قازىرگى كەزەڭدەگى حالىقارالىق قاتىناستا جانە ايماقتىق ساياساتتاعى ىقپالدى ۇيىم - يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى ازيا، افريكا جانە لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ 57 مەملەكەتىن جانە 1,5 ملرد حالقىن بىرىكتىرىپ وتىر [1].

تاريحي وقيعالار تىزبەگى مەن ساباقتاستىعىنا سۇيەنىپ كەرى شەگىنسەك، يكۇ-نىڭ قۇرىلۋى 1967 جىلعى اراب الەمىندەگى ساياسي، الەۋمەتتىك، اسكەري جانە رۋحاني داعدارىسپەن بايلانىستى. اراب ەلدەرىنىڭ ەگيپەت، سيريا، يوردانيا، يراك، ءالجيردىڭ اتالعان جىلى يزرايلمەن ارادا بولعان سوعىستا جەڭىلىس تابۋى، سونىڭ ناتيجەسىندە سيناي، گولاند بيىكتىگى، يورداننىڭ باتىس بولىگىنەن ايىرىلىپ، ونى يزرايلدىڭ وكۋپپاتسيالاۋى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ جاقىنداسۋىن تەزدەتىپ، ولاردىڭ بىرىگۋ يدەياسىن الدىڭعى ورىنعا شىعاردى. بىراق، بۇل كەزدە يزرايلمەن اراداعى ساياسي شيەلەنىس، مۇدە قايشىلىعى تۋعانىمەن، ول ءدىني سيپات العان جوق. يسلام دىنىندەگى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني بايلانىستا ءدىن - باستى، ىقپالدى فاكتور ەمەس ەدى. مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعان «زايىرلى تۇركيا دا، شاحتىق يران دا، كەڭەستىك ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دە ارابتاردىڭ ساياسي وداقتاسى ەمەس بولاتىن» [2].

وسى كەزەڭدە يزرايلدىڭ بارلىق مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى ءيرۋساليمنىڭ شىعىس بولىگىن جاۋلاپ الۋى، يزرايل مەن اراب ەلدەرى اراسىنداعى جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىردى. يزرايلدىڭ بۇل ارەكەتىن اراب الەمى عانا ەمەس، تۇتاستاي مۇسىلمان دۇنيەسى باسىنۋ، قورلاۋ، يسلام قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەمەۋ دەپ قابىلدادى.

قازىرگى كەزەڭدەگى حالىقارالىق قاتىناستا جانە ايماقتىق ساياساتتاعى ىقپالدى ۇيىم - يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى ازيا، افريكا جانە لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ 57 مەملەكەتىن جانە 1,5 ملرد حالقىن بىرىكتىرىپ وتىر [1].

تاريحي وقيعالار تىزبەگى مەن ساباقتاستىعىنا سۇيەنىپ كەرى شەگىنسەك، يكۇ-نىڭ قۇرىلۋى 1967 جىلعى اراب الەمىندەگى ساياسي، الەۋمەتتىك، اسكەري جانە رۋحاني داعدارىسپەن بايلانىستى. اراب ەلدەرىنىڭ ەگيپەت، سيريا، يوردانيا، يراك، ءالجيردىڭ اتالعان جىلى يزرايلمەن ارادا بولعان سوعىستا جەڭىلىس تابۋى، سونىڭ ناتيجەسىندە سيناي، گولاند بيىكتىگى، يورداننىڭ باتىس بولىگىنەن ايىرىلىپ، ونى يزرايلدىڭ وكۋپپاتسيالاۋى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ جاقىنداسۋىن تەزدەتىپ، ولاردىڭ بىرىگۋ يدەياسىن الدىڭعى ورىنعا شىعاردى. بىراق، بۇل كەزدە يزرايلمەن اراداعى ساياسي شيەلەنىس، مۇدە قايشىلىعى تۋعانىمەن، ول ءدىني سيپات العان جوق. يسلام دىنىندەگى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني بايلانىستا ءدىن - باستى، ىقپالدى فاكتور ەمەس ەدى. مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعان «زايىرلى تۇركيا دا، شاحتىق يران دا، كەڭەستىك ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دە ارابتاردىڭ ساياسي وداقتاسى ەمەس بولاتىن» [2].

