ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت بولعالى اتا ءدىنىمىز - يسلامعا بوستاندىق بەرىلگەنى بارشاعا ءمالىم. ارينە حالقىمىزدىڭ جاستارى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىلداردان باستاپ ءدىن ىلىمدەرىن ۇيرەنۋگە دەن قويا باستادى. قازاقتىڭ جاستارى بابالارىمىزدىڭ جولىن قۋىپ يسلام ەلدەرىنە ءىلىم ىزدەۋ ءۇشىن ساپار شەگىپ تە ۇلگەردى. سول جاستارىمىز يسلامنىڭ قازاق قوعامىنىڭ ءداستۇرلى ۇستانىمى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە ەشبىر تۇرعىدان بوتەندىگى جوق ءتالىمىن ۇيرەنىپ كەلىپ جاتىر. دەسەك تە، سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن مۇلدەم جوققا شىعاراتىن كەيبىر اراب ەلدەرىندە ءتالىم الىپ كەلگەن جاستارىمىز بار ەكەنىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. مىنە سوندىقتان، ءدىنىمىزدىڭ ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، ءداستۇرىنىڭ وزىعىن قولدايتىنىن نەگىزدەي وتىرىپ قوعامعا دۇرىس كوزقاراستى ۇسىنۋ ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ بورىشى دەۋگە بولادى.

ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت بولعالى اتا ءدىنىمىز - يسلامعا بوستاندىق بەرىلگەنى بارشاعا ءمالىم. ارينە حالقىمىزدىڭ جاستارى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىلداردان باستاپ ءدىن ىلىمدەرىن ۇيرەنۋگە دەن قويا باستادى. قازاقتىڭ جاستارى بابالارىمىزدىڭ جولىن قۋىپ يسلام ەلدەرىنە ءىلىم ىزدەۋ ءۇشىن ساپار شەگىپ تە ۇلگەردى. سول جاستارىمىز يسلامنىڭ قازاق قوعامىنىڭ ءداستۇرلى ۇستانىمى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە ەشبىر تۇرعىدان بوتەندىگى جوق ءتالىمىن ۇيرەنىپ كەلىپ جاتىر. دەسەك تە، سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن مۇلدەم جوققا شىعاراتىن كەيبىر اراب ەلدەرىندە ءتالىم الىپ كەلگەن جاستارىمىز بار ەكەنىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. مىنە سوندىقتان، ءدىنىمىزدىڭ ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، ءداستۇرىنىڭ وزىعىن قولدايتىنىن نەگىزدەي وتىرىپ قوعامعا دۇرىس كوزقاراستى ۇسىنۋ ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ بورىشى دەۋگە بولادى.

اللا تاعالا قاسيەتتى كىتابى - قۇران كارىمدە: «ەي ادامدار، راسىندا ءبىز سەندەردى ەر كىسى مەن ايەلدەن جاراتتىق. سونداي‑اق، بىر‑بىرلەرىڭمەن تانىسۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى حالىقتار جانە تايپالار ەتىپ تاراتتىق. شىن مانىندە اللانىڭ قۇزىرىندا ەڭ قۇرمەتتىلەرىڭ - كوبىرەك تاقۋالى بولعاندارىڭ» [1, 49:13] ‑ دەيدى. دەمەك، ادام بالاسىنىڭ ءارتۇرلى حالىقتار، ۇلتتار، تايپالار جانە رۋلار بولىپ جەر بەتىنە تاراۋى جاراتۋشىنىڭ تاراپىنان قويىلعان تابيعي زاڭدىلىق. جەر بەتىندە وسىنداي سان‑الۋاندىقتىڭ قالىپتاسۋى تىكەلەي راببىمىزدىڭ دانالىعى. بۇل دانالىقتىڭ ماقساتى - ادامدار ءبىرىن‑بىرى مەن اقپىن، سەن قاراسىڭ دەپ كەمسىتۋى نەمەسە ءبولىنۋى ەمەس. مۇنداعى ماقسات - كوپ ناسىلگە تاراپ جاتقان ادام بالاسى ءوزارا تانىسىپ، ءبىلىسۋ ەدى. اياتتىڭ سوڭىندا اللا تاعالا ابزالدىق پەن ارتىقشىلىقتىڭ تارازىسىن باياندايدى. ادام ءوزىنىڭ تەگىمەن، قانىمەن نەمەسە بايلىعىمەن باسقادان ارتىق بولمايدى. ونىڭ وزگەدەن ارتىقشىلىعى مەن ابزالدىعى اللانىڭ امىرىنە بويسۇنىپ، تاقۋالىعى بەرىك بولۋمەن ەكەن.

