بۇگىن الەمدە كوروناۆيرۋس پاندەمياسى جايلاپ، 1,3 ملن ازامات دەرتكە شالدىعىپ، قازاقستان تاريحىندا العاش رەت توتەنشە جاعداي جاريالانىپ، قالالار كارانتينگە جابىلىپ جاتقاندا ەلىمىزدىڭ بارلىق بيلىك تارماقتارى، مەملەكەتتىك ورگاندارى بەكىتىلگەن مەحانيزم بويىنشا جۇمىس ىستەپ تۇر. قوعام ۇكىمەت بەكىتكەن ەرەجەلەردى ساقتاپ ءجۇر. ياعني، قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا حالىق زاڭعا باعىناتىن ازاماتتار ەكەنىن كورسەتىپ، باسسىزدىققا جول بەرىلمەدى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ قازاقستان مەملەكەت رەتىندە تولىق قالىپتاسىپ، ساياسي جۇيەسى «اقاۋسىز» قىزمەت ەتۋىندە.

ساياسي جۇيەنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندە ەلباسى ن.نازارباەۆ كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسۋ ماقساتىندا BizBirgemiz قورىن قۇرىپ، وعان ەلدەگى اۋقاتتى ازاماتتار قارجىسىن قۇيىپ، ۆيرۋسپەن كۇرەسۋگە ۇلەسىن قوسۋ باستاماسىن كوتەردى. وتاندىق كاسىپكەرلەر شاما-شارقى كەلگەنشە كومەك قولىن ۇسىنىپ جاتىر. بۇگىن 41 ملن دوللار قاراجات جينالدى. بۇل پاندەميا كەزىندە قاجەتتى قورعانىس زاتتارىن، مەديتسينالىق اپپارات، تەستتەردى ساتىپ الۋدا ۇلكەن كومەك. ياعني، توتەنشە جاعداي كەزىندە دە مەملەكەتتىك قىزمەت تە، بيزنەس تە، قوعام دا ورتاق ماقسات ءۇشىن جۇمىلا ءبىلدى. بۇل ەلباسى قالىپتاستىرعان ساياسي جۇيەنىڭ ءتۇرلى جاعداياتتاردا ساعات مەحانيزمى سەكىلدى مۇلتىكسىز قىزمەت ەتە الاتىنىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەدى.

الايدا اتالعان ناتيجەگە ەلىمىز ءبىر كۇندە قول جەتكىزگەن جوق. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ ەل باسشىلىعى الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى سۇراقتىڭ ءبىرى ساياسي جۇيەنىڭ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ فورماسىن تاڭداۋ ەدى. كەلمەسكە كەتكەن كسرو قۇرامىندا بولعان كورشىلەردىڭ ءبىرى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكانى تاڭداسا، باسقاسى فەدەراتسيانى قالاپ جاتتى. كوپەتنوستى، كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ سارقىنشاعى ساقتالعان، ەكونوميكاسى قۇلدارۋ الدىندا تۇرعان مەملەكەتتە رەفورمالاردى جىلدام جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءارى قوعامنىڭ تالابىن ەستىپ، وعان جاۋاپ قايىرا الاتىن ساياسي جۇيە قاجەت ەدى. وسى سەبەپتى تاڭداۋ دەموكراتيالىق جۇيەدەگى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا ءتۇستى.

سوناۋ 2000-شى جىلى ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ حالىققا جولداۋىندا: «حح عاسىردىڭ باستى ساياسي ساباعى – دەموكراتيزاتسيا فورمۋلاسىنىڭ امبەباپتىعىندا. سوندىقتان ءبىز دەموكراتيزاتسيا پرينتسيپتەرىنەن الىستاۋىمىز الەمدىك تەندەنتسيادان اۋىتقۋ ەكەنىن، ياعني بۇرىس جولعا بەت بۇراتىنىمىزدى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك» دەگەن ەدى. بۇل سوزىندە ەلباسى دەموكراتيالىق پروتسەستىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ايرىقشا ايقىنداپ وتىر. اتالعان ساياسي جۇيەدە حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن بيلىككە جەتكىزەتىن پارلامەنتتىڭ ورنى ەرەكشە. ۇكىمەت حالىق قالاۋلىلارىنىڭ سىن-ءمىنىن ەسكەرىپ، ەكونوميكانى العا جەتەلەيدى. سوت جۇيەسى داۋلى جايتتارعا تورەلىك ايتادى. ال پرەزيدەنت اتالعان پروتسەستەردىڭ ءمىنسىز جۇرۋىنە كەپىلدىك بەرۋشى تۇلعا.

