدەن دايىنداپ قويادى. قازاق قوناقجاي حالىق قوي ءوز قاجەتتەرىنەن تىس قوناققا ارناپ حالىنە قاراي كورپەنى، جاستىقتى كوپتەپ جاساپ قويادى. ءوڭدى بۇلدى استارلاپ اراسىنا سۋعا قايناتىپ قويدىڭ ءجۇنىن، تۇيەنىڭ قابىرعا ءجۇنىن تارتىپ جاسايتىن. جاستىققا كوبىنەسە قۇستىڭ ءجۇنىن سالاتىن. جاستىقتىڭ بەرگى بەتىن كەستەلەپ جاسايدى دا كورپە جاستىقتى ساندىقتىڭ ۇستىنە تۇرلەندىرىپ جيىپ قويادى. قوناق كەلسە قىسىلىپ قىمتىرىلماي كورپەسىن سىرماق، تەكەمەتتىڭ ۇستىنە جايىپ جاستىعىن جاستاپ ەندى ءبىرىن ۇستىنە جاۋىپ جايلى ۇيىقتاتقان.

«قوناقتى قوندىرما، قوندىرساڭ توڭدىرما» دەگەن ماقالدا تەگىن ايتىلماعان عوي.

ادالباقان

شىمىلدىقتىڭ ەكى باۋىن بايلايتىن، ۇساق-تۇيەك، كيىم-كەشەگىن ىلەتىن اشاسى ارناۋلى جوعارى قاراي ءيىپ قاتىرىلعان ەكى اشاباقاندى جاستاردىڭ توسەگىنىڭ ەكى باسىنا تاڭىپ بايلايدى. ونىڭ ۋىققا تىرەلگەن اشاسىنا شىمىلدىقتىڭ باۋىن بايلايدى. كيىم، ۇساق-تۇيەك، ءجىپ-سۋ سالىنعان دورباشاسىن سول اشانىڭ اشاسىنا ءىلىپ قويادى. مۇنى «ادالباقان» اتاعان. اتا-بابالارىمىز جاستاردان قانداي قاسيەتتى تالاپ ەتەتىنى ايتپاي-اق تۇسىنىكتى.  ول شاقتا كيىم ىلگىش بولماعانى بەلگىلى. وڭ جاققا اشا بايلاپ جۇگەن، شىدەر، ارقان، قامشىلاردى ىلگەن. قازان جاقتاعى وشاعا تۇتقىش، شىمشۋىر، وجاۋ-ءشومىش، شايقالتا، تۇزقالتالاردى ىلگەن. شاڭىراق كوتەرەتىن ۇلكەن باقاندى جەل سوقسا اكەپ شاڭىراققا تىرەي قويادى. باقانداردا باقانداي مىندەت اتقارعان. جەل سوققاندا ۋىققا كولدەنەڭ اشا قويىپ  اعاش تىرەگەن. ونى «بەلباقان» دەيدى.

شي قورشاپ قوياتىن

قازان جاقتا قۇرت-ماي، ءسۇتى ەتتى سالىپ قوياتىن ۇلكەن قارا كەبەجە تۇراتىندى. ونىڭ ۇستىنە اعاشتان ويىپ جاسالعان، نە قامىستان، شىلىكتەن توقىلعان شىنىنى اربىرەۋىن ورمالعا جەكە وراپ سالىپ قوياتىن شىنىقاپ، ۇلكەن اعاش.استاۋ سىرلى تەگەنەلەر توڭكەرۋلى، قوي ساۋاتىن قۇلاق باۋىنىڭ تۇبىنە تاس تاققان اعاش شەلەك. شاي تۇيەتىن كىنشەنە شايكەلى شوقپارباس تۇيگىشىمەن تۇراتىن.

قىمىز سابا، ىركىت سابا قاتارلاسىپ، قارىندارىن قامپيتىپ، جۇبىن جازباي يىقتاسىپ سايكەسەتىن. ىرگەگە قاراي ۇلكەن قارا قازان، وعان جاپسارلاس كىشكەنە قارا قازان، وڭاي-وسپاق، جەڭىل-جەلپى قۇيماق، قۋىرداق سياقتى تاماق پىسىرەتىن قول ۇستايتىن سابى بار شويىن باقىرشا، سۋ تاسيتىن شەلەك ءبارى-ءبارى ىعى-جىعى ورنالاساتىن. مۇنىڭ ءبارى جاداعاي-جايداق قويماي استىڭ تازالىعىن قاتاڭ قاداعالايتىن. شاڭ-توزاڭ، اشىق وتتان، كۇل-قوقىستن قورعاپ ىدىس-اياقتىڭ سىرتىنان شي قورشاپ قوياتىن.

(جالعاسى بار...)

ەگەۋحان مۇقاماديقىزى

Abai.kz