وسى كەزەڭدە يزرايلدىڭ بارلىق مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى ءيرۋساليمنىڭ شىعىس بولىگىن جاۋلاپ الۋى، يزرايل مەن اراب ەلدەرى اراسىنداعى جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىردى. يزرايلدىڭ بۇل ارەكەتىن اراب الەمى عانا ەمەس، تۇتاستاي مۇسىلمان دۇنيەسى باسىنۋ، قورلاۋ، يسلام قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەمەۋ دەپ قابىلدادى.

1969 جىلى ەۆرەي ەكسترەميستەرى ماروككاداعى راباتتا ءال-اقسا مەشىتىن ورتەگەننەن كەيىن، ماروككو كورولى حاسەن ءىى مەن ساۋد ارابياسى كورولى فەسالا بەن ابدەلازيز باستاماسىمەن وتكىزىلگەن يسلام مەملەكەتتەرى مەن وكىمەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. يۇك قۇرۋشىلار قاتارىندا اۋعانىستان، الجير، گۆينەيا، ەگيپەت، يندونەزيا، يران، يوردانيا، يەمەن، كۋۆەيت، ليۆان، ليۆيا، مالايزيا، مالي، ماۆريتانيا، ماروككو، نيگەر، پاكيستان، ساۋد ارابياسى سەنەگال، سومالي، سۋدان، تۋنيس، تۋرتسيا، چاد جانە پالەستينا بولدى.

ال، كەلەسى جىلى دجيددەدە سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ءبىرىنشى يسلام كونفەرەنتسياسى ءوتىپ، وندا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. باس حاتشىلىق جانە ونىڭ باسشىسى سايلاندى. دجيددە يرۋساليم تولىق ازات بولعانعا دەيىن يكۇ-ورتالىعى بولىپ جاريالاندى.

يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى حالىقارالىق قاتىناستاردا اۋقىمدى ماسەلەلەردى قامتيدى. ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني جانە عىلىمي-تەحنيكالىق ءوزارا بايلانىس پەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ، مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ تۇراقتى دامۋىنا جاعداي جاساۋ ۇيىمنىڭ ماڭىزدى ماقساتى بولىپ سانالادى.

1972 جىلى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ءۇشىنشى كونفەرەنتسياسىندا يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى جارعىسى قابىلدانىپ ناقتى ماقساتتار بەلگىلەندى. ولار:

- ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا يسلام بىرلىگىن نىعايتۋ;

- قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اراسىندا ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني، عىلمي جانە باسقا دا ماڭىزدى سالالاردا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ مەن نىعايتۋ;

- حالىقارالىق قاتىناستاردا ماڭىزدى ماسەلەلەردە ءوزارا كەڭەسۋ;

- وتارشىلدىقتىقتى قانداي ءتۇرىن بولسا دا جويۋ مەن ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىككە جول بەرمەۋ;

- حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ ءۇشىن ادىلدىككە نەگىزدەلگەن قاجەتتى شارالاردى قابىلداۋ;

- قاسيەتتى جەردى ساقتاۋعا بايلانىستى باعىتتالعان كۇشتەردى ۇيلەستىرۋ جانە پالەستينا حالقىنىڭ كۇرەسىن قولداۋ، ولارعا ءوز جەرىن ازات مەن ءوز قۇقىن قايتارىپ الۋى ءۇشىن كومەك كورسەتۋ;

- بارلىق مۇسىلمان حالقىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگى، ۇلتتىق قۇقىعى مەن ابرويىن ساقتاۋ ماقساتىنداعى كۇرەسىن قولداۋ;

- مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ ءبىر بىرىمەن جانە باسقا مەملەكەتتەرمەن ىنتىماقتاسۋى مەن ءوزارا ءتۇسىنىسۋىن نىعايتۋ ماقساتىندا ءتيىمدى احۋال قالىپتاستىرۋ;

وسى اتالعاندار يكۇ قاتىسۋشى مەملەكەتتەرى قىزمەتىندە باستى قاعيدا بولۋىمەن، مەملەكەتارالىق قاتىناستا، ايماقارالىق ساياساتتا باستى ۇستانىمعا اينالدى. سونىمەن قاتار، يزرايل باسىپ العان ءيرۋساليمدى ازات ەتۋ يكۇ مۇشە مەملەكەتتەرىن بىرىكتىرۋشى، ولاردى ءوزارا بايلانىستىرۋشى سيمۆول بولعانىمەن بىرتىندەپ حالىقارالىق جاعداي وزگەردى. «التى كۇندىك» سوعىسقا قاتىسۋشى اراب مەملەكەتتەرى يزرايلمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. قازىرگى ۋاقىتتا يكۇ قاتىسۋشى-مەملەكەتتەردىڭ بىرقاتارى يزرايلمەن ەكونوميكالىق قانا ەمەس، اسكەري بايلانىس تا ورناتتى. بىراق، بۇل مەملەكەتتەردى يكۇ قۇرامىنان، كەزىندە ەگيپەتتى شىعارعانداي، شىعارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلعان جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە بايلانىستى، زەرتتەۋشىلەر مەن ساياساتتانۋشىلار اراسىندا تومەندەگىدەي قايشىلىقتى پىكىرلەر قالىپتاستى.