بۇل ساياسي جۇيە 1990 جىلدارداعى جاپپاي جۇمىسسىزدىقتى، 1998 جىلعى ازيا داعدارىسىن، 2000-شى جىلداردىڭ باسىنداعى ەكونوميكانىڭ ءدۇمپۋىن، 2008 جىلعى قارجى داعدارىسىن، 2010 جىلدان كەيىن وتكەن ءىرى حالىقارالىق شارالاردى، سان ءتۇرلى سايلاۋلاردى، 2019 جىلعى بيلىك ءترانزيتىن «باستان وتكىزدى». ال ەندى توتەنشە جاعدايداعى كارانتيندى دە تارتىپپەن ۇيىمداستىرىپ وتىر.

وسىنشاما سىناق بولسا دا، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىندا قاقتىعىس نەمەسە بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىگى سەكىلدى ولقىلىقتار ورىن المادى. باسقاشا ايتقاندا، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جۇيەدە ساياسي داعدارىس بولعان جوق. كونستيتۋتسيا تالاپتارى ورىندالدى. بۇل ساياسي جۇيەنىڭ قۇقىقتىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەنىن كورسەتتى. ال وسى جىلدارى تمد كەڭىستىگىندە ءتۇرلى ساياسي پروتسەستەر ءجۇردى. ىرگەدەگى كورشى قىرعىز رەسپۋبليكاسى ەكى رەۆوليۋتسيانى باستان كەشىرىپ، ەل قاق ءبولىنۋدىڭ الدىندا بولدى. گرۋزيا دا ساياسي توڭكەرىستەن سوڭ وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيادان ايرىلدى. ۋكراينا قوس توڭكەرىستەن سوڭ تەرريتوريالدى تۇتاستىعىن جوعالتتى. بۇگىندە ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆ.زەلەنسكيدىڭ تىڭ رەفورمالار جۇرگىزۋ نيەتى بولعانىمەن، ساياسي جۇيەنىڭ كۇردەلىلىگى وعان تۇساۋ بولۋدا. ءتىپتى، كوروناۆيرۋسقا قارسى ناقتى شارالار قابىلداۋىنا دا پارلامەنتپەن بولعان الاۋىزدىق كەدەرگى. وعان قوسا، كوپ جاعدايدا بۇل ەلدەردە ساياسي داعدارىس ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا ۇلاسىپ جاتتى. ءوز كەزەگىندە توڭكەرىسپەن بيلىككە كەلگەن ساياسي كۇشتەر جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ەلىن شەتەلدىك قارىزدارعا ودان ءارى باتىرا ءتۇستى. بۇل وقيعالار ساياسي جۇيە تۇراقتىلىعى مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىگى مەن دامۋىندا قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ايشىقتادى.

سوڭعى جىلدارى ساياسي جۇيەدەگى داعدارىس تەك تمد ەلدەرىندە عانا ەمەس، باتىس ەۋروپادا دا ءجيى كورىنىس تابا باستادى. ايتالىق، بريتانيانىڭ ەۋروپادان شىعۋ پروتسەسى – برەكسيت 3,5 جىلعا سوزىلدى. بىردەن-ءبىر سەبەپ – ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ ءتىل تابىسا الماۋى. بەلگيا دا بىلتىر ساياسي پارتيالاردىڭ كەلىسىمگە كەلە الماۋىنان ۇكىمەتىن جىلعا جۋىق جاساقتاۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. ال قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارى مۇنداي ساياسي داعدارىستاردى باستان كەشىرگەن جوق. ويتكەنى ساياسي جۇيە و باستان ازاماتتاردىڭ، ساياسي توپتاردىڭ جانە بيلىك تارماقتارىنىڭ مۇددەسىن ءساتتى تۇيىستىرە ءبىلدى. وعان قوسا، ساياسي جۇيەدەگى تەجەمەلەر مەن تەڭەستىرمەلەر جۇيەسى ءوز مىندەتىن اتقارا ءبىلدى.

ساياسي جۇيە ءتىرى ورگانيزم سەكىلدى ۇنەمى جەتىلىپ وتىرادى. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ەلباسى باعدارىنىڭ جالعاسى رەتىندە «ەستۋشى مەملەكەت» كونتسەپتسياسىن جاريالادى. بۇل ازاماتتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا قۇلاق ءتۇرىپ، وعان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جەدەل جاۋاپ قايىرىپ، ماسەلەسىن شەشەتىن ساياسي جۇيەنىڭ ۇلگىسى. وتكەن ءبىر جىلدا اتالعان كونتسەپتسيا ىسكە اسۋىن باستادى ءارى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى رەتىندە العاش كورىنىس تاپتى. سەبەبى وندا قوعامدا قوردالانعان تۇيىتكىلدەر اشىق تالقىلاندى.

امانگەلدى قۇرمەتۇلىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz