لاتىنگرافيكالى جاڭا ءالىپبيدىڭ بەكىتىلگەن اكۋت نۇسقاسىندا تس دىبىسىنا تاڭبا بەرىلمەگەن. سوندىقتان 2018 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وسى ءالىپبي نەگىزىندە ازىرلەنىپ، لاتىن ءالىپبيى جونىندەگى ۇكىمەت جانىنداعى ۇلتتىق كوميسسيادا ماقۇلدانعان جاڭا ەملە ەرەجەلەرى بويىنشا كيريلدە تس-مەن جازىلعان سوزدەردىڭ بارلىعى لاتىندا S [سى] ارپىمەن تاڭبالاناتىن بولىپ بەلگىلەندى. ەرەجەنى ماماندار مەن جازارمان قاۋىم اراسىندا ساراپتامادان وتكىزگەن ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنداعى عالىمدار وسىلاي جازۋعا ەشقانداي قارسىلىق بولماعانىن ەرەكشە اتاپ وتىر. قايتا كەرىسىنشە پوليتسيانى polisia, مەديتسينانى medisina, تسيركتى sirk دەپ جازۋدى قولداعان جۇرت كوپ بولدى. مۇنىڭ فونولوگيالىق نەگىزى دە بار: تس ورىس ءتىلىنىڭ دىبىسى، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستىق جۇيەسىندە جوق، دىبىستىق قورىندا بولعانىمەن، فونەما ەمەس. وسى سەبەپتى ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى جەتىلدىرىلگەن ۋملاۋت جوبادا بۇل دىبىسقا ارنايى تاڭبا العان جوق.

دەگەنمەن جەتىلدىرىلگەن جوبانى تالقىلاۋ بارىسىندا ءالىپبي قۇرامىنا بىرنەشە تاڭبا الىنۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستار ايتىلدى. سولاردىڭ ءبىرى – تس-عا قاتىستى. تس دىبىسىنا تاڭبا الۋ قاجەت ەمەس دەگەن ۇستانىم باسىم، بىراق وعان لاتىننىڭ س (سي) تاڭباسىن الۋ كەرەك دەپ سانايتىن عالىمدار بار. سوندا، تس دىبىسىنا تاڭبا كەرەك ەمەس پە، الدە لاتىننىڭ س ءارپىن تس-نىڭ تاڭباسى رەتىندە الىپبيگە ەنگىزگەن ءجون بە؟ وسىعان توقتالىپ، ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىمىن تابۋ ءۇشىن، بىرگە تالداپ كورەلىك.

تس دىبىسىنا ارنايى تاڭبا الۋدى قولداۋشىلاردىڭ ءۋاجى:

- ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن سوزدەر (تسەح، تسيركۋل، كونستيتۋتسيا) قۇرامىنداعى تس-نى قازىرگى قازاق جەڭىل ايتا الادى، ءارى بۇل سوزدەر ءتىلدىڭ لەكسيكالىق بايلىعى، ولار كيريل جازۋىمەن قالاي ەنىپ، دىبىستالسا، وزگەرتپەي، سولاي لاتىندا دا تاڭبالاپ، دىبىستاۋ قاجەت;

- چ-عا تاڭبا الماعان كۇننىڭ وزىندە، تس-عا تاڭبا كەرەك، سەبەبى كيريلدە وسى ارىپپەن ەنگەن شەتسوزدەردىڭ سانى تىم كوپ، ولاردىڭ بارلىعىن يگەرىپ جازساق، وقىرمان ءۇشىن ءماتىندى قابىلداۋ قيىنداپ كەتەدى; 

- تس دىبىسى قازاق تىلىنە جات ەمەس، ول جازۋدا تاڭبالانباسا دا، ءتول سوزدەردە (اتسا – [اتتسا]، قاتسا – [قاتتسا]) ايتىلادى، سوندىقتان وعان ارنايى تاڭبا السا، شەتسوزدەردەگى تس-نى ايقىن دىبىستاۋ دا، ەرەكشەلەپ جازۋ دا قيىندىق تۋدىرمايدى;

- ا، B, C دەپ باستالاتىن داستۇرگە سايكەس لاتىن گرافيكالى الىپبيدەگى العاشقى ءۇش ءارىپ قازاق الىپبيىندە دە مىندەتتى تۇردە بولۋ كەرەك، ول ءۇشىن س ءارپىن تس-عا ارنايى تاڭبا رەتىندە ەنگىزۋ دۇرىس;

- تۇرىك، ازەربايجان الىپبيىندە، ورتاق تۇرىك الىپبيىندە س تاڭباسى بار. ورتاق تۇرىك ءالىپبي ارىپتەرىن مەيلىنشە تولىق قولدانۋ كەرەك;

- ف، ۆ، ح سياقتى شەتتىلدىك دىبىستاردى تاڭبالاۋعا ءارىپ العاندا، تس-نى الماۋدىڭ سەبەبى جوق.