1. اراب ەلدەرى ۋاقىت وتە كەلە تاياۋ شىعىستاعى يزرايلدىڭ باستى سەرىكتەسى، ءارى قولداۋشىسى امەريكانى جاقتاۋشىلار جانە قارسىلار بولىپ جىكتەلدى. سوندىقتان، ولار ساياسي جاعدايدى باعىمداپ يزرايلمەن بايلانىس ورناتۋعا مۇدەلى بولدى، امەريكاندىق جاققا، بارريكادانىڭ كەلەسى جاعىنا شىقتى دەپ سانايدى [3].

2. اراب مەملەكەتتەرىنىڭ بىرقاتارى وزگەرمەلى جاعدايعا سايكەس، نەگىزگى پوزيتسياسىنان باس تارتپاسا دا تولەرانتتى باعىت، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ جولىن ۇستاندى.

3. اراب مەملەكەتتەرى گەوساياسي پوزيتسيادان تولىق نەمەسە ءىشىنارا باس تارتىپ، گەوەكونوميكالىق مۇدەنى باستى ورىنعا قويدى.

4. يسلام ەلدەرىنىڭ بىرقاتارى ءوز پوزيتسياسىنان باس تارتپاي، ولاردىڭ ىشىندە، اراب مەملەكەتتەرى دە باتىس ەلدەرى مەن يزرايلعا قارسى كۇرەستىڭ قانداي ءتۇرى بولماسىن قولداپ، قارجىلاندىرۋدا.

يكۇ-نا قاتىسۋشى مۇشە ەلدەر ۇيىم جارعىسىندا ۇيىم مۇشەلەرى باسشىلىققا الاتىن باستى پرينتسيپتەرى دە بەلگىلەندى. ول قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءوز ارا قارىم قاتىناستى، ايماقتىق جاعدايدى رەتتەدى.

- مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ اراسىنداعى تولىق تەڭدىك;

- ءوزىن ءوزى بيلەۋ بيلەۋ قۇقىن قۇرمەتتەۋ، سونىمەن قاتار مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋ;

- قانداي دا بولماسىن تۋعان شيەلەنىستەردى بەيبىت جولمەن كەلىسسوز، ءبىتىستىرۋ، تاتۋلاستىرۋ ارقىلى رەتتەۋ;

- مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قايسىسىنىڭ بولماسىن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا، ۇلتتىق بىرلىگىنە نەمەسە ساياسي تاۋەلسىزدىگىنە قارسى كۇش كورسەتۋ مەن قاۋىپ تۋدىرۋدان جانە قولدانۋدان باس تارتۋ;

ساياساتتانۋشىلار پىكىرىنە سۇيەنسەك، ولار يكۇ ماڭىزدى فورۋم بولعانىنا قاراماستان، وزدەرى قابىلداعان شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا قۇرالدارى مەن تاباندىلىعى جەتپەدى. سوندىقتان، قارارلارى قاعاز جۇزىندە دەكلاراتسيا تۇرىندە عانا قالىپ جۇزەگە اسپادى. مىسالى، 1981 جىلى يكۇ مۇشە-مەملەكەتتەردى «ءيرۋساليمدى جانە باسىپ الىنعان تەرريتوريانى ازات ەتۋ ماقساتىندا» ەكى ەسە كۇش جۇمساۋعا جانە يزرايلعا ەكونوميكالىق بويكوت جاريالاۋعا شاقىردى. سولاي بولعانىمەن، يكۇ-نىڭ بىرقاتار مۇشەلەرى يندونەزيا، ەگيپەت، يوردانيا جانە پارسى شىعاناعى مەملەكەتتەرى يزرايلمەن ەكونوميكالىق بايلانىستى قولدادى. ازامات سوعىسى مەن ستيحيالىق جاعدايعا دۋشار بولىپ، زارداپ شەككەن يكۇ-مى مۇشەلەرىنە نەمەسە مۇسىلمان قاۋىمداستىعىنا قارجىلىق كومەك كورسەتۋگە شاقىرعاندا بىرقاتار مۇشە-مەملەكەتتەر قالىس قالدى.