سونداي‑اق، ادامداردىڭ تىلدەرى مەن تۇستەرىنىڭ تۇرلىلىگى جاراتۋشى تاعالانىڭ شەكسىز قۇدىرەتىنىڭ ايعاعى. بۇل تۋراسىندا قۇران: «اسپاندار مەن جەردىڭ جاراتىلىسى جانە سەندەردىڭ تىلدەرىڭ مەن تۇستەرىڭنىڭ ءتۇرلى بولۋى ونىڭ (اللانىڭ) قۇدىرەت بەلگىلەرىنەن. بۇل ماسەلەدە بىلەتىندەر ءۇشىن ۇلگىلەر بار» [1, 30:22] ‑ دەيدى. بۇل ايات ارابتىڭ ءتىلى - اراب، ورىستىڭ ءتىلى - ورىس، قازاقتىڭ ءتىلى - قازاق، سول سياقتى ادامداردىڭ تۇستەرى مەن كەلبەتتەرىنىڭ سان‑قيلى بولۋى حاق تاعالانىڭ شەكسىز قۇدىرەتىنىڭ بەلگىسى دەپ ەسكەرتەدى. الەمدەگى ءتۇرلى تىلدەر مەن كەلبەت‑كەسكىندەردىڭ كۋاسى بولىپ جۇرگەن ءاربىر ادام بۇل كورىنىستەن عيبرات الۋى كەرەك. بىراق وكىنىشكە وراي ءبىزدىڭ زامانىمىزدا حالىقتار ءبىرىن‑بىرى ۇلتىنا قاراپ ۇلىقتاپ، تۇسىنە قاراپ سىيلايتىن بولدى.

ادام بالاسىنىڭ ءارتۇرلى ۇلتتار بولىپ قالىپتاسۋى رابباني جۇيە بولسا، ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن وزىندىك قۇندىلىقتارى بۇل جۇيەدەن تىسقارى بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءاربىر ۇلتتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولماي، بارشاسىنا ورتاق ءبىر عانا قاسيەت بولعاندا، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى قيىنداپ كەتكەن بولار ەدى. سوندىقتان، ءار قوعامنىڭ ويلاۋ ورىسىنە، گەوگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك تالاپتارىنا قاراي وزىنە ءتان ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسى قالىپتاستى. وسىمەن ءاربىر قوعامنىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى ۇيرەنگەن جاعدايلارى، ۇستاناتىن پىكىرلەرى، قولداناتىن ءسوز تىركەستەرى جانە قوعامدا كەڭ تاراعان ىس‑قيمىلدارىنىڭ جيىنتىعى ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر دەگەن اتاۋلارمەن جەكە زەرتتەلەتىن بولدى. سول سياقتى قازاق ۇلتىنىڭ دا وزىندىك قۇندىلىقتارى مەن وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار.