تس-نىڭ تاڭباسى س ءارپىن الىپبيگە ەنگىزبەۋدى قولداۋشىلار ءۋاجى:

- تس دىبىسى بار سوزدەردى يگەرىپ جازۋ قولايلى، سەبەبى سوندا ولار ۇلتتىق ەملەمەن جازىلادى دا، قازاقشا دىبىستالاتىن بولادى، سول ارقىلى قازىرگى قوسامجار ورفوگرافيالىق ەرەجەنىڭ ءبىرازى قىسقارادى، ساۋات اشۋشى بۇلدىرشىندەر مەن وزگە تىلدىلەر ءۇشىن جازۋ ەرەجەلەرى جەڭىلدەيدى. قازاق تىلىندە مۇنداي دىبىس بولماعاندىقتان، كيريلدەگى جازارمان تس جازىلاتىن ءسوزدى جاتتاپ الۋعا ءماجبۇر بولاتىن ەدى، ال لاتىندا تس-نىڭ تاڭبالانباۋى ەسەبىنەن جازۋداعى تۇرقىن جاتتاپ الاتىن مۇنداي سوزدەردىڭ سانى ءبىراز ازايادى. ولاي بولسا، لاتىندا تس-مەن كەلەتىن سوزدەردى قالاي جازعان دۇرىس؟ 

تس دىبىسى بار ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن شەتسوزدەردىڭ جازبا ماتىندەگى يگەرىلگەن ءتۇرىن حح عاسىر باسىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەگىنەن كورۋگە بولادى، بىراق ول كەزەڭدە بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك الۋان ءتۇرلى نۇسقادا جازىلىپ ءجۇردى، مىسالى، اعرانوم/اعرونوم، اعۇس/اعۇست, ادۋاكات/اتبەكەت، اپتامابءىل/اپتوموبيل، اپرەل/ارتەل, اپرەل/ءاپرەل/اپءىرەل، ايارىستات/ايروپلان/اەروليت/اەروپلان، باگون/باگءون، باسكال/پاسكال, بءانكە/بانكە، بءالشەبەك/بولشەبءىك، گەرمانىيە/گەرمەن ء(اليحان بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ 12 تومدىق تولىق جيناعى, استانا: «سارىارقا»، 2013 – ءا.ب.). 

ءدال وسىلاي تس ارپىمەن كەلەتىن ورىس سوزدەرى دە تۇرلىشە تاڭبالاندى: گليتسيرين/ اپەسەر ء(ا.ب.), دەمونىستىراسىيا/ەكىسپەدەتسىيە (شونانۇلى ت. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. الماتى: مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى، 2015 – ت.ش.), پروەكسيا/پروپورتسىيە/پروپورتسيونال/ساءتسىيالدىق (ومارۇلى ە. ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. استانا: الاشوردا، 2018 – ە.و.), اكسيە/ديتسي مەتىر/ كاپەراتسيە/ كونستىيتۇءتسىيا/ رەبولۇءتسىيا/ ىنتەرناءتسىيوءنالىزم (ە.و.), سەق/سيلسيگرادۋس (ە.و.), سيپىر/سيفىر ء(ا.ب.), تىسىكلون-تسيكلون/ تىسارستكوە-تسارسكوە (ت.ش.), ليستۆەننيتسا ء(ا.ب.). 