الەمنىڭ ءار تارابىنداعى يكۇ مۇشەلەرى حالىقارالىق قاتىناستا، مەملەكەتارالىق ايماقتىق ساياساتتا ورتاق پوزيتسيا ۇستانا المادى، كەي جاعدايدا ولاردىڭ ءوز اراسىندا قايشىلىقتار تۋىپ، سوعىسقا ۇلاستى. مىسالى، يراك پەن يران نەمەسە يراك پەن كۋۆەيت اراسىنداعى جاعداي يسلام ەلدەرى ىنتىماقتاستىعىنا سىنا قاقتى. مەملەكەتارالىق قايشىلىق يكۇ بىرلىگىن السىرەتتى، ولاردى ءبىر بىرىنە قارسى قويدى. 1990 جىلعى يراكتىڭ كۋۆەيتكە باسقىنشىلىعىن قولداعان يوردانيا مەن پالەستينانى ازات ەتۋ ۇيىمىنىڭ سامميتكە قاتىسۋىنا قارسىلىق رەتىندە، 1991 جىلى سەنەگالدا وتكەن يكۇ سامميتىنە 12 مەملەكەت باسشىسى كەلمەدى. يسلام الەمىندەگى ساياسي قايشىلىق، ولاردىڭ ءوز ىشىندە الاۋىزدىقتىڭ تۋى يكۇ مۇشە-مەملەكەتتەرى بىرلىگىن السىرەتتى، ولاردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىسىن السىرەتتى.

بىراق، مۇسىلمان الەمىن ولاردىڭ بارىنە ءتان ورتاق جادىگەرلەرى جانە دامىعان باتىس ەلدەرىنىڭ ولارمەن ارىپتەستىك پوزيتسيا ەمەس، ۇستەم، ارتىقشىلىق پوزيتسيا ۇستانۋى، يسلام دۇنيەسى قۇندىلىقتارىن سىيلاماۋى جاقىنداستىرا ءتۇستى. 2005 جىلى ءبىر دات گازەتىنىڭ مۇحاممەد پايعامبار سۋرەتىن كاريكاتۋرالاۋى الەمدە نارازىلىق اكتسياسىن تۋدىردى، بارلىق ەلدە مۇسىلماندار قارسىلىعى باستالىپ، ول ۇزدىكسىز نارازىلىق شەرۋىنە ۇلاستى. وسى جىلدىڭ جەلتوقسانىندا يكۇ باسشىلارى دات گازەتىنىڭ ءىس ارەكەتىن ايىپتاپ كەزەكتەن تىس سامميت وتكىزدى. بۇل يسلام الەمىنىڭ جاقىنداستىرا ءتۇستى.

2008 جىلى يكۇ-نىڭ جاڭا جارعىسى قابىلدانىپ، بىرقاتار وزگەرىستەر ەندى. ۇيىم ماقساتى جيىرماعا دەيىن كوبەيتىلىپ، وعان ادام قۇقىن قورعاۋ، وركەنيەتتەر مەن ءدىن ارالىق ديالوگتى جانە تۇراقتى دامۋدى قولداۋ ت.ب. ەندى. ال، پرينتسيپتەر قاتارى قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ادام قۇقى مەن بوستاندىعىن قولداۋ سەكىلدى پۋنكتتەرمەن تولىقتى.

يكۇ-نىڭ فۋنكتسيونالدىق قىزمەتى بارىسىندا ەكى باستى شارا ونىڭ دامۋ ءۇردىسىن ايقىندايدى. يكۇ-نىڭ جارعىسىنا سايكەس سامميت ءۇش جىلدا ءبىر وتكىزىلەدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسى جىل سايىن وتكىزىلىپ، وندا وزەكتى اعىمدىق ماسەلەلەر قارالادى. وسى جىلدىڭ باسىندا ەگيپەتتەگى ساياسي شيەلەنىسكەن جاعدايعا بايلانىستى، شارم-ءال-شەيحتا ناۋرىزدا وتۋگە ءتيىستى يكۇ-نىڭ 12-ءشى ءسامميتى كەيىنگە قالدىرىلدى.

