باسى: ەگەۋحان مۇقاماديقىزى: ەتنوگرافيالىق اڭگىمەلەر

جالعاسى: ساۋلەتتى كوش

قازاق حالقى جاراتىلىسىنان كوشپەلى ەل. اۋەلى قىستاۋدان جايلاۋعا كوشسە، جايلاۋدا وتىرعاننىڭ وزىندە وتىرعان جەرىنىڭ ءشوبىنىڭ سونىسى باسىلىپ، مال اياعى شيىرلاعان سوڭ، سارىجۇرت بولا باستاعاندا، اۋىل ءۇي جىلجىپ، جۇرت جاڭالاپ قونادى. ودان كۇزەۋگە، كۇزەۋدەن قىستاۋعا دەگەندەي ۇنەمى كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن حالىقپىز. ەڭ الدىمەن جايلاۋعا كوشۋگە بوزداقتانىپ قالعان قوڭدى تۇيەنى شايلاندىرماۋ ءۇشىن كۇن ىلگەرى ءبىر اپتا بۇرىن بايلاپ جاراتادى. سەل كەلسەدە سەلت ەتپەيتىن سەنىمدى اتانعا بالا سالاتىن ەكى كەبەجەنى تەڭدەپ، ەكىدەن بالا سالادى. جۇكتىڭ ۇستىنە توگىلتىپ قاراالا سىرماق جاۋىپ، تارتۋ ارقان مەن تارتقان سوڭ، ەڭ ۇستىنە قارا شاڭىراعىن باستىرادى. بۇل تۇيەنى جال-قۇيىرىعى شۇبالىپ جەرگە توگىلگەن، ۇسىنسا جالىنا قول جەتپەيتىن، ءجۇرىسى مايدا، اياڭشىل اسەم قۇلا اتتىڭ باسىنا كۇمىس جۇگەنىن جۇگەندەگەن. ومىلدىرىك-قۇيىسقانى قۇبىلا جالتىلداپ، پىستانىنا دەيىن كوز تارتاتىن كۇمىس ەرىن ەرتتەپ مىنگەن. قىزىل كەستەمەن تىگىپ، جاقتاۋىن ءتۇرلى ءتۇستى مەرۋەرت، مارجانمەن شەتتىكتەگەن كيمەشەگىن كيىپ، تۇڭىلىكتەي اپپاق شىلاۋىشىن شاشاعىن توگىلتە باسىنا تارتىپ، ۇستىنە قارا قاتيپا شاپانىن، اياعىنا كوگالا باس كەبىسىن كيگەن. ءبىر قولىنا سارىالا قامشىسىن، ءبىر قولىنا اتتىڭ تىزگىنى مەن تۇيەنىڭ بۇيداسىن ۇستاپ، ماڭعاز بايبىشە ءۇش-ءتورت تۇيە تىركەلگەن كوشتىڭ باسىن جەتەلەيدى. جول جورعالاي باساتىن كەرتوبەلگە ەكى باسىن تالدان يگەن ىقشام بەسىككە بولەنگەن بالانى بەسىگەمەن الدىنا وڭگەرىپ، سىلانا كيىنگەن سىلقىم كەلىن دە جۇك ارتىلىپ، تىركەلەگەن ءتورت-بەس تۇيەنى جەتەلەپ، كوش شۇبىرىپ كەلەدى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا كوسىلە كوشكەن ەل. ايدالعان اقتىلى قويى كۇنگەيگە جابىلا، قاۋلاپ وسكەن كۇرەكشەنى، بەتەگەنى تالاسا-تارماسا كۇرت-كۇرت ورىپ، جوتانى جونداپ ساۋلايدى. ايعىر ءۇيىرى جىلقىسى دا تاي-قۇلىنى قۇلدىراڭداپ تاۋدىڭ تاسىن جۇمىر تۇياقتارىمەن تاسىرلاتىپ،جەلە-جورتىپ قىراتتان قىلپى عانا قىلت ەتىپ، اسىپ بارادى. جۋان جۋاس شومبال تورى اتتىڭ بەل ورتاسىندا وتىرعان وتاعاسى وسى كورىنىستەردى قىراعى كوزىمەن ءجىتى قاراپ قويادى. تايعا ەكى-ەكىدەن مىنگەسكەن بالا، قوڭىراۋلارى سىڭعىرلاپ ەلپەك قۇنان-دونەنگە قىز-بوزبالا ءمىنىپ ششۇبىرعان كوش ىرعاعىمەن ىرعالا تەربەلىپ، بىرەۋلەرى ءبىر-بىرىمەن سىبىرلاسىپ، بىرەۋلەرى ازىلدەسىپ، سىڭعىرلاي كۇلىسىپ تۇيە اياڭىمەن شۇباتىلىپ جوڭكىلگەن كوشتىڭ اجارىن اشا تۇسكەندەي. جولداعى اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى كوش سونادايدان كورىنە سالا ىقشام تەگەش، ۇلكەن شاراعا قۇيىلعان ايراندى الا جۇگىرىپ، كوشتە شاڭىرقاپ شولدەپ كەلە جاتقان كوش ادامدارىنىڭ ءشولىن قاندىرىپ، ۇلكەنىنەن باتا الىپ، كىشىسىنىڭ ءىلتيپاتىنا بولەنەدى.

