ا.بايتۇرسىنۇلى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى 20–25 جىلدان بەرى «دۇرىس ءالىپبي» قۇرۋدىڭ تالاپتارىن زەرتتەپ كەلەدى. سول تالاپتارعا قوسا «ۇلتتىق ءالىپبي» ءتۇزۋدىڭ نەگىزگى تالاپتارىن كورسەتكىمىز كەلەدى. ونى تىلتانىمدىق، گرافيكالىق، پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق، تەحنيكالىق دەپ بولدىك.

ءتىل تانىمدىق تالاپتار:

– ءتىلدىڭ جالپى جانە ىشكى زاڭدىلىقتارى تولىق قامتىلۋى. جالپى زاڭدىلىق تيپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋمەن بايلانىستى. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ جالعامالى ءتىل ەكەنى، ونىڭ ءتىل ۇندەسىم زاڭدىلىعى ارقىلى ىسكە اساتىندىعى جالپى زاڭدىلىق دەڭگەيىندە كورىنسە، ىشكى زاڭدىلىقتار قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق، گرامماتولوگيالىق، لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق دەڭگەيى ارقىلى باعامدالادى;

– ءالىپبي ارقىلى ءتىل كورىنىس تابادى. سوندىقتان ءالىپبيدى ءتىلتانۋشى عالىمداردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءتىلدىڭ بارلىق جۇيەسىن بىلەتىن مامانداردىڭ جانە گرامماتولوگ عالىمداردىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ جاساعان ابزال.

– ورفوگرافيا مەن ءالىپبي بايلانىستى كاتەگوريالار. ءالىپبي دۇرىس قۇرىلماسا ورفوگرافياعا دا ءوز اسەرىن تيگىزەدى. ءالىپبي قۇرۋدا ءاربىر ءارىپتىڭ قاي ارىپپەن قاي پوزيتسيادا تىركەسەتىنى، مۇمكىندىگىنشە وموگراف تۋدىرمايتىنداي بولۋى ەسكەرىلۋى ءتيىس.

– الىپبيلەردەگى ارىپتەر ءتىلدىڭ تابيعاتىن، قۇرىلىمىن تولىق بەينەلەۋى جانە ءتىلدىڭ دىبىستىق قورىندا جوق دىبىستارعا تاڭبا ارنالماۋى كەرەك;

– ءبىر-بىرىنە جاقىن، وتە ۇقساس تاڭبالاردى مۇمكىندىگىنشە الماۋ;

– ۆوكاليزم، كونسانونتيزم سياقتى فونەتيكالىق بەلگىلەردى ادەكۆاتتىق (بارابار) ماعىنادا قولدانۋ. ياعني داۋىستى دىبىستىڭ تاڭباسىمەن داۋىسسىز دىبىستى، كەرىسىنشە، داۋسسىز دىبىستىڭ تاڭباسىمەن داۋىستى دىبىستى بەلگىلەۋگە بولمايدى;

– ءبىر ماعىنادا جۇمسالاتىن كوپ ءارىپتى تاڭبالاردى الماۋ، ياعني ءبىر ەدينيتسا ءبىر تاڭبا بولۋى;

– داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تاڭبالارى جازۋ تۇرلەرىنىڭ ىشكى جىكتەلىمىنە سايكەس كەلۋى كەرەك;

– ماعىنا اجىراتاتىن ءاربىر تىلدىك بىرلىككە جەكە-جەكە ءارىپ ارنالۋى ءتيىس. سەبەبى، ماعىنا اجىراتاتىن تىلدىك بىرلىككە تاڭبا ارنالماسا، ۋاقىت وتە كەلە دىبىستىق تىلدەن دە شىعۋى مۇمكىن;

– ءبىر ارىپپەن ەكى ءتۇرلى ماعىنا بەرەتىن دىبىستى بەرۋگە بولمايدى;

– ءالىپبي مونوباعىتتى پرينتسيپ ارقىلى جاسالۋى ءتيىس;

– الىپبيگە فونەموگراممالار الىنۋى ءتيىس، لوگوگراممالار مەن فرازەوگراممالار دىبىستىق ءارىپ تۇرىندە الىنبايدى.

گرافيكالىق تالاپتار:

– ءماتىن ىشىندە تەز تانىلۋى جانە كوزشالىمعا قولايلى بولۋ جاعى ەسكەرىلۋى  تيىس;

– ماعىنا اجىراتاتىن ءار تاڭبانىڭ وزىنە ءتان بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىگى بولۋى;

– تاڭبا قاراپايىم ءارى وڭتايلى بولۋى قاجەت;

– تاڭبالاردىڭ ماتىندە ۇيلەسىمدى بولۋ جاعى قاراستىرۋى. ءجيى كەزدەسەتىن فونەمالاردىڭ تاڭبالارى قاراپايىم ءارى جەڭىل بولۋ كەرەك.

پسيحولوگيالىق تالاپتار:

– ءارىپۇستى، ءارىپاستى دياكرەتيكالىق بەلگىلەردى مۇمكىندىگىنشە شەكتەۋ;

– ءبىر دىبىستى ەكى نەمەسە ءۇش تاڭبا ارقىلى، ياعني ليگاتۋرالىق ءتاسىل ارقىلى تاڭبالاماۋ;

– الىپبيدەگى ءارىپ جازارماننىڭ پسيحوبەينەسىنە سايكەس بولۋى كەرەك.

پەداگوگيكالىق تالاپتار:

– ارىپتەردى تانۋ جانە جازۋ وڭتايلى بولۋى كەرەك;

– وقۋ مەن جازۋداعى ءاۆتوماتيزمدى باياۋلاتپاۋى ءتيىس;

– ءالىپبي قولداعدىعا ىڭعايلى بولۋى كەرەك;

– كوزتانىمعا جەڭىل بولۋى شارت;

– ديگراف، تريگرافتاردى (sh, sch) مەيلىنشە از قولدانۋ قاجەت.

تەحنيكالىق تالاپتار:

– ءارىپتىڭ ءپىشىنى ءبۇتىن بولۋى;

– ارىپتەردىڭ كەسكىنى پەرنەتاقتاعا دۇرىس ورنالاۋى;

– يۋنيكود جۇيەسىندە جيىلىگى جوعارى تاڭبا رەتىندە بولۋى;

– دياكرەتيكالىق بەلگىلەردى شەكتەلۋى;

– ەكونوميكالىق، وندىرىستىك جاعدايلارعا ءتيىمدى بولۋى كوزدەلەدى.

قورىتا اتقاندا، ءالىپبي ءتۇزۋ بارىسىندا وسى تالاپتاردىڭ ساقتالۋىن قاداعالاساق، ۇلتتىق ءتىلدىڭ ومىرشەڭدىگىنە جول اشىلاتىنى ءسوزسىز.   كورسەتىلگەن ءالىپبي تالاپتارى «ۇزدىك» ءالىپبيدىڭ تۇزىلۋىنە نەگىز بولادى.

نازيرا ءامىرجانوۆا،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى، ف.ع.ك.

Abai.kz