قازىر سامميتتا توراعالىق قىزمەتتى سەنەگال اتقارسا، سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسى كەزەكتى 38 سەسسياسى استانادا ءوتىپ، قازاقستان وسى قۇرىلىمدا ءبىر جىل توراعالىق قىزمەت اتقارادى.

يكۇ-نىڭ قۇرىلىمىندا سامميت، سىرتقى ىستەر مينيسترلەر كەڭەسىمەن قاتار، تۇراقتى كوميتەتتەر، اتقارۋ كوميتەتتەرى، حالىقارالىق سوت، تۇراقتى وكىلدىك كوميتەتى، باس حاتشىلىق، ادام قۇقى جونىندەگى تۇراقتى كوميتەت جانە باسقالار ءوز قىزمەتىن اتقارادى. سونىمەن قاتار، مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋى مەن قارجىلىق نىعايۋىندا ىقپالدى بولىپ وتىرعان سۋبسيديالىق ورگاندار قىزمەتى بەلگىلى. مىسالى، يسلام دامۋ بانكى. يۋنەسكو-عا فۋنكتسيونالدىق قىزمەتى وتە ۇقساس يسلام ءبىلىم، عىلىمي جانە مادەني ۇيىمى (ISESCO رابات) مۇسىلمان مەملەكەتتەرى اراسىنداعى عىلىم، ءبىلىم جانە مادەني سالادا ىنتىماقتاسۋدا كەڭ تانىمال. ءبىلىم جۇيەسىندە تاجىريبە الماسۋ، ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردىڭ عىلىم كەڭىستىگىندەگى ىنتىماقتاسۋى مەملەكەتارالىق قاتىناستا كەڭ قولدانىلۋدا.

سونىمەن قاتار، يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ راديو حابار تاراتۋ ۇيىمى (ISBO, دجيددا), حالىقارالىق يسلام جاڭالىقتارى اگەنتتىگى (IINA, دجيددا), بۇكىل الەمدىك يسلام عىلىم اكادەمياسى يكۇ-نىڭ ارنايى ورگاندارى سانالادى. ولارعا يكۇ قۇرامىنداعى مەملەكەتتەر مۇشەلىككە جەكە، ءوز قاجەتتىلىكتەرى مەن تالاپتارىنا ساي كىرەدى.

قوسىمشا ورگان بولىپ سانالاتىن يسلام ەلدەرىن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ستاتيستيكالىق زەرتتەۋ ورتالىعى (انكارا), يسلام تاريحى، ونەرى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ورتالىعى (ستامبۋل), يسلام تەحنولوگيا ينستيتۋتى (داككا), يسلام ساۋدانى دامىتۋ ورتالىعى (كاسابلانكا), يسلام قۇقىق اكادەمياسى (دجيددا), يسلام قورى ىنتىماقتاستىعىنىڭ اتقارۋ بيۋروسى (دجيددا) جانە ت.ب. يكۇ مەملەكەتتەرىنىڭ مۇشەلىككە كىرۋى مىندەتتى سانالدى.

يكۇ ەلدەرىندە الەمدەگى مۇناي قورىنىڭ 70%، گازدىڭ 50% شوعىرلانعان. قازىرگى كەزەڭدە ەنەرگيا قۋاتىنا سۇرانىس كۇننەن كۇنگە ارتىپ وتىرعاندا يسلام الەمىندەگى ەلدەردىڭ الەمدىك گەوساياسات پەن گەوەكونوميكادا وزىندىك ورىنى قالىپتاستى. يكۇ قۇرامىنداعى ەلدەردى شارتتى تۇردە تەرريتوريالىق ورنالاسۋىنا سايكەس بولگەندە: وندا اراب ەلدەرى توبى، ازيالىق جانە افريكالىق توپتار جانە لاتىن امەريكاسىنىڭ ەكى ەلى گايانا مەن سۋرينام بار. قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ 22-ءسى، بۇل نەگىزىنەن افريكالىق مەملەكەتتەر دامۋ دەڭگەيى تومەن ەلدەر بولىپ سانالادى [4].

يكۇ-ى الەمدەگى مۇسىلماندار شوعىرلانعان مەملەكەتتەردى ءوز قاتارىنا تارتىپ مۇشەلىككە قابىلدادى. مىسالى، حالقىنىڭ 20% عانا مۇسىلمان بولعاندىعىنا قاراماستان كامەرۋن دە ۇيىمنىڭ تولىق مۇشەسى. يكۇ-دا مۇسىلمان ەلدەرىنە كومەك كورسەتىپ، ماتەريالدىق-قارجىلاي دونور مىندەتىن اتقارىپ وتىرعان اۋقاتتى اراب ەلدەرى. يكۇ-نىڭ ىقپالدى مۇشەلەرى - ساۋد ارابياسى، تۇركيا، ەگيپەت، يران، سيريا، پاكستان، يندونەزيا جانە ت.ب. اتالعانداردىڭ ىشىندە ساۋد ارابياسى بارلىق قارجىنىڭ 20% كوتەرەدى جانە يكۇ-نىڭ شتاب-پاتەرى ورنالاسقان.

2005 جىلى مەككەدە وتكەن سامميتتە مۇسىلمان الەمى ءوزىنىڭ تۇتاستىعىنا، بىرلىگىنە، قاۋىپسىزدىگىنە، تىنىشتىعى مەن قالىپتى دامۋ پروتسەسىنە ەلەۋلى اسەر ەتۋى مۇمكىن ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني باسەكەلەستىك جاعدايىندا تۇرعاندىعىن اتاپ ءوتتى. وسىنداي قيىن، ساياسي-يدەولوگيالىق قايشىلىقتى احۋالدى جەڭۋ ءۇشىن يكۇ مۇشە-ەلدەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاسۋىن تەرەڭدەتىپ، شەشىمدى قادامدار جاسادى. وسى 2005 جىلى يكۇ-نىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسى قابىلداندى.

يكۇ-نىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - الەمدەگى مۇسىلمان قاۋىمىن قورعاۋ مەن قولداۋ. سوندىقتان، يكۇ حاتشىلىعى الەمنىڭ ءار ءتۇرلى ەلدەردەگى مۇسىلمانداردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى مونيتورينگ جۇرگىزىپ، ولاردىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ومىردەگى پروبلەمالارى، قيىنشىلىقتارى، كەدەرگىلەرىنە تالداۋ جاسادى. ولاردى شەشۋدىڭ جولدارىن بەلگىلەدى. يكۇ بىرقاتار قارارلارىندا قىتايداعى، اسىرەسە سينتسزيانداعى مۇسىلماندار قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا، ءۇندىستان، تايلاند، ەفيوپيا، فيليپپين جانە باسقا ەلدەردەگى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. سونىمەن قاتار، يكۇ باسقا ەلدەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاساۋ ءپرينتسيپى مەن حالىقارالىق نورمانى بەرىك ۇستانادى.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن مۇسىلمان الەمىمەن تىعىز بايلانىس وراناتتى. 1994 جىلى پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ ساۋد ارابياسىنا رەسمي ءىس ساپارمەن بارعاندا يكۇ-نىڭ باس حاتشىسى ح.ال-گابيدپەن كەزدەستى. باس حاتشى قازاقستاندى يكۇ قۇرامىنان كورگىسى كەلەتىندىگىن ايتىپ، مۇشەلىككە ءوتۋ قازاقستان ءۇشىن دە، يكۇ ءۇشىن دە حالىقارالىق قاتىناستا ءتيىمدى بولار ەدى دەگەن تىلەگىن ءبىلدىردى[5,325]. باس حاتشى ءبىزدىڭ ەلدىڭ مۇشەلىككە ءوتۋى مۇسىلمان ەلدەرىمەن ىنتىماقتاسۋدا كەڭ مۇمكىندىكتەر تۋدىرىپ جانە يسلام دامۋ بانكى، باسقا دا قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق ۇيىمدار: ساۋد دامۋ قورىنا (سدق), اراب ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ كۋۆەيت قورىنا (اەدكق) جانە باسقالارعا جول اشاتىندىعىن اتاپ ءوتتى.

العاشىندا يكۇ قۇرامىنا باقىلاۋشى (نيۋ-يورك، 1994 جىل قازان) رەتىندە ەنگەن قازاقستان، 1995 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا مۇشە-ەلدەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كونفەرەنتسياسىندا كوناكريدەگى (گۆينەيا) كونفەرەنتسياسىندا تولىق مۇشەلىككە قابىلداندى. يكۇ-نىڭ جارعىسىنا سايكەس قازاقستان يسلام دامۋ بانكىسىنىڭ مۇشەسى بولدى.