ەرۋلىك

ءار ءۇي جايلاۋعا ابىر-سابىر اسىعىپ ۇيلەرىن جىعىپ، جۇكتەرىن ارتىپ، تالاسا كوشىپ، جارىسا ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىنە تاقاسا، جاراسا جاناپ قوي اۋىل، قوزى اۋىل بولىپ قوناتىن.  جايلاۋعا بۇرىنىراق كەلىپ، ءۇيىن تىگىپ ۇلگەرگەن ازاماتتار سوڭعى كەلگەن كوشكە كەلىپ، ۇلكەندەرىن اتتان ءتۇسىرىپ الادى. جۇكتى تۇيەسىن شوگەرىسىپ، جۇگىن ءتۇسىرىسىپ، كەرەگەسىن جايىسىپ، شاڭىرعىن كوتەرىپ، ۋىعىن شانشىسىپ، ءۇيىن تىگىسىپ بايەك بولادى. ۇيدەگى قىز-كەلىنشەكتەر ءۇي جيھازىن جيا ءجۇرىپ، ءۇش اياقتى تەمىر موسىنى وت ورنىنا تۇرعىزىپ، ءىشى قالايلاۋلى اپپاق، سىرتىن ءتۇتىن باسقان قاپ-قارا جەز شاۋگىمدى، سۋ تولتىرىپ قۇلاق باۋىنان موسىنىڭ تومەن سالبىراپ تۇرعان ىلگەگىنە ىلە قويادى. استىنا وتتى لىپ ەتكىزىپ جاعىپ، بۇرق ەتكىزىپ لەزدە قايناتىپ، شاي-تۇزىن سالىپ، ءسۇت قاتىپ سارى مايدان ءيىسىن شىعارىپ باپتاپ، تاباققا ىرىمشىك-قۇرتىن سالىپ، تىگىلىپ جاتقان ءۇيدىڭ كيىزى جابىلا جۇگىرىپ الىپ كەلەدى. ادەتتەگىدەي ەرۋلەگەن ءۇي وت جاقتى ما؟ دەپ تۇتىنگە قاراپ جالتاقتاپ وتىرعان قاريالار، ەرەسەك ادامدار شاي كەلگەنىن ورە سالا ىڭعايلانىپ، قورالانا وتىرا قالىپ، شايدى ىشە باستايدى. ول ول ما، ءار ءۇي قىستايعى سويعان سوعىمنىڭ (جال-جايا، قازى-قارتا، اسىقجىلىك، جامباس) دەگەندەي كادەلى جىلىكتەرىن الدىمەن كىشى وتاۋ يەلەرى ۇلكەنگە ارناپ ەسىڭە الساڭ، ەسكى استان ساقتا» دەگەن قازاعىمنىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا ساقتاعان ەتتەرىن اسىپ، ەل ورىنعا وتىرعان شاقتا تاباق-تاباق ەتتەرىن قىز-كەلىنشەتەر كوتەرىپ ۇلكەن ۇيلەرگە الىپ كەلەدى. ۇلكەن ءۇي يەلەرى كادەلى-سىباعا نەمەسە ەرۋلىك ەتتى جەپ، ەرتەڭىندە قىز-كەلىنشەكتەرگە ارناپ ەرۋلىك اكەلەگەن تاباققا كويلەكتىك، شاپاندىق، بۇل نەمەسە بىلەزىك، جۇزىك، ساقينا سياقتى كوركەم باعالى دۇنيەلەر سالىپ قايتارعان. كەيبىر اۋقاتتى ادامدار قىز-كەلىنشەككە تاي-تايلاق اتاعان. كەيدە ات تا مىنگىزگەن. ەرۋلىك، سىباعا حالقىمىزدىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسقان ۇلكەنگە دەگەن سىي-قۇرمەتتى سالت-ءداستۇرىنىڭ ەڭ ەلەۋلى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. اۋىل ءۇيدىڭ ارالاسۋىنىڭ العاشقى باسپالداعى.