بايقاعانىمىزداي، كيريل ءالىپبيى ورىس ورفوگرافياسىمەن جازۋعا ماجبۇرلەگەن كەزەڭگە دەيىنگى ارالىقتا ورىس سوزدەرىن جازبا ماتىندە يگەرۋ ۇدەرىسى الاش كەزەڭىندە قارقىندى ءجۇردى، بىراق يگەرۋ ستيحيالى تۇردە ءوتتى، بىرنەشە نۇسقانىڭ ءبىرىنىڭ ورنىعۋىنا تىلتانىمدىق مەحانيزمدەر انىقتالىپ، ونىڭ تىلدە نورمالانۋىنا تاريحي مۇمكىندىك جاسالىپ ۇلگەنگەن جوق. تەك اۋىزشا كوممۋنيكاتسيا ارقىلى يگەرىلگەن سوزدەردىڭ ءبىر نۇسقاسى نورماعا اينالىپ، جازۋدا ورىنىعىپ ۇلگەردى: مىسالى، ستانتسيا – ستانسا/ستانسى، تسەركوۆ – شىركەۋ. ال جازبا كوممۋنيكاتسيادا – ماتىندە ءتۇرلى نۇسقادا تاڭبالانىپ جۇرگەن ورىس سوزدەرى جازۋ ارقىلى ءتۇسىنىسۋدى قيىنداتقاندىقتان، ولاردى كيريل الىپبيىمەن ورىسشا بىرۇلگىمەن جازۋ تۋرالى شەشىم كوپ قارسىلىققا ۇشىراعان جوق.

ءسويتىپ، قازىر ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن ءسوزدىڭ بارلىعى سياقتى تس دىبىستىلارى دا ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا جازىلادى (تسيركۋل، تسيرك، ابزاتس، كۆارتس، تراپەتسيا، كونستيتۋتسيا). تىلىمىزدە ورىس ەملە ەرەجەسى بويىنشا جازىلاتىن 14600-عا جۋىق جالپى ماعىناداعى شەتتىلدىك ءسوزدىڭ ىشىندە 1 310 ءسوزدىڭ قۇرامىندا تس دىبىسى بار، ياعني ورىسشا جازىلاتىن سوزدەردىڭ 9 پايىزىندا تس ءارپى كەزدەسەدى. ولاردىڭ  736-سى –تسيا قوسىمشالى ءسوز، بۇل تس ءارپى بار بارلىق ءسوزدىڭ 56 پايىزىن قۇرايدى. -تسيا قوسىمشالى سوزدەر ورىس تىلىنە ەۋروپا تىلدەرىنەن ەنگەن، بۇلاردىڭ بارلىعى اعىلشىن تىلىندە -tion تۇرىندە جازىلادى، [شىن] تۇرىندە دىبىستالادى: ەموتسيا – emotion [ɪˈməʊʃ(ə)n]، كونستيتۋتسيا – constitution [kɒnstɪˈtjuːʃ(ə)n]، ەۆوليۋتسيا – evolution [ˌiːvəˈluːʃ(ə)n]. قالعان 40 پايىزعا جۋىق سوزدەگى ورىستىڭ تس ءارپىنىڭ ورنىنا اعىلشىن تىلىندە س (سي) ءارپى جازىلادى، بىراق ولاردىڭ بارلىعى دا s [سى] تۇرىندە دىبىستالادى: مەديتسينا – medicine [ˈmɛds(ə)n]، اكتسەنت – accent [ˈæksent]، اتسەتات – acetate [ˈasɪteɪt]. ورىس تىلىندە تس-مەن كەلەتىن ءسوزدىڭ بارىندە اعىلشىن تىلىندە س ءارپى جازىلادى، الايدا لاتىندى قولداناتىن باسقا تىلدەردە ولاي ەمەس ەكەنى بەلگىلى: مىسالى پوليتسيا ءسوزى ءتىل-تىلدە polisen (شۆەد.), polis (تۇرىك، ازەربايجان), polisiýa (تۇركىمەن), politiet (نورۆەگ), poliisi (فين), polizia (يتاليان), Polizei (نەمىس), politie (نيدەرلاند) بولىپ ءارتۇرلى تاڭبالانادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: ءار ءتىل ۇلتتىق جازۋى ارقىلى شەتسوزدى ءوز ىڭعايىنا قاراي يكەمدەپ الادى. 

- تس-عا ارنايى تاڭبا كەرەك جوق دەپ سانايتىن عالىمدار ونىڭ جيىلىگىن دە نەگىزگە الىپ وتىر. تس ءارپى قازاق ماتىنىندە قانداي جيىلىكتە قولدانىلاتىنىن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى، پروفەسسور اسقار جۇبانوۆ پەن ايمان جاڭابەكوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن ازىرلەنگەن قازاق ارىپتەرىنىڭ جيىلىك سوزدىگىنەن كورۋگە بولادى (www.tbi.kz // «قازاق گرافەمالارىنىڭ جيىلىك سوزدىگى»، الماتى، 2018). گرافەمالاردىڭ جيىلىكتى-ءالىپبيلى سوزدىگىندە 67 451 836 ارىپتەن قۇرالعان قازاق ماتىنىندەگى ءاربىر جەكە ءارىپتىڭ جيىلىگى انىقتالدى، سوندا تس ءارپىنىڭ ءابسوليۋتتى جيىلىگى 81 165, ياعني 70 ميلليونداي ارىپقولدانىستان قۇرالعان ماتىندە تس 81 165 رەت كەزدەسكەن،  بۇل بارلىق ءماتىننىڭ 0,12 پايىزىن قۇرايدى. اتالعان كورسەتكىش قانشالىقتى از نە كوپ ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن ا ءارپىنىڭ جيىلىگىمەن سالىستىرۋعا بولادى: ا ءارپى 67 451 836 ارىپتەن قۇرالعان قازاق ماتىنىندە 8 630 862 رەت قولدانىلعان، بۇل بۇكىل ءماتىننىڭ 12,8 پايىزىن قۇرايدى. جيىلىگى از ارىپتەردىڭ سوڭعى وندىعىن تس ءارپى باستاپ تۇر، ودان كەيىنگى جيىلىگى تومەن ارىپتەر: ف، ۆ، ە، ، يۋ، ھ، ، چ، شش، يو.  بايقاساڭىز، تس-دان كەيىن تۇرعان ف مەن ۆ ارپىنەن باسقاسىنىڭ جەتىلدىرىلگەن جوبادا تاڭباسى جوق. ال تس-نىڭ جيىلىگى ف مەن ۆ-دان جوعارى بولۋى ونىڭ -تسيا قوسىمشالى سوزدەردىڭ ەسەبىنەن ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇل ورىس ءتىلىنىڭ تەك وزىنە عانا ءتان قوسىمشا. 

- تس-نى تاڭبالاۋدىڭ قاجەتسىزدىگى ونىڭ فونولوگيالىق مارتەبەسىمەن دە نەگىزدەلىپ وتىر. تس ءتىلىمىزدىڭ نەگىزگى دىبىسى (فونەماسى) ەمەس. تس دىبىسى ت دىبىسىنان كەيىن تۇرعان س-نىڭ ءبىر تۇرلەنىمى عانا، ياعني س دىبىسىنىڭ قورشاۋعا تاۋەلدى ايتىلاتىن رەڭكى، مىسالى، /اتسىز/ - <اتسىز> - [اتتسىز]، /حاتساندىق/ - <حاتساندىق> - [حاتتساندىق]. بىراق [جانسىز]، [ساندىق] سياقتى قورشاۋعا تاۋەلسىز جاعدايدا جيىلىڭقى جۋىسىڭقى، قاتاڭ، ءتىل ۇشى-قىزىل يەك س دىبىسى انىق ايتىلادى. سوندىقتان اتسىز، حاتساندىق سياقتى سوزدەردە ت-نىڭ الدىنداعى پوزيتسيادا تس ايتىلىپ، ەستىلگەنمەن، جازۋدا نەگىزگى دىبىس س تاڭبالانادى, ويتكەنى قورشاۋعا تاۋەلدى، دەربەس ماعىنا اجىراتپايتىن دىبىس قازاق جازۋىنىڭ باستى ءپرينتسيپى – فونولوگيالىق پرينتسيپ بويىنشا جازۋدا تاڭبالانبايدى، بۇل پرينتسيپكە سايكەس جازۋدا تەك فونەمالار تاڭبالانادى. دەمەك قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە تس فونەماسى جوق; 

- تۇرىك، ازەربايجان، وزبەك، تۇركىمەن، قاراقالپاق لاتىن الىپبيىندە تس دىبىسىنا ارنايى تاڭبا جوق، سەبەبى بۇل تىلدەردە دە ول ءسوز ماعىناسىن اجىراتپايدى، دەربەس دىبىس – فونەما ەمەس. سوندىقتان ولاردا ورىس تىلىندە تس-مەن، اعالشىن تىلىندە لاتىننىڭ س (سي) ارپىمەن جازىلاتىن شەتسوزدەردىڭ بارلىعى دەرلىك يگەرىلىپ نەگىزىنەن S تاڭباسىمەن جازىلادى: تۇرىك تىلىندە: sirk (تسيرك), kuvars (كۆارتس), çimento (تسەمەنت), aseton (اتسەتون), gliserin (گليتسەرين), kalsiyum (كالتسي), reseptörü (رەتسەپتور), monosit (مونوتسيت), sitoplazma (تسيتوپلازما) radyasyon (رادياتسيا); ازەربايجان تىلىندە: sirk, kvars, sement, aseton, qliserin, kalsium, reseptor, monosit sitoplazma radiasiya. بىرەۋلەر ورتاق تۇرىك الىپبيىندە س ءارپى بار، سوندىقتان ءبىزدىڭ دە الىپبيدە ول تاڭبا بولۋ كەرەك دەگەندى ايتادى، الايدا ول ءارىپتىڭ مازمۇنىنا ءمان بەرمەي جاتادى. ورتاق تۇرىك الىپبيىندەگى س ءارپىنىڭ ورىستىڭ تس دىبىسىنا ەش قاتىسى جوق. س ءارپى تۇرىك، ازەربايجان الىپبيىندە ولاردىڭ تىلدەرىنىڭ فونولوگيالىق جۇيەسىنە ءتان ۇياڭ، داۋىسسىز اففريكات [دج] دىبىسىن (فونەماسىن) تاڭبالايدى. مىسالى، تۇرىك تىلىندە – سan [دجان]، cami [دجامي]، inci ء[ىندجى], ازەربايجان تىلىندە - məscid ء(ماسدجيد), satıcı (ساتىدجى), təcili ء(تادجيلي). مۇنداي دىبىس قازاق تىلىنە ءتان ەمەس. 

وسى تۇستا تۇركيا عالىمدارىمەن 2020 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانىندا بولعان كەزدەسۋدە ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، ءتىلتانۋشى عالىم ءوزدجان تاباكلاردىڭ تۇرىك تىلىندەگى س ءارپىنىڭ قازىرگى جاستار اراسىندا اعىلشىن تىلىندەگى ماعىنادا قولدانىلۋى جازبا كوممۋنيكاتسياسىندا قيىندىق تۋدىرىپ وتىرعان فاكتىلەرى تۋرالى ەسكەرتپەسىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون كورىندى، ماسەلەن، تۇرىك تىلىندە كلۋب ءسوزى يگەرىلگەن نۇسقادا kulüp دەپ جازىلادى، بىراق قازىرگى اعىلشىنتىلدى جاستار ونى اعىلشىنشا club تۇرىندە جازۋدى سانگە اينالدىرىپ بارادى، مۇنى تۇرىك وقىرمانى [دجلۋب] دەپ وقىپ، ماعىناسىن تۇسىنبەي جاتادى. عالىم بولاشاقتا وسىنداي قيىندىققا تاپ بولماۋدىڭ جولىن وسى باستان ويلاستىرۋ كەرەك، ءتول دىبىستىق جۇيەدە جوق بوگدە دىبىستى ءوز تاڭبالارىڭىزبەن بەرگەندە جازۋ قيىنداماسا، بوگدە ءالىپبي ءارپىن الماعان دۇرىس دەگەن كەڭەس ايتتى.

- تس ءوزى كەزدەسەتىن بارلىق تىلدەردە جاسالۋى كۇردەلى دىبىس، ول الدىڭعىسى ت، سوڭعىسى س دىبىسىنىڭ جاسالۋىنا ۇقساس توعىسىڭقى جانە جۋىسىڭقى ەكى ارتيكۋلياتسيالىق كومپونەنتتەن قۇرالادى، ءتىل عىلىمىندا مۇنداي دىبىستاردى اففريكات دىبىس دەپ اتايدى. اففريكات دىبىستاردىڭ كۇردەلى قۇرامىنا قاراپ ولاردى ەكى دەربەس دىبىستىڭ قوسىندىسى، تىركەسى دەپ تانۋ قاتە. اففريكات تۇتاس ءبىر دىبىس، ول ءوز الدىنا ماعىنا اجىراتاتىن دەربەس تىلدىك بىرلىك: مىسالى، سپيتسا جانە سپيتسيا سوزدەرىنەن ورىس تىلىندەگى تس ءسوز ماعىناسىن اجىراتاتىن فونەما ەكەنىن كورۋگە بولادى. 

ال قازاق تىلىندە تس تەك ت-نىڭ الدىنداعى س فونەماسىنىڭ دىبىستىق تۇرلەنىمى ەكەنىن الدىندا ايتتىق. ولاي بولسا، ورىس تىلىنەن ەنگەن تس فونەماسىنا قازاق الىپبيىنە ارنايى تاڭبا الۋدىڭ نەگىزى بار ما؟ ارنايى تاڭبا الماساق، تس دىبىسىمەن كەلەتىن شەتسوزدەردى قالاي جازامىز دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. ونى شەشۋ ءۇشىن تس اففريكات دىبىسىنىڭ كۇردەلى قۇرامىنا ۇقساتىپ، ts ارىپتىركەسىمەن ترانسليتەراتسيالاپ جازۋعا نەمەسە ورىس تىلىنەن ەنگەن تس دىبىستى سوزدەردىڭ ەرتەرەكتەگى يگەرىلۋ تەتىكتەرىنە سۇيەنىپ، S تاڭباسىمەن جازۋعا بولادى. جالپى ماعىنالى سوزدەر مەن جالقى ماعىنالى سوزدەردىڭ جازۋداعى تاڭبالانۋ پرينتسيپتەرىندە ەرەشەلىك بار ەكەنىن ەسكەرىپ، تس دىبىسى بار شەتتىلدىك كىسى ەسىمى مەن جەر-سۋ اتىن ترانسليتەراتسيالاۋ پرينتسيپىمەن، مىسالى، Tsehovoi, Tsarevitş، Tsaritsino ال جالپى ماعىنالى سوزدەگى تس-نى S تاڭباسى ارقىلى بەرۋ ۇتىمدى بولماق. بۇل، وزىق جازۋلارداعىداي، ونوماستيكالىق اتاۋلارداعى قۇجاتتىق دالدىكتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى ءارى ءسوزدى يگەرۋ مەحانيزمىن ىسكە قوسادى. مىسالى، اعىلشىن، فرانتسۋز تىلىندە، قازاق تىلىندەگىدەي، تس دىبىسى جوق، سوندىقتان ولار ورىس تىلىنەن تىلىنەن ەنگەن تس دىبىسى بار سوزدەردى ts ءارىپ تىركەسىمەن  تاڭبالاي بەرەدى: تسارگراد – Tsargrad, ts ءارىپ تىركەسىن ورىستىڭ قاتاڭ اففريكات تس دىبىسىنا مۇلدە ۇقسامايتىن جالاڭ ۇياڭ دىبىسپەن ايتادى. 

- وزگە تىلگە ءتان دىبىس تاڭباسى ف، ۆ ارىپتەرىن العاندا، تس-نى نەگە «شەتتەتەمىز» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. بىرىنشىدەن, تس دىبىسى قازاق تىلىندە عانا ەمەس، كوپ تىلدەردە جوق، ال ف مەن ۆ تەك ورىس تىلىندە ەمەس، باسقا دا كوپتەگەن شەت تىلىندە بار. ەكىنشىدەن,  ف، ۆ ارىپتەرى تاڭبالاپ تۇرعان دىبىس پەن تس ءارپى تاڭبالايتىن دىبىستىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق وسى دىبىسى بار سوزدەردىڭ يگەرىلىپ جازىلعان گرافيكالىق تۇرقىنىڭ كوزشالىمعا جەڭىل، جازۋداعى كەسكىنىنىڭ ءماتىن ىشىندە تانىمال بولۋ دەڭگەيىمەن ولشەنەدى. مىسالى، ف دىبىسىنىڭ تاڭباسىن الىپبيگە الماي، ونى پ نەمەسە ب تۇرىندە يگەرۋ تەتىگى بويىنشا جازىپ، فۋتبولدى putbol/butbol (پۋتبول/بۋتبول), فەدەراتسيانى ءpederasىa/bederasىa (پەدەراتسيا/بەدەراتسيا), فاكۋلتەتتى pakültet/bakültet (پاكۋلتەت/باكۋلتەت), فوتوندى poton/boton (پوتون/بوتون), فارفوردى pاrpor/bاrbor (پارپور/باربور), فوسفوردى pospor/bosbor (پوسپور/بوسبور), فايلدى pail/bail (پايل/بايل), فيتنەستى pitnes/bitnes (پيتنەس/بيتنەس) تۇرىندە تاڭبالاسا، بۇلاردىڭ تۇرقى ماتىندە تانىلماي كەتەدى. سونىمەن بىرگە ف دىبىسىمەن ەنگەن اراب، پارسى سوزدەرىن تۇگەلدەي پ-مەن تاڭبالاۋ قازىرگى كۇنى مۇمكىن ەمەس، بۇگىنگى جازارمان قاۋىم ءفارابيدى پارابي، ءفزۋليدى پزۋلي، فاتيحانى پاتيحا دەپ جازۋدى قابىلدامايتىنى انىق. سول سياقتى ۆ-مەن كەلەتىن سوزدەردى دە يگەرىپ، ۋ-مەن ۆاكۋم – uakum (ۋاكۋم), ۆاليدول – ءualىdol (ۋاليدول), نەمەسە ب-مەن كونۆەرتەر – konberter (كونبەرتەر), ۆاليداتور – ءbalىdator (باليداتور) دەپ جازسا، بۇل وقۋدى قيىنداتادى. بۇلار كوزشالىمعا بىردەن تۇسىنىكتى بولا كەتپەيدى. دەمەك، ف مەن ۆ يگەرۋگە قيىن ارىپتەر، سوندىقتان ءالىپبي قۇرامىنا الىندى. ال تس تەك ورىس سوزدەرىندە كەزدەسەتىن سەبەپتى يگەرۋگە ىڭعايلى دىبىس. بۇل اففريكات دىبىستىڭ كۇردەلى قۇرامىنداعى سوڭعى ەلەمەنتىنىڭ، ياعني S-نىڭ تاڭباسىن الىپ جازسا، شەتسوزدەر ءماتىن ىشىندە تانىلادى، ونىڭ تۇرقى كوزشالىمعا اۋىر تيمەيدى، ءسويتىپ، قازاق تىلىندە يگەرىلگەن ءسوز سانى دا ارتادى، ءارى بۇل سوزدەر تۇركى تىلدەرىندە دە وسىلاي جازىلادى، ءسويتىپ ورتاقتۇركىلىك تەرميندەر قالىپتاستىرۋعا ءبىر مۇمكىندىك جاسالادى. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىمەن جازىپ، قاراپ كورەلىك.

مىسالدار جەڭىل تانىلىپ تۇر، گرافيكالىق كەسكىنى وقىرماندى ويلاندىرمايدى، تۇپنۇسقا تىلدەگى تۇرقىنان ەرەكشە الشاقتاعان جوق، دىبىستالۋى دا ۇقساس. سونىمەن بىرگە دىبىستالۋى ءتىلىمىزدىڭ ايتىلۋ نورماسىنا دا ۇيلەسەدى. سوندا لاتىن الىپبيىمەن ساۋات اشقان ۇرپاق تس-مەن كەلەتىن ءسوزدىڭ ءبارىن قازاقشا جازىپ قانا قويماي، قازاقشا دىبىستايتىن دا بولادى.

- تس دىبىسىنىڭ ارپىنە لاتىننىڭ س تاڭباسىن الۋدىڭ تاعى ءبىر قولايسىزدىعىن پروفەسسور قۇرالاي كۇدەرينوۆا بىلاي كورسەتەدى: «س ءارپىنىڭ اتاۋى قانداي بولادى؟ مىسالى، بىزدەگى داۋىسسىز دىبىس ارىپتەرىنىڭ اتاۋى وزىنەن كەيىن قىساڭ ەزۋلىكتى قوسىپ جاسالادى: /Q/ ءارپى [قى]، /S/ ءارپى [سى]، كەيدە قىساڭ ەزۋلىك الدىنان قوسىلىپ، مىسالى، /R/ ءارپى [ىر]، /L/ ءارپى [ىل] دەپ اتالادى. ال لاتىننىڭ س ءارپىن الىپبيگە الاتىن بولساق، ونى نە دەپ اتايمىز؟ مۇمكىن نۇسقالار – [تسى]، [سي]، [سى]، قايسىسىمەن اتايمىز؟ بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا ءبىزدىڭ ءالىپبي جۇيەسىنە سايكەسپەيدى، سەبەبى [سي] دەۋگە بولمايدى، بۇل اعىلشىن تىلىندەگى اتاۋى، [تسى] دا بىزدىكى ەمەس، ورىس تىلىندەگى ءارىپ اتى، ەڭ دۇرىسى [سى] بولار ەدى، بىراق ول بىزدەگى S ءارپىنىڭ اتىمەن بىردەي عوي. سوندا S-مەن بىردەي اتالاتىن تاعى ءبىر ءارىپتىڭ الىپبيگە كەرەگى قانشا؟ مۇنى قازىرگى ورىس سوزدەرىنىڭ جازىلۋىن ويلاپ قانا كەرەك دەپ وتىرمىز، باسقاشا ايتقاندا ءوز باسىمىزدى عانا ويلاپ وتىرمىز. ال ءالىپبي بولاشاقتى ويلاپ قۇرىلۋ كەرەك. وسى كەزگە دەيىن تس-مەن جازىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ ايتىلۋىن ساقتاۋدى ويلاپ، بولاشاقتا بۇل ءارىپتىڭ قىزمەتى السىرەيتىنىن ەسكەرمەي وتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا سوزدەردى ورىس تىلىنەن نەمەسە ورىس ءتىلى ارقىلى ەمەس، رومان-گەرمان تىلدەرىنەن تىكە الاتىن بولامىز، سوندا ونداعى C ارپىمەن كەلەتىن سوزدەردى قالاي تاڭبالايمىز دەگەن ماسەلە داۋلى بولايىن دەپ تۇر، ويتكەنى ءبىز الىپبيىمىزدەگى لاتىننىڭ /S/ نەمەسە /س/ ەكى ءارپىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋىمىز كەرەك بولادى. مۇنداي تاڭداۋعا جولىعىپ، ءبىزدىڭ ويلاناتىنىمىزدىڭ سەبەبى ول كەزدە سانامىزدان ورىس ءتىلىنىڭ تس دەگەن ءارپىنىڭ جوعالاتىنىمەن بايلانىستى، بۇل ءارىپ كيريلدە قالادى ەمەس پە؟ مىسالى، مەديتسينا ءسوزىن بۇرىن ەستىمەگەن بولىپ ەلەستەتەيىكشى. مەديتسينا دەگەن ءسوز اعىلشىن ءتىلى ارقىلى جاڭادان ەندى دەلىك، ال بۇل ءسوز اعىلشىن تىلىندە [ˈmɛds(ə)n] بولىپ قازاقتىڭ sana, sen سياقتى سوزدەردەگى باستاپقى S دىبىسى ارقىلى دىبىستالادى، ال جازۋىندا لاتىننىڭ س ارپىمەن بەرىلەدى. ەگەر ءبىز قازىر الىپبيگە س ءارپىن العان بولساق، وندا بۇل اعىلشىن ءسوزىن سوڭىنداعى دىبىستالمايتىن ە ارپىمەن، ياعني اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەملەسىمەن medicine دەپ تولىق جازۋىمىزعا تۋرا كەلەدى، ويتكەنى س ءارپىن الىپ تۇرىپ، ءسوزدىڭ گرافيكالىق وبرازىن شالا بەرە المايمىز، ە-ءنى دە جازىپ تولىق الامىز. ال بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق جازۋىنىڭ ەندى ورىس ورفوگرافياسىمەن ەمەس، اعىلشىن ورفوگرافياسىمەن قوسامجارلىعىنا اكەپ سوعادى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەكسپانتسياسىنا ۇشىراماۋىمىزعا كەپىل بار ما؟» (اۆتوردىڭ 13.03.2020 جىلعى ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىنا جولداعان اۋديوجازباسى).

سونىمەن، قورىتا ايتاتىن بولساق، كيريلشەدەن تس ارپىمەن تاڭابالانىپ ەنگەن سوزدەر بىرىڭعاي S ارپىمەن جازىلادى. ال اعىلشىننىڭ س ءارپىن ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىنا الماي-اق، ونى پەرنەتاقتاعا ورناتۋ ارقىلى دايەكسوز پرينتسيپىمەن (تسيتاتتىق) جازىلاتىن سوزدەردى تاڭبالاۋعا قولدانۋعا بولادى. ءسويتىپ، س ءارپى Ww مەن Xح سياقتى ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىنا الىنبايدى، بىراق پەرنەتاقتادا تۇيمەشەسى بولادى. بۇل ماسەلەنىڭ عىلىمي نەگىزى كەز كەلگەن دىبىستىق-ارىپتىك جازۋدا ءالىپبي، گرافيكا جانە ورفوگرافيانىڭ بولاتىنىمەن بايلانىستى. ەگەر ءالىپبي بەلگىلى ءبىر رەتپەن ورنالاسقان ارىپتەر جۇيەسى بولسا، گرافيكا وسى ارىپتەردىڭ دىبىستىق مازمۇنىن نەمەسە ءوزارا تىركەسكەن بىرنەشە ءارىپتىڭ ترانسليتەراتسيالىق مازمۇنىن كورسەتەدى، ال ورفوگرافيا سوزدەردىڭ جازۋ نورماسىنا سايكەس تاڭبالانۋىن رەتتەيدى. سوندا اتالعان تاڭبالاردىڭ قازاق جازۋىنداعى قولدانىسىن ءالىپبي مەن گرافيكا ەمەس، ورفوگرافيا رەتتەپ، رەگلامەنتتەيدى. 

انار مۇراتقىزى فازىلجان

Abai.kz