قازىرگى ۋاقىتتا يكۇ-نا توراعالىق قىزمەتىنە كىرىسەتىن قازاقستان مۇسىلمان الەمىندە جيناقتالعان كوپتەگەن پربلەمالارعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، شەشۋ جولىن ىزدەيتىنى ايقىن. الەمنىڭ ءىرى ساياسي كۇشتەرىمەن ورتاق كوزقاراستى ۇيلەستىرۋ، كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ وڭتايلى شەشىمىن ىزدەۋ، شيەلەنىسكەن ءتۇيىندى بايىپتى تالداۋ، الەمدەگى ونىڭ ىشىندەگى يسلام دۇنيەسىندەگى كونفرونتاتسيالىق، مۇدەلەرى قاراما قايشى توپتار ءۇشىن ورتاق جول ىزدەۋ قازاقستاندىق باعىت بولاتىندىعى ايقىن.

بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ دامۋ ۇردىسىندە يسلام دۇنيەسىنە قاتىستى مىنا شيەلەنىسكەن تۇيىندەر الدىڭعى ورىنعا شىقتى.

1. وتە ۇزاققا سوزىلعان، ساياسي ادىسپەن شەشۋ مۇمكىن بولماعان اراب-يزرايل شيەلەنىسى;

2. يراكتىڭ ىدىراۋ قاۋىپى، سونداي اق ليۆيانىڭ بولشەكتەنۋ قاۋىپى;

3. حالىقارالىق لاڭكەستىكتىڭ ءورشۋى;

4. يراننىڭ اتوم باعدارلاماسى توڭىرەگىندە تۋى مۇمكىن شيەلەنىس;

5. يران مەن بىرقاتار اراب مەملەكەتتەرى اراسىنداعى مۇدە قايشىلىعى.

6. يسلام الەمىندە ءشيىت فاكتورىنىڭ كۇشەيۋى جانە سۇنيتتەر الەمىمەن كونفرونتاتسيا

7. پاكىستان - اۋعانستان ايماعىنداعى تۇراقسىزدىڭتىڭ كۇشەيۋى.

8. سينتسزيان مەن كاشميردە تۋى مۇمكىن شيەلەنىستەر.

9. ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى مۇدە قايشىلىعى.

10. كوپتەگەن مەملەكەتتەردەگى ىشكى تۇراقسىزدىق (سومالي، ليۆان، تۋنيس، الجير، يەمەن، بانگلادەش جانە باسقالارى [1].

بۇل حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندەگى ايسبەرگتىڭ كورىنىپ تۇرعان ءبىر جاعى، بەتى عانا، ال، ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدارىستار نەگىزىندە كۇتپەگەن، كەزدەيسوق شيەلەنىستەردىڭ تۋ مۇمكىندىگىن ەشكىم دە تەرىسكە شىعارمايدى. قازاقستاننىڭ ءوز قىزمەتىندە مەملەكەتارالىق، ايماقتىق قاتىناستاردا، ساياسي، ەكونوميكالىق، ساۋدا جانە گۋمانيتارلىق سالادا ۇيلەسىمدى، ءتيىمدى جول ىزدەۋ، باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى ديالوگتى ءوزارا سەنىم مەن توزىمدىلىك نەگىزىندە قالىپتاستىرۋ قازاقستان توراعالىعىنىڭ ۇستاناتىن جولى بولاتىنى حاق.

سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ە.بەرقاليەۆتىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك [6]، قازاقستان وسى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسى قورىتىندىسى نەگىزىندە استانا دەكلاراتسياسىن قابىلداۋدى جوسپارلاۋدا. وندا، قازاقستاندىق مۇدە تۇرعىسىندا، بىرنەشە ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىلادى. ونىڭ ىشىندە باستىلارى، ءبىرىنشى - قاۋىپسىزدىك. ماڭىزدىلىعى، كەڭەس جىلدارى قازاقستان يادرولىق قارۋدى سىناۋ الاڭىنا اينالدى، ونىڭ زاردابىن دا باسىنان وتكىزدى. سوندىقتان، 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن سەمەي سىناق پوليگونى جابىلدى [7, 326]. قازاقستان ءوز تەرريتورياسىندا ورنالاسقان يادرولىق قارۋدان ءبىر جاقتى باس تارتتى.

