باسى: ەگەۋحان مۇقاماديقىزى: ەتنوگرافيالىق اڭگىمەلەر

جالعاسى: ەگەۋحان مۇقاماديقىزى: ساۋلەتتى كوش

تەرىدەن جاسالعان ىدىستار

سابالاق تەرىنى يلەۋ

قىستا سوعىمعا سويعان اتتىڭ تەرىسىنىڭ ءجۇنىن سويا سالا الدابەرگەن ءوزى وتكىر پىشىقپەن قىرىپ الىپ، قان-سولىنەن تۇگەل ارىلتىپ، جۋىپ، تازالاپ، سۋىن سورعىتىپ جايادى. زىليقا اعاش استاۋعا ءۇش ليتر سۋدى شىم-شىم بولعىزىپ قۇيىپ، ءۇش ءشومىش ۇن سالىپ، ءۇش ليتر قاتىقتى ەزىپ، ءبىر ءشومىش تۇزدى ەرىتىپ، ءبىر قاپشىق اشىتقى قوسىپ، ءبارىن ارالاستىرىپ جىلى پەشتىڭ تۇبىنە بۇركەپ، قىمتاپ، جاۋىپ قويدى. ەرتەڭىندە الگى ي استاۋدىڭ ەرنەۋىنەن ءيىسى اڭقىپ، اسىپ، بوزا بولىپ اشىپتى. زىليقا توبارسىپ تۇرعان جىلقىنىڭ تەرىسىن ەدەنگە جايىپ، اشىعان ءيدى باتتاستىرىپ جاعىپ، سىڭىرۋگە قالىڭ كيىزگە وراپ تاستايدى. جارتى ايدان كەيىن تەرىنىڭ اراسىن اشسا، ەشقانداي قاتپاعان. بالقىپ ي بولىپ قالىپتى. ءيىن قىرعىمەن قىرىپ، تاعى دا توبارسىتىپ كەرىپ، سوزىپ قويدى.

سابا تىگۋ

اناسىنان كورگەنىندەي   تەرىنىڭ جۇقا شاپ پۇشپاقتارىن ءتۇسىرىپ ءتورت ەمىزىك بولدىرىپ ءپىشىپ الدى. جىلقى، سيىردىڭ جىلىنشىكتەرىنەن كەزىندە الىپ كەپتىرىپ، قولمەن تاراپ شيراتقان تارامىستارىن ازىرلەپ، كەبىس تىكتىرگەندە قالعان كوك ساۋىر ۇلتاننىڭ قيقىمىنان ويماق جاساتتى. الدابەرگەن ەتىك تىگەتىن جىڭىشكە ءبىزىنىڭ ۇشىن وتكىرلەپ قايراپ بەردى. زىليقا كەبەقۇرعاق تەرىنىڭ قوسپاسىنا شۇبەرەك سالىپ، جۋان ينەگە تارامىستى ساباقتاپ، ءبىزدىڭ ورنىنان تەبە تىگىپ ءبىتىردى.

قارا سابا

جىلقىنىڭ  مۇنداي قالىڭ جونداماسىنان تىگىلگەن ءارى ي قانعان سابا كۇتىپ ۇستاسا، كوپكە شىدايدى. قازانعا ءۇش ليتر سۋدى قۇيىپ، ءبىر كيلوگرامدىق  شايدى سالىپ، شايدىڭ بوياۋىن قۇرىمعىپ شىعارىپ، قايناتىپ شىم-شىم بولعاندا ساباعا قۇيىپ، ءۇش كۇن بويى ۇدايى ءون-بويىنا تەگىس  تيگىزىپ، شايقايدى كەپ، شايقايدى كەپ. شاي ابدەن سىڭگەن سوڭ، سابانى تاعىدا توبارسىتادى. سونىمەن  ىرىكىت، قىمىز قۇيۋعا بولادى. سوندا ساباعا قۇيعان  ىركىت، قىمىزدان ءىشى تەرىنىڭ ءيىسى نەمەسە اشىعان ءيدىڭ ءيىسى شىقپايدى ءارى سابا شىرىمەيدى. قارا سابا وسىلاي جاسالادى. قارا سابا حالىقتىڭ قۇتى بولىپ ەسەپتەلەدى.

سۇيرەتپە تورسىق

سويىلعان تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىنەن بىتەۋ كۇيىندە سويىپ، سىلىپ الادى. تۇيەنىڭ وندىرشەگىنەن قامتىڭقىراپ، ەكى قولدىڭ يىعىنان دا تۇيەنىڭ مويناق تەرىسىنە جىبەرىڭكىرەپ سويادى. ويىتكەنىول وندىرشەك جاق سۇيرەتپە تورسىقتىڭ ءتۇبى  «مويناق سابا» دەپ تە اتايدى نەمەسە مويناق سابانىڭ ءتۇپ جاعى بولادى. تۇيەنىڭ وتە بەرىك، قالىڭ وندىرشەك تەرىسىنەن ءتۇپ سالادى. تەرىنىڭ ىشكى سارى ەتىن، شەلىن، مايىن تۇگەل ارىلتادى. تەرىنى كەبە قۇرعاقتاپ العان سوڭ تۇپپەن ءون-بويىنىڭ اراسىنا سىزدىق سالىپ، وتكىر بىزبەن تەسىپ، قالدىلاۋ شيراتىلعان تارامىسپەن جۋانتىق ينەگە ساباقتاپ الىپ، تەبە تىگەدى. بۇل مويناق سابانىڭ بەرىك بولۋىنا تۇلا بويىنىڭ تۇتاس بىتەۋ سويىلۋى دا كوپ اسەر ەتەدى. سوندىقتان ءتۇبى مەن بويىنىڭ اراجىگىن اسا بەرىك تىگەدى. تىگىلىپ بولعان سوڭ اۋزىنىڭ ءار جەرىن تاناپ پىسپەك سياتىنداي مولشەرگە كەلتىرىپ، ساندەپ قويادى. تىگىسى قولدان شىققان سوڭ، قاراعايدىڭ قاباعىن قايناتىپ شىم-شىمداعاندا مالىپ قويادى. بىرنەشە تاۋلىك وتەن سوڭ، مالمادان شىعارىپ توبارسىتادى. قويۋ، قۇرىم بولىپ قايناعان شايعا سالادى. ءسىڭىرىپ شايقايدى. تۇيەنىڭ مويناق تەرسىنەن جاسالعاندىقتان ءجۇز ەلۋدەن ەكى ءجۇز ليترگە دەيىن قىمىز سيادى. مويناق سابانى «سۇيرەتپە تورسىق» اتاۋ سەبەبى انانداي الىس اۋىلدار توي جاساعاندا قىمىز قۇيىپ تۇيەگە ارتىپ، اتقا وڭگەرىپ اپارۋعا شىدايتىن بەرىك بولعاندىقتان «سۇيرەتپە تورسىق» اتاعان.

وركەش تورسىق

وركەش تورسىق دەگەنىمىز – تۇيەنىڭ وركەش تەرىسىنەن جاسالادى. تۇيەنىڭ ەكى وركەش تەرىسىن تەرىدەن سىلىپ الىپ، بىتەۋ سويىپ الادى. وركەش تەرىنىڭ مايىن وتە مۇقيات قىرىپ-ارىلتادى دا توبارسىتادى. توبارسىعان سوڭ ەكى وركەشتىڭ تەرىسىن بەتتەستىرىپ تىگەدى. جالپاقتاۋ جاعىن ورنىقتى ءتۇبى بولدىرادى. جىڭىشكەلەۋ جاعىن اۋزى بولدىرادى. «باتىردىڭ وزىنە لايىق سويىلى بار» دەگەندەي مۇنىڭدا وزىنە لايىق پىسپەگى بولادى. تىگىلۋ، ءون-بويىنداعى ءيىس، قوقىستان ارىلتۋ، ىدىستىق قاسيەتكە جەتكىزۋ – ءبارى سۇيرەتپە تورسىقپەن بىردەي ايلا-امال قولدانادى. وركەش تورسىقتىڭ ۇلكەن-كىشى بولۋى – تۇيە وركەشىنىڭ ۇلكەن-كىشى بولۋىنا بايلانىستى. وركەشى بالاداي ۇلكەن وركەشتەن جاسالعان تورسىق ءبىر-ەكى بيەنىڭ قىمىزىن اشىتىپ وتىرۋعا، از عانا قوي-ەشكىنىڭ، بىرەر سيىردىڭ سۇتىنەن ىركىت جيىپ پىسۋگە جاراپ تۇرادى.

جانتورسىق

كىشىلەۋ وركەشتى تۇيەنىڭ وركەشىنەن جاسالعان تورسىق –  جانتورسىق ورنىنا پايدالانا بەرۋگە جارايدى. جانتورسىقتى تۇيەنىڭ، سيىردىڭ بەرىك تەرىلەرىنەن مولشەرلەپ ءپىشىپ الىپ، تىگىپ جاسايدى. جانتورسىق الىسقا اتپەن جولاۋشىلاپ جۇرگەندە، جاۋگەرشىلىك زاماندا، بەيبىت ومىردە قويشىلار قوي جايعاندا بارىندە  سۋسىن قۇيىپ، ەردىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ نەمەسە يىق باۋىنان مويىنعا اسا سالىپ جۇرە بەرەتىن جانىنان تاستامايتىن جانتورسىعى عوي بۇل. بۇل تورسىقتاردى دا تىگىلىپ بىتكەن سوڭ، قاراعايدىڭ قابىعىن قايناتىپ سالىپ، شاي قايناتىپ قۇيىپ، شايقاپ، ءسىڭىرىپ، قالىپقا كەلتىرەدى. جانتورسىققا قۇيىلعان قىمىز، ىركىت، ايران ءوز قالپىن ساقتاپ تۇرادى. الىس جولدا شولىركەگەندە ىشكەن سۋسىن تىپتەن بالداي بولادى.

كونەك

قازاق حالقى ەرتەدە مالدى تەمىر ىدىسقا ساۋماعان. سيىردى، قويدى اعاشتان ويىپ دوڭگەلەتىپ ءتۇپ سالىپ جاساعان اعاش شەلەكتەرگە ساۋعان. كوز تيمەسىن دەپ اعاش شەلەكتىڭ قۇلاعىنا تەسىك تاس تاعاتىن. بيەنى كونەككە ساۋعان. كونەكتى تۇيەنىڭ ۇلكەن وركەشىنەن سىلىپ الاتىن، نە مويناق تەرىسىنەن ولشەپ الىپ قۇممەن كەتپەپ شەلەك قالپىنا كەلتىرەتىن. ءبىر جاق ەرنەۋىنەن شۇمەك شىعارىپ، ەكى جاق ەرنەۋىنەن باۋ وتكىزەتىن تەسىك تەسىپ قالىپقا كەلتىرىپ قاتىرىپ ءسىرى بولدىرىپ جاسايدى. ول ءسىرى ءجوبى – شوكىم جاڭا ساۋا سالعان سۇتكە ءال بەرىپ قالپىن بۇزبايدى. جىلقى مالى سەكەمشىل، سەرگەك مال عوي. تەمىر شەلەككە ساۋعان ءسۇتتىڭ دىبىسىنان دا سىڭعىر-سىلدىر بولعىزىپ ەستىرتپەيدى. بيەنىڭ اياعى ءتيىپ كەتسە داڭعىرلاپ-ساڭعىرلاپ كەتەتىن تەمىر شەلەكتەن ۇركىپ يىمەي قوياتىن. سوندىقتان ارناۋلى ابزال ىدىس «كونەك» جاساپ ساۋعان.

كونقاپ

حالقىمىز باردى باعالاپ، ۇقساتىپ قولدان جاساپ قاجەتىنە جاراتقان حالىقپىز عوي. سويعان ەشكىنىڭ، سەركەنىڭ تەرىسىن اششىمەن سورلاپ، شىلعيلاپ، يكەمگە كەلتىرىپ نارسە سالاتىن قاپ جاساعان. ەكى جاعىنا ەكى قۇلاقباۋ تاققان. مۇنىڭ تىگىسىندە تارامىسپەن تىككەن. سەركەنىڭ تەرىسىنەن جاساعان قاپ وتە بەرىك بولادى. مۇنى