جايلاۋ ءسانى

جادىراعان جاز. سۋى سىلدىراپ سىر  شەرتە سىلاڭداپ اققان بۇلاق. شالعىنى جايقالعان ءوڭىر. ءتۇرلى-ءتۇستى گۇلگە قونىپ جارىسا ۇشقان ورنەكقانات كوبەلەك. بيىك-بيىك جارتاس جالامالى تاۋدان اسا ويعا قاراي قۇيىلعان ساۋمال اۋا. تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارىپ، كۇركىرەپ اققان وزەن، وركەستردەي قۇبىلا كۇمبىرلەپ جالامانى جاڭعىرىقتىرىپ كۇي توككەن اساۋ ارىندى اعىس. جانىڭدى جادىراتىپ، بويىڭدى سەرگىتەدى. كىسى بويى كوك شالعىننان قىلپى عانا كورىنىپ، قاپتاپ ورگەن قوي.  توقتاي قالسا بىرىمەن- ءبىرى قاسىنىسىپ،جۇرسە قۇلىن-تايىن شۇبىرتىپ، وزىنەن ءوزى وسىقىرىنىپ ساڭلاپ ءدوڭ اسقان جىلقى. ميمىرت ورىستەگەن سيىر. جاڭا جۇرتتاعى بىتىك وسكەن سونى الابوتانى اۋىز تولتىرا اساپ، وتى قانعان، بالاداي وركەشتەرىن قازديتىپ قاتارلاسا كەلەسىمەن شوگىپ جاتقان تۇيەلەر. كوك شالعىننىڭ ورتاسىندا كوك كولگە جۇزگەن اققۋداي ساعىمعا شومىپ اپپاق-اپپاق اق شاڭقان قاتارلاسا قونعان اق ۇيلەر، سىلدىراعان بۇلاققا جۋىق جەلىلەپ بايلاعان قۇلىن. بيە باۋعا قارايلاي جايىلعان بيەلەر. قاتارلاستىرا كەرگەن كەرمە قوساق ارقانعا ەكى-ەكىدەن ايقاستىرىپ قوساقتاعان سالقا قوساق قوي. كۇندە تۇستە، كەشكە ەكى ۋاق كۇلە سويلەپ ءبىرىن-ءبىرى ازىلدەپ قوي ساۋعان قىز-كەلىنشەكتەر. كەشكى ساۋىننان سوڭ، قوي-قوزى جامىراپ، سيىر موڭىرەگەن ازان-قازان اۋىل كەشى. كەشكى قوي الدىنا شىعىپ، ءازىل اڭگىمەلەرى جاراسقان قىز-بوزبالا – ءبارى-ءبارى جايلاۋ ءسانىن جاراستىرىپ-اق كەلىستىرىپ تۇر.

وتامالى

مال باققانعا بىتەدى.

حالىق ماقالى.

ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ەجەلدەن مال باققان ەل. مالدى جازدا جايىپ، كۇزدە وتارلاتىپ، قىستا جەيتىن جەم-ءشوبىن جازدان باستاپ، كۇزدە قامداپ الاتىن. «جاتار ورىن – جارىم قۇرساق» دەپ قىستا جاتار ورنىن جايلاپ، جىلى قورا، جىلى ۇيشىكپەن قامتاماسىز ەتەدى. «مال تولدەن وسەدى» دەمەكشى، كۇزدە كۇيەك الىپ، انا مالدىڭ تولىقتاي ىشتەنۋىن وتە قاداعالاعان. ويتكەنى مال «وتامالى» وتكەنسوڭ تولدەمەسە، وتامالى وتە قاۋىپتى. وتامالى كوكەك اينىڭ ونىندا كىرىپ، ون بەسىندە شىعاتىن ەرەكشە امال. حالقىمىز «وتامالى جاقسىلىعىنا باقسا، وت العانشا، جاماندىعىنا باقسا، ويىلعان جۇت وتاپ-بۇتاپ مالشى اۋىلىن تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتەدى» دەپ ودان ساقتانعان. مالشىلار انا مالىن وتامالى وتكەن سوڭ، تولدەۋگە كۇيەكتى سايكەستىرىپ الاتىن. كۇيەك بىتە مالدى كۇندىز جايىپ، تۇندە كۇزەتىپ دۇرىس تولدەتىپ، ءار ءتولدى ۋىزىنا تويعىزىپ، اياقتاندىرادى. ۋىزعا تويعان ءتول تەز وتتىعادى. ول ءتول كوگەندە تۇرىپ-اق تۇسىندا بايلانعان كەرمە جىپتەگى شوپتەن جەپ، تەز شيرايدى. ەنەسىمەن ەرىپ ەكى-ءۇش اي جايىلعاندا قۇيىرىقتانادى. مۇنداي ءتول جازعى ساۋىندا ەنەسىنەن ءبولىنىپ ساۋعا جاقسى توزەدى. وتامالىنى ۇيىمداستىرعان مالشى ءتولىن وسىلاي وسىرەدى. مىنە جايلاۋدا قوي-قوزى اۋىل بولىپ قونعان ەل.

اقىرىمشىك ءسۇزۋ

قازاق حالقى بەس تۇلىك مالدىڭ سۇتىنەن سان ءتۇرلى تاعامنىڭ ءتۇرىن جاساعان. قوي-ەشكى، سيىردان ساۋىلعان ءبىر قازان ءسۇتتى ءۇش پۇت وشاققا اسىپ، ءسۇتتىڭ ءتۇبىن كۇيگىزبەۋ ءۇشىن استىنا سيىردىڭ اق جاپاسىن بىركەلكى قالاپ وتتى باسەڭ جاعىپ پىسىرەدى. ءسۇت كوبىكتەنىپ تاسۋعا تاياپ قايناعان شاقتا ەكى ءشومىش قاتىق ايران قۇيىپ ىرىتەدى. ءسۇت ىرىگەن سوڭ، تاعى دا ءبىر بۇرق ەتكىزىپ قايناتىپ جىبەرەدى. سودان قازاندى وشاقتان ءتۇسىرىپ الادى. قازانننىڭ ۇستىنە جان-جاعى ءبىر-ءبىر كەزدەن ءتورت بۇرىش توقىلعان اقشي «شىتتانىپ» قويادى دا جەنتەك-جەنتەك ءىرىپ جۇرگەن اقىرىمشىكتى شومىشپەن شىپتاعا قۇيىپ سۇزەدى. اقىرىمشىكتىڭ سۇيىق سارىسۋىن ءوتى تولعاندار جىلىداي ءىشىپ، ءوتىن شاياتىن ەمدىك قاسيەتى بار. جانە بۇل اقىرىمشىكتىڭ سارىسۋىن ىركىت پىسكەندە شىم-شىم بولعىزىپ ساباعا قۇيادى. ول ىركىتتى سۇيىلتىپ مايدىڭ تەز ورالىپ تۇسىنە كومەكتەسەدى. سوندىقتان، ىركىت پىسۋدەن بۇرىن اقىرىمشىك سۇزەدى. اقىرىمشىك تە ادام اعزاسىنا پايدالى دارۋمەندەر كوپ. اقىرىمشىكتى ادامدار كوپتەپ كەرەكتەنەدى. داستارقاننىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن ايتۋلى تاعام.