يسلام - شىنايى ومىرمەن ساناسىپ وتىراتىن ءدىن ەكەنىنە داۋ جوق. تاريحتىڭ پاراقتارىن تۇگەلىمەن اقتارىپ وتىرساق تا، يسلام ءدىنى جەتكەن جەردىڭ حالقى ءوز قۇندىلىقتارىنان ايرىلىپ، ارابتانىپ كەتكەنىن كورە المايمىز. يسلام ءاربىر ۇلتتىڭ اللا امىرىنە قارسى بولمايتىن ەرەكشەلىكتەرىن وڭ قابىلداپ، بەكىتىپ وتىردى. يسلام كەلگەن كەزدە ءجاحيليات[1] داۋىرىندەگى ارابتار شاراپتى قاتتى ىشەتىن. ولار ءۇشىن شاراپسىز اتالاتىن قۋانىش بولمايتىن. بىراق ءبىزدىڭ دانا ءدىنىمىز ماس قىلاتىن ىشىمدىكتەردى بىردەن حارام ەتىپ، تىيىم سالمادى. بۇل تۋراسىندا ايشا انامىز: «ەڭ العاشقى تۇسكەن سۇرەلەر ءجاننات پەن توزاق تۋرالى بولاتىن. ادامدار يسلامنىڭ اينالاسىنا جينالعان كەزدە، حارام مەن حالال اياتتارى تۇسە باستادى. ەگەر دە شاراپتى ىشپەڭدەر، تاستاڭدار دەگەن ايات بىردەن كەلگەندە، ساحابالار: «جوق ءبىز شاراپ ءىشۋدى ەشقاشان قويمايمىز دەيتىن ەدى» [2, 69:4707ح] - دەپ اڭگىمەلەيدى. كەرىسىنشە ءبىزدىڭ كەمەل شاريعاتىمىز سول كەزدەگى اراب قوعامىنىڭ جاعدايىن ەسكەرىپ، شاراپقا تىيىم سالۋعا بىرتە-بىرتە الىپ كەلدى. ولاي بولماعاندا ايشا انامىز ايتقانداي ساحابالار بىردەن قابىلداماۋى مۇمكىن ەدى. بىرىنشىدەن قۇران اياتى شاراپتىڭ پايداسى مەن زيانى دا بار، بىراق ونىڭ زيانى پايداسىنان كوبىرەك دەپ كەلدى. ەكىنشى كەزەكتە ايات ماس بولعان كەزدە مۇسىلماندارعا ناماز وقۋعا تىيىم سالدى. سودان كەيىن عانا سوڭعى كەزەكتە شاراپپەن بىرگە، قۇمار ويىنى، بال اشاتىن تاستار مەن تابىناتىن بۇتتارعا تۇگەلىمەن تىيىم سالعان ايات ءتۇستى. يسلام ءدىنىنىڭ ءار قوعامنىڭ وزىندىك جاعدايىن ەسكەرەتىنىن، يمام ءاش-شافيعيدىڭ يراكتان مىسىر ەلىنە كوشىپ بارعاندا كوپتەگەن ءپاتۋالارىنا وزگەرىستەر ەنگىزگىنىنەن دە كورە الامىز.

ادامنىڭ ءىس-قيمىلىنا قاتىستى شاريعاتتىڭ ۇكىمدەرىن زەرتتەيتىن فيقھ عىلىمىندا قوعامدا قالىپتاسقان ادەت‑عۇرىپقا، سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن بىرنەشە «فيقھ قاعيدالارى» پايدا بولدى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە «ادەت-عۇرىپقا تورەلىككە جۇگىنىلەدى» [3, 219 ب.]  دەگەن فيقھ قاعيداسىن ايتا بىلەمىز. يسلام عۇلامالارى شاريعاتتىڭ قۇران اياتى نەمەسە پايعامبار ءحاديسى سەكىلدى ناقتى ءماتىنى كەلمەگەن ماسەلەلەردى، اتالمىش قاعيداعا سالا وتىرىپ ۇكىمىن بەرەتىن. سونداي‑اق، يمامدار فيقھي ماسەلەلەردە ءار ادامنىڭ جاعدايى بولەك بولعاندىقتان، ونىڭ وزىنە جەكە ءپاتۋا بەرىپ، وعان قاتىستى شاريعاتتىڭ ۇكىمىن بەكىتىپ وتىردى. سوندىقتان، فيقھ جانە فيقھ نەگىزدەرى[2] [4, 11 ب.] عىلىمدارىندا ادەت‑عۇرىپ ماسەلەسى كوبىرەك تالقىلانۋدىڭ وزىندىك ماڭىزى بار. فيقھ عالىمدارى وزدەرىنىڭ كوپتەگەن ءپاتۋالارىن ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ ۇردىستەرىنە نەگىزدەي وتىرىپ ايتىپ كەتكەن. اسىرەسە ادام ومىرىندەگى ساۋدا‑ساتتىق، ەگىن، شارۋاشىلىق وتباسىلىق ءومىردىڭ ماسەلەلەرى جانە قوعامدىق قاعيدالارعا قاتىستى شاريعاتتىڭ كوپتەگەن ۇكىمدەرى ءاردايىم ادەت‑عۇرىپقا نەگىزدەلىپ وتىرعان.

اللا تاعالا قاسيەتتى كىتابىندا: «كەشىرىمدى بول، عۇرىپقا بۇيىر جانە نادانداردان جىراق بول» [1, 7:199] - دەپ ءامىر ەتەدى. سونداي-اق، حاديس يمامدارى ۇلىق ساحابا ابدۋللا يبن ماسعۋدتىڭ: «مۇسىلمانداردىڭ جاقسى دەپ قابىلداعانى، اللانىڭ قۇزىرىندا جاقسى، ال مۇسىلمانداردىڭ جامان دەپ قابىلداعانى جامان بولىپ ەسەپتەلەدى» [5, 71:241 ح.] - دەپ ايتقانىن جەتكىزەدى. يسلام ءدىنىنىڭ كوزدەگەنى ادام بالاسىنىڭ مۇددەسى بولىپ كەلەدى. ادام بالاسىنا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن سىيلاپ، ەكى ومىردە باقىتتى ەتۋ. تاعى ءبىر اياتتا: «سەندەرگە دىندە ەشبىر قولايسىز جاعدايدى جۇكتەمەدى» [1, 22:78] - دەلىنەدى. عۇرىپ دەگەنىمىز ءبىر قوعامدا قالىپتاسقان جاعىمدى ءارى قايىرلى ءىس. دەمەك، اللا تاعالا جوعارىداعى اياتتاردا قوعامدا جاعىمدى جاعدايلاردى قالىپتاستىرىپ، ولاردى نەگىزگە الۋعا ءامىر ەتىپ تۇر. سونداي-اق، ءبىزدىڭ ءدىنىمىز ادام بالاسىنا ەشقاشان قيىن، قولايسىز بولاتىن ءىستى مىندەتتەمەگەن. سول سياقتى يسلام ادامنىڭ قولايسىز جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋىن قالامايدى دا.

يسلام كەلگەننەن كەيىن دە ارابتاردىڭ قوعامىندا قالىپتاسقان كەيبىر جاعدايلاردى بەكىتىپ، قولدادى. مىسالىعا ولتىرىلگەن ادامنىڭ قۇنىن تولەۋ اراب قوعامىندا يسلامنان بۇرىن بار ەدى. يسلام كەلگەن سوڭ، ونى جوققا شىعارماي «كەك الۋمەن» بىرگە قوسىمشا جازا ەتىپ بەكىتتى. سول سەكىلدى ساۋدا-ساتتىق سالاسىندا اراب قوعامىندا ىسكە اسىپ جاتقان «مۋدارابا،[3] سەرىكتەستىك، ءسالام[4] ساۋداسى» سياقتى ساۋدانىڭ ۇلگىلەرىن دە يسلام قولدادى. حانافي ءمازھابىنىڭ ۇلكەن يمامدارىنىڭ ءبىرى ءال-كامال يبن ءال-ءحۋمام ءوزىنىڭ فاتحۋل-قادير اتتى كىتابىندا: «شاريعاتتىڭ ءماتىنى (ايات، حاديس، ساحابالار ءسوزى) كەلمەگەن تۇستا، عۇرىپتىڭ ۇكىمى يجماع[5] ۇكىمىمەن تەڭ بولادى» [6, 2:839 ب.] - دەيدى.

عۇرىپ ءسوزى ارابتىڭ «عۇرىف» سوزىنەن كەلىپ شىعادى. تىلدەگى ماعىناسى جاقسى، كوركەم،  جانە جاعىمدى ءىس دەگەندى بىلدىرەدى. تەرميندىك قولدانىستاعى انىقتاماسىنا كەلەر بولساق، «ول بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە سوزگە نەمەسە ىسكە قاتىستى ۇيرەنىسكەن جانە قالىپتاسقان جاعدايلارى». دەمەك، عۇرىپ ۇعىمى سوزگە جانە ىسكە دە قاتىستى. ىسكە قاتىستى بولعان عۇرىپتى فيقھ نەگىزدەرى سالاسىنىڭ عالىمدارى «عۇرىپ عامالي» ياعني ىستىك عۇرىپ، سوزگە بايلانىستى بولعانىن «عۇرىپ قاۋلي» ياعني سوزدىك عۇرىپ دەپ اتايدى.

ال ادەت ارابتىڭ «عادات» سوزىنەن كەلىپ شىعادى. قايتا كەلۋ، قايتالاۋ، جالعاسۋ سەكىلدى ماعىنالاردى بىلدىرەدى. عالىمداردىڭ بەرەر انىقتاماسىنا توقتالساق، «ادەت دەگەنىمىز اقلي قاتىسۋسىز قايتالانىپ وتىراتىن جاعداي». [6, 2:828-830 بب.] راتسيونالدىق نەگىزدە قايتالانعان جاعدايلار ادەتكە جاتپايدى. مىسالى ءار كۇنى جۇمىسقا كەلىپ، كومپيۋتەردە وتىرىپ جۇمىس ىستەيتىن ادامنىڭ ارەكەتى قايتالانىپ وتىرعانى ءۇشىن، ونى  ادەت دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى، بۇل تۇستا راتسيونالدىق بيلىكتىڭ اسەرىمەن قايتالانۋ ءۇردىسى ورىندالۋدا. ورىندالىپ تۇرعان ءىس پەن ونىڭ سەبەبىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناپ تۇر. دەمەك، «ادەت-عۇرىپ - بەلگىلى ءبىر قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتادا پايدا بولىپ، ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ بۇلجىلماس قاعيدالارىنا اينالعان ءجون-جوسىق، جول-جورالعى» [7].

ىستەگى عۇرىپتارعا مىسال رەتىندە ادامداردىڭ ساۋدا-ساتتىق كەزىندە تىلمەن ايتپاي-اق، الىس-بەرىسپەن عانا مامىلە جاساۋ، كوپشىلىككە ارنالعان مونشاعا ۋاقىتتى تاعايىنداماي كىرۋ، كەلگەن قوناققا مىندەتتى تۇردە داستارحان جايىپ تاعام ۇسىنۋ، ۇيگە كەلگەن قوناقتىڭ دامنەن اۋىز ءتيۋى، جاڭا زات العان ادامعا بايعازى بەرۋ، ادام باسىنا قيىندىق تۇسكەندە جىلۋ جيناۋ، قۋانىشتى وقيعا بولعان كەزدە حابارلاپ ءسۇيىنشى سۇراۋ جانە كەلىن تۇسكەندە بەتاشار جاساپ كەلىندى قارسى الۋ سەكىلدى ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى ايتا بىلەمىز.

ال سوزدىك عۇرىپتار مەن داستۇرلەردىڭ قاتارىنا نەگىزىندە تىلدەگى ماعىناسىندا ۇل مەن قىزعا دا بىردەي بالا دەپ ايتسا دا، «بالا» ءسوزىن تەك ۇل بالاعا عانا قولدانۋ. سونداي‑اق، ەت ءسوزىن بالىقتىڭ ەتىنەن باسقا جانۋارلاردىڭ ەتىنە ايتۋ. سەبەبى، كۇندەلىكتى قولدانىستا بالىقتىڭ ەتىن ەشكىم ەت دەپ ايتپايدى. قوي، سيىردىڭ ەتىنە ەت دەپ ايتىپ، بالىقتىڭ ەتىنە بالىق دەپ قانا ايتىلادى.

يسلام عۇلامالارى ادەت‑عۇرىپ، سالت‑داستۇرلەردى جالپىعا نەمەسە بەلگىلى ءبىر توپقا عانا قاتىستىلىعىنا بايلانىستى ەكى تۇرگە بولەدى. ءبىرىنشىسى «عۇرىپ عامم»، ەكىنشىسى «عۇرىپ حاسس» دەلىنەدى. عۇرىپ عامم دەگەنىمىز كوپ ەلدەرگە نەمەسە بارشا ادامدارعا قاتىستى بولعان ادەت‑عۇرىپتار. ياعني كوپتەگەن ەلدەرگە نەمەسە بارشا ادامزاتقا ورتاق بولعانى. ال عۇرىپ حاسس، بەلگىلى ءبىر ەلگە نەمەسە ادامداردىڭ ءبىر توبىنا عانا قاتىستى بولادى.

قوعامداعى كەڭ تاراعان ىستەردى، ادەت‑عۇرىپتار مەن سالت‑داستۇرلەردى قابىلداۋ ءۇشىن، يسلامنىڭ قوياتىن شارتتارى ايقىن. فيقھ عىلىمىندا «نارسەلەردىڭ نەگىزى مۇباح[6]» دەگەن قاعيدا بار. مۇنىڭ ماعىناسى، قانداي ءىس، ءسوز، جاعداي نەمەسە كورىنىس بولسا دا نەگىزىندە حالال جانە رۇقسات ەتىلگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. دەمەك، ولاردى ىستەۋگە، ايتۋعا، جاساۋعا نەمەسە ۇستانۋعا رۇقسات ەتىلگەن. بىراق، يسلامنىڭ ەرەجەلەرى مەن تالاپتارىنا قايشى كەلەتىن، شاريعات تىيىم سالعان ىستەردىڭ نەمەسە جاعدايلاردىڭ ۇكىمى باسقا. وسىلايشا شاريعاتتىڭ ارنايى كەلگەن ءماتىنىنىڭ شەكتەۋىمەن نەگىزىندە حالال ءارى رۇقسات ەتىلگەن جايتتەر تىيىم سالىنعان جاعدايلارعا اينالادى.

سوندىقتان، فيقھ نەگىزدەرى عالىمدارى عۇرىپتى «ساحيح» جانە «ءفاسيد» دەپ ەكىگە بولەدى. مۇنىڭ ماعىناسى دۇرىس جانە بۇرىس عۇرىپ دەگەندى بىلدىرەدى. دۇرىس عۇرىپ يسلامدا حالال بولعان ءىستى حارام ەتپەيتىن، حارام بولعاندى حالال ەتپەيتىن عۇرىپ. جالپىلاما ايتقاندا شاريعاتتىڭ ۇكىمىنە قايشى كەلمەيتىن ءىس. يسلام عۇلامالارى مۇنداي عۇرىپتى قابىلداپ، فيقھ سالاسىندا اتاپ ايتساق، انت ەتۋ، تالاق (اجىراسۋ), ساتىپ الىنعان زاتتى تاپسىرۋ، ساۋدا-ساتتىق سالاسىنىڭ تەرميندەرى ت.ب. ماسەلەلەردە سۇيەنەتىن نەگىزدەردىڭ ءبىرى ەتەدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ءداستۇردىڭ وزىعى» دەگەنى وسى ساحيح عۇرىپ بولسا كەرەك.

ال ءفاسيد عۇرىپ دەگەنىمىز، شاريعاتتىڭ ەرەجەلەرىنە قايشى كەلگەن، حالالدى حارام، حارامدى حالال ەتكەن عۇرىپ. مىسالى بەلىگىلى ءبىر قوعامدا تەك وسىمگە اقشا بەرىپ جانە الىپ جۇمىس جاساۋ، قۋانىشقا ارنالعان شارالاردا جىن‑ويناق مۋزىكا قويىپ، ەرلەر مەن ايەلدەر قوسىلىپ بيلەۋ، ەر كىسىلەردىڭ التىننان نەكە جۇزىك تاعۋى سەكىلدى قالىپتاسقان ىستەردى عۇرىپتىڭ وسى تۇرىنە جاتقىزۋعا بولادى. «ءداستۇردىڭ توزىعى» بولىپ ەسەپتەلەتىن مۇنداي عۇرىپتاردى يسلام شاريعاتى مۇلدەم قارالاپ، قارسى كۇرەسىپ، مۇسىلمان قوعامدى بۇلاردان تازارتۋعا جۇمىس جاسايدى.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، يسلام ءدىنى ءاربىر حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ  وزىندىك قۇندىلىقتارى جانە ەرەكشەلىكتەرى - ادەت-عۇرپى جانە سالت-داستۇرلەرىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەن. سوندىقتان يسلام عۇلامالارى ادەت-عۇرىپ ماسەلەسىن تالداپ، وسىلايشا ونىڭ ءوزىن جەكە تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەگەن. ەگەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدا پايدا بولعان كەيبىر بىلىمدىسىماقتار ايتقانداي يسلام ءدىنى ۇلت، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، ادەت، عۇرىپ، سالت جانە ءداستۇر سەكىلدى ۇعىمداردىڭ بارلىعىن دەرلىك جوققا شىعاراتىن ءارى قابىلدامايتىن بولعاندا، عۇلامالارىمىز بۇل تاقىرىپتى وسىنشالىقتى زەرتتەمەگەن بولار ەدى. ارينە مۇنداي ءاتۇستى پىكىرلەر ءدىنىمىزدىڭ ماقساتتارى مەن نەگىزدەرىن جەتە تۇسىنبەگەندىكتەن شىعىپ وتىر.

سونداي-اق، داستۇرگە بۇلاي تەرىس كوزقاراسپەن قاراۋ جانە جوققا شىعارۋ تەك ءبىر ۇلتتىڭ تامىرىنا عانا بالتا شابۋ ەمەس، ءدىندى بۇزۋشىلىق بولادى. سەبەبى، شاريعاتتىڭ ماتىندەرى ادام ءومىرىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن قامتىعانمەن، ادام ومىرىندە كەزدەسەتىن ءاربىر وقيعانى ارنايى تاپپىشتەپ ايتپاعانى اقىل يەسىنە بەلگىلى. مىنە وسى تۇستا فيقھتىڭ قياس، يستيحسان، يستيسحاب، قوعامنىڭ مۇددەسى جانە عۇرىپ سەكىلدى تاسىلدەرىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل تاسىلدەر مەن نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ شاريعاتتىڭ ۇكىمىن بەرۋ عاسىرلارى بويى يسلام عۇلامالارىنىڭ سالىپ كەتكەن ۇلى جولى.

«اباي-اقپارات»

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.      التاي ح. قۇران كارىم قازاقشا ماعىناسى جانە تۇسىنىگى - مەدينا: ەكى حارامنىڭ قىزمەتكەرى فاھد پاتشانىڭ قۇران شاريف باسىم كومبيناتى 1990 - 604 ب.

2.      ال-بۋحاري م.ي.  جاميع اس-ساحيح ال-مۇحتاسار - بەيرۋت:  يبن كاسير، 6 تومدىق، 1987 ج. 3-باسپا، وڭدەگەن مۇستافا ديب ال-بۋعا.

3.      ءاز-زارقا ا.م. شارح ءال-قاۋاعيد ءال-فيقحيا - داماسك: ءدارۋل-قالام باسپاسى، 2001 - 509 ب.

4.      زايدان ا. ءال-ۋاجيز في ۋسۋل ءال-فيقھ - بەيرۋت: ريسالا باسپاسى، 2002 - 435 ب.

5.      يمام مالىك بين ءاناس، مۋاتتا - يسلام ىستەرى جوعارى كەڭەسى، 1994 ج.

6.      د. ءۋاھبا زۋحايلي، يسلام فيقھ نەگىزدەرى - بەيرۋت: ءدارۋل فيكر، 2 تومدىق، 2004 - 1262 ب.

7.      http://kk.wikipedia.org/wiki/

[1] يسلام ءدىنى كەلۋدەن بۇرىنعى ناداندىق كەزەڭ.

[2] فيقھ ۇكىمدەرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن قاعيدالار مەن تاسىلدەردىڭ جيىنتىعىن زەرتتەيتىن عىلىم.

[3] ەكى نەمەسە ودان كوپ تاراپتىڭ بىرەۋلەرى مالىن سالىپ، ەكىنشىلەرى ەڭبەگىن ارنايتىن سەرىكتەستىك ءتۇرى.

[4] قۇنى بۇرىن تولەنىپ، زاتى كەيىن بەرىلەتىن ساۋدا.

[5] يسلام عۇلامالارىنىڭ ءبىر اۋىزدان كەلىسكەن ۇكىمى.

[6] رۇقسات ەتىلگەن، ىستەگەن ادامعا ساۋاپ تا كۇنا دا جازىلمايتىن امالداردىڭ ۇكىمى.