ءوز تاجىريبەسى نەگىزىندە قازاقستان مەملەكەتارالىق شيەلەنىستە كۇش كورسەتۋ، قاۋىپ تۋدىرۋ، يادرولىق قارۋدى قولدانۋدان باس تارتۋ، يادرولىق قارۋسىز ايماق قۇرۋ يدەياسىن كوتەردى. تاياۋ شىعىستا شيەلەنىستى باسەڭدەتىپ قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ جولىن ۇستانۋدا. قازاقستان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ، يادرولىق سىناققا تىيىم سالۋ ماسەلەلەرىنە حالىقارالىق قاتىناستا بەلسەنە ارالاستى.

2011 جىلدىڭ باسىنان اراب ەلدەرىن قامتىعان ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال، بيلىككە نارازىلىق، بىرقاتار اراب ەلدەرىندە ۇزاق جىلدار بويى بيلىكتە بولعان باسشىلاردىڭ كەتۋى مۇسىلمان الەمىنە دامۋدىڭ جاڭا جولىن ىزدەۋدى قاجەت ەتەتىنى دە اقيقات.

سونىمەن قاتار، وركەنيەتتەر اراسىنداعى ديالوگقا ىقپال ەتۋ جانە لاڭكەستىككە جول بەرمەۋ، يسلام الەمىنە لاڭكەستىكتىڭ، ەكسترەميزمنىڭ جات ەكەندىگىن كورسەتۋ باعىتىن ۇستانۋدا [8, 493]. بىرنەشە حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە قازاقستان الەمگە ەسىرتكىنىڭ تارالۋىنا، اۋعانىستانداعى جاعدايعا الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە. وسى ماسەلەگە قاتىستى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن يكۇ اۋقىمىندا اۋعانىستاننان كەلەتىن ەسىرتكىگە قاتىستى ناقتى قارار قابىلدانباسا، ەندى استانا اۋعانىستانمەن بىرلەسە وتىرىپ قارار دايىندادى.

بىرقاتار ايماقتىق ۇيىمدارمەن يكۇ اراسىندا ءوزارا تىعىز بايلانىس ورناتۋ مەن ونى ودان ءارى دامىتۋ دا قازاقستان توراعالىعى قىزمەتىنىڭ ءبىر سالاسى بولارى ايقىن. يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ جاھاندانۋ جاعدايىنداعى دامۋ ءۇردىسىن ايقىنداۋ، وعان جاڭاشا سەرپىن بەرۋ جانە الەمدىك ساياساتتا، ەكونوميكا، عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا الدىڭعى ورىنعا ۇمتىلۋىنا ىقپال ەتۋ وتكىزىلەتىن كەڭەستىڭ، قازاقستان جولىنىڭ، حالىقارالىق ساياساتتاعى باعىتى.

«اباي-اقپارات»

ادەبيەتتەر

1. لاۋمۋلين م. گەوپوليتيچەسكيە اسپەكتى پرەدسەداتەلستۆا كازاحستانا ۆ ويك. «ەكسپەرت كازاحستان» №25 (316) 27 يۋنيا 2011گ.

2. كۋزمين ن. سيمۆول مودەرنيزاتسي «ەكسپەرت كازاحستان» №25 (316) 27 يۋنيا 2011گ.

3. وت كونفرونتاتسي ك سوترۋدنيچەستۆۋ. «ەكسپەرت كازاحستان» №25 (316) 27 يۋنيا 2011گ.

4. كۋشكۋمباەۆ س. پرەدسەداتەلستۆو كازاحستانا ۆ ويك: پروبلەمى ي پەرسپەكتيۆى. «ەكسپەرت كازاحستان» №25 (316) 27 يۋنيا 2011گ.

5. توكاەۆ ك. ديپلوماتيا رەسپۋبليكي كازاحستان. استانا: «ەلوردا»، 2001. -552 س.

6. سكيركا ا.، كۋزمين ن. ورگانيزاتسيا يسلامسكوگو سوترۋدنيچەستۆو. «ەكسپەرت كازاحستان» №25 (316) 27 يۋنيا 2011گ.

7. اياگان ب.گ.، ابجانوۆ ح.م.، سەليۆەرستوۆ س.ۆ.، بەكەنوۆا م.س. سوۆرەمەننايا يستوريا كازاحستانا. -الماتى: راريتەت، 2010. - 432.

8. ديپلوماتيچەسكايا سلۋجبا رەسپۋبليكي كازاحستان. ۋچەبنوە پوسوبيە. /پود وبششەي رەداكتسيەي ك.ك.توكاەۆا. - ا.: «دوم پەچاتي «ەدەلۆەيس»، 2004. - 544 س.