ىركىت جيۋ

قازاق حالقى بەس ءتۇلى مالدىڭ سۇتىنەن سان ءتۇرلى تاعامنىڭ ءتۇرىن جاساعان. جازدا جايلاۋعا قوي اۋىل، قوزى اۋىل بولىپ قونا سالىسىمەن ساۋلىق قوي-ەشكىنى كەرمە-شالما(ىلمە) قوساقتارعا قوساقتاپ، كۇنىنە ەكى ۋاق ساۋادى. سيىردىڭ بۇزاۋىن جەلىلەپ بايلاپ، ونى دا ەكى ۋاق ساۋادى. جاز ايلارى مالشارۋاشىلىعىنداعى حالىقتىڭ ناعىز كىرىس ايى. قوي، ەشكى، سيىردان ساۋىلعان ءسۇتتىڭ ءبىر ۋاققىسىن ۇلكەن قارا قازاندى تولتىرىپ اسىپ، ءتورت اياقتى شارباق وشاققا تەزەكتى قالاپ، ءسۇتتىڭ ءتۇبىنىڭ كۇيىپ كەتپەۋىن قاداعالاپ وتتى ءبىر قالىپتى باسەڭ جاعىپ پىسىرەدى. ءسۇت كوبىكتەنىپ پىسكەن سوڭ، قازاندى ءتۇسىرىپ، ءسۇتتىڭ قايناعان تەمپىسى قايتىپ، سۋىپ، قانجىلىم بولۋعا تاياعاندا قاتىق ايراننان شامالى ۇيىتقى قۇيىپ، جىلى جاۋىپ ۇيىتادى. جىلى جابىلعان ءسۇت ەكى ساعاتتا ۇيدى. قاتىق ايراندى قالىڭ تۇپتەسىن دەپ ساباعا قوتارادى. ءبىر ۋاققى ءسۇتتى شيكىدەي ۇيتىپ قۇيادى. سونىمەن قارا سابا ءۇش كۇندە ىركىلدەپ تولادى. مۇنى «ىركىت جيۋ» دەيدى.

سابا ءپىسۋ

قازاق حالقى اسقان ۇيىمشىل حالىق. قانداي ءبىر ماۋسىمدىق، اپتالىق، تاۋىلىكتىك، كەيدە بىرەر ساعاتتىق شارۋانى دا بىرىگىپ اتقارادى. ادەتتە ءۇي يەسى تاڭەرتەڭ  تۇرىپ، ءسۇزۋلى دايىن تۇرعان اقىرىمشىكتىڭ سارى سۋىن ىسىتىپ شىم-شىم قالىپقا كەلتىرىپ ساباعا قۇيىپ، ىركىتتى پىسە باستايدى. سابانىڭ كۇرپىلدەپ پىسىلگەن داۋىسى شىعا كورشى اۋىل ءۇيدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى جۇگىرىپ كەلىپ، جينالادى. سابانى قولدارى تالعانشا القىن-جۇلقىن ءبىر-ءبىر دەم كەزەك-كەزەك پىسەدى. ىركىت دەمالماي تولقىن-تولقىن كۇرپىلدەپ استاڭ-كەستەڭ ارالاسقان سوڭ، بابىندا تۇرعان ىرىتكە ىلەزدە ورالىپ ماي تۇسە قالادى. تۇسكى قويدىڭ ساۋىنى بولماي-اق ىركىتتىڭ مايىن الىپ، جەر وشاققا تايقازاندى اسىپ، ىركىتتى قازانعا اسا تولتىرماي سابادان قوتارادى. جەر وشاققا قۇرت قايناتۋ ءۇشىن قي-تەزەكتى تولتىرىپ جاعادى. قۇرت قايناپ، قۇرت كوبىگى تارقاعانشا ۇزىن ساپتى اعاش شومىشپەن ساپىرىپ وتىرادى. قازانداعى قۇرت سۋالىپ ورتالاي باستاعاندا شەلەكتەگى ىركىتتەن ەسەلەپ قۇيىپ وتىرىپ قايناتادى. جەر وشاقتى وتتىڭ قىزۋى جاقىن اسىلعان قازانعا ءدوپ تيەدى دە قۇرت ىلەزدە بۇرقىل-سارقىل قايناپ، قويىلعان سوڭ، قويدىڭ جۇنىنەن ءيىرىپ، قولدان توقىلعان قاراالا قاپتىڭ ەكى قۇلاق باۋىنان بەلاعاش وتكىزىپ، بەرىك اعاشقا ءىلىپ مىقتاپ بايلايدى. قاپتىڭ اۋزىن كەرگىش اعاشپەن كەرىپ قويىپ، قۇرتتى قايناپ تۇرعان تەبىنىن عانا باسەڭدەتىپ، ىستىقتاي قاپقا قوتارادى. ىستىق قۇرت تەز سۇزىلەدى. سورعىپ تۇرعان قاپتى كەشكە قاراي تاسپەن باستىرىپ قويادى. سۇزگەن قۇرت ودان سايىن سورعىپ، تاڭەرتەڭ جايۋعا دايىن تۇرادى.

قۇرت جاساپ جايۋ

سورعىعان قۇرتتى قابىمەن تاقتايدىڭ ۇستىنە قويىپ، شەتىنەن جىڭىشكە جىپپەن ءتىلىپ-ءتىلىپ ءتورت بۇرىش نەمەسە ءۇش بۇرىشتاپ جارىپ ساندەپ جاسايدى. جاسالعان قۇرتتى جايپاق تاباق، استاۋشالارمەن تاسىپ، كيىز ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا ەكى جاقتاۋىن سۇعىندىرىپ جاساعان ورەنىڭ ۇستىنە ورەشە ءشيدى جازىپ، ونىڭ ۇستىنە قۇرتتى  جايىپ كەپتىرەمىز. قۇرتتىڭ ۇساعىنان دوڭگەلەك جاسايدى. توبارسىپ كەپكەن دوڭگەلەكتى جىپكە ءتىزىپ ءار بالاعا ارناپ كەرەگە باسىنا نەمەسە اشانىڭ باسىنا ءىلىپ قويىپ كەپتىرەدى. ماۋسىمدا ءار ءۇي بەر-ەكى قاپ قۇرت، ءبىر-ەكى قارىن سارى ماي الىپ، قىستاي جەيدى. قازاق باتىرلارىنىڭ جورىققا اتتانىپ، كۇن-ءتۇن قاتىپ سابىلعاندا ازىق بولعان التى مالتا وسى قۇرت. قۇرت وسىلاي دايىندالادى.

قىزىل جارما

ەل جايلاۋدان كوشۋگە تاياعاندا سوڭى پىسكەن، ەكى-ءۇش رەتكى ىركىتتى ارناۋلى «قىزىل جارما» جاساۋعا ارنايدى. ويتكەنى، قىزىل جارما جاساۋ ءۇشىن قايناتقان قۇرتقا بۇرىن ىركىتكە ەسە قۇيىپ قايناتقان بولسا، قىزىل جارما جاساۋ ءۇشىن شەلەك-شەلەك سۇتتەن ەسە قۇيىپ قايناتادى. سوندا ءسۇت قۇيىپ قايناتقان قۇرت اق ءوڭدى ەمەس، قىزىل ءوڭدى بولىپ شىعادى. ونى دا قاپقا ءسۇزىپ سورعىعان سوڭ، ۇساقتاپ جايمايدى، كەسەك-كەسەك وپىرىپ قويا سالادى. ول جۇمساق «قىزىل جارما» بولادى. بۇل قىزىل جارما قاتتى بولىپ كەپپەيدى. قىزىل جارمانى سول ءۇيدىڭ قارت ادامدارى، اتا-ەنەسى جەيدى. سول ءۇشىن ارناۋلى جاسالادى. مىنە، «قىزىل جارمانىڭ» جاسالۋ ءتاسىلى وسىنداي.

قۇرت قاتىق

قۇرت قاتىق ساباعا پىسكەن ىركىتتى قازانعا قۇيىپ، قۇرتشا قايناتىپ، قويىلعان سوڭ، قۇرت سۇزەتىن قاپقا قۇيىپ سۇزەدى. سۇزىلگەن قۇرتتى تۇزداپ، ەرتەدەن ۇرلەپ كەپتىرىپ قويعان سەركەنىڭ قارنىنا سالىپ قويادى. قارىنداعى قاتىقتى دا ورەگە نەمەسە تاقتاي اعاشتىڭ ۇستىنە قويىپ، دالاعا كەپتىرەدى. قارىننىڭ سىرتى توبارسىعان سايىن، ءسۇت ءپىسىرىپ، ازداپ تۇز سالىپ قارىنداعى قاتىققا قۇيىپ، قاتىقتى وپىرىلىپ قالۋدان ساقتاپ، سۇتپەن قاتىقتى ەزىپ، ءسۇتتى قاتىققا سىڭىرەدى. بۇل قارىنداعى قاتىق ءجوبى-شوكىم ادام كوتەرە المايتىن كولەمدى، سالماقتى بولادى. قاتىقتى كوجەگە، سورپاعا قوسىپ ىشەدى.

ايران قاتىق

ايران قاتىق دەگەنىمىز – ءسۇتتى ءپىسىرىپ الىپ، قاتىققىپ ۇيىتقان ايراندى قاپقا قۇيىپ سۇزەدى. سۇزىلگەن ايراندى تۇزداپ ۇرلەپ كەپتىرگەن ەشكىنىڭ، سەركەنىڭ قارنىنا سالادى. بۇل قاتىققا دا قارىن توبارسىعان كەزدە ءسۇت ءپىسىرىپ، تۇز سالىپ قاتىققا ۋاق-ۋاق قۇيىپ كەپتىرەدى. مۇنى «ايران قاتىق» دەيدى. «سۇزبە» دەپ تە اتايدى. بۇل قاتىقتى كوجەگە، سورپاعا ەزىپ، قوسىپ ىشەدى. قاتىقتىڭ اسا قاجەت تۇسى ناۋرىز كوجەنىڭ كەزى. قاتىق ناۋرىز كوجەنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. دەنساۋلىققا وتە پايدالى.

ەجىگەي قىزىل ىرىمشىك

قوي، ەشكى، سيىردان ساۋىلعان ءبىر قازان ءسۇتتى اسىپ، وتتى جاعىپ، ءسۇتتىڭ ءتۇبىن كۇيگىزبەي پىسىرەدى. ءسۇت ءپىسىپ، كوبىرشىپ تاسي باستاعاندا قاتىق ايراننان ەكى ءشومىشتى قۇيىپ ارالاستىرىپ ىرىتەدى. ىرىگەن ءسۇتتىڭ استىنا وتتى جاعىپ، قايناتاسىڭ كەپ، قايناتاسىڭ. بۇل ەجگەي ىرىمشىك قايناي سالىپ، اق پىشتاق تۇرعاندا دا سالىپ الىپ، ءىشىپ-جەي بەرۋگە بولادى. ويتكەنى، بۇل ءسۇت پىسكەن سوڭ، ىرىتىلگەن ىرىمشىك. مۇنى دا قايناپ، سارىسۋى سۋالىپ قىزارعان سوڭ، قازاندى ءتۇسىرىپ، سۋىعان سوڭ، سالىپ الىپ كەپتىرەسىڭ. جەسەڭ، تاڭدايىڭنان ءدامى كەتپەيتىن جەنتكە قوسۋعا وزگەنىڭ ءدامى بۇعان جەتپەيتىن، ەرەكشە ءدامدى تاعام. ەجىگەي قىزىل ىرىمشىك وسىلاي جاسالادى.

مايەك – قىزىل ىرىمشىك

قازاق حالقى بەس تۇلىك مالدىڭ دەمىنەن باسقانىڭ ءبارىن قاجەتكە جاراتقان. ەتىن-ءسۇتىن تاماققا، ءجۇنىن-تەرىسىن كيىمگە، قي-تەزەگىن وتىنعا پايدالانعان. تولدەگەن كەزدە ۋىزعا بوگىپ ولگەن قوزى-لاق، بۇزاۋدىڭ مايەگىن جۋىپ، تازالاپ اعاش شەلەككە سالىپ قۇرت، ايران، قاتىق قوسىپ اشىتىپ قويادى. ەشكى- قوي، سيىردان ساۋعان ءبىر قازان ءسۇتتى اسىپ، استىنا وتتى ازداپ جاعىپ، ءسۇت قانجىلىمنان شىم-شىمعا تاياعاندا الگى اشىپ تۇرعان اششىمىل مايەكتى سۇتكە سالىپ ارالاستىرادى. وتتى ءسوندىرىپ، قازانداعى ءسۇتتى جىلى جاۋىپ وراپ، بۇركەپ قويادى. ءبىراز مولشەر تۇرعان سوڭ، ءسۇتى قاتىق بولىپ ۇيدى. قازانداعى ۇيىعان ءسۇتتىڭ بەتىن اشىپ، تورتكە ءتىلىپ اعاش بۇلعاۋىش قالاقشانى قازاننىڭ تۇبىنە قاراي جۇگىرتىپ قويىپ، وتتى قايتا جاعادى. وت جانعان سوڭ ۇيىعان ءسۇتتىڭ تىلگەن جەرىنەن سارىسۋى بۇرقىلداپ قاينايدى. ونى قايناتاسىڭ كەپ، قايناتاسىڭ. ءبىر شاما قايناپ، قىزارىپ ءپىسىپ دامدەنەدى. جەسەڭ، بالداي ءدامدى بولادى. سارىسۋى سۋالعان سوڭ، وتتان ءتۇسىرىپ قازاننان سالىپ الىپ تاستايدى دا كەپتىرىپ تە جەي بەرەسىڭ، مايەكپەن قايناتقان قىزىل ىرىمشىك وسىلاي جاسالادى.

(جالعاسى بار)

ەگەۋحان مۇقاماديقىزى

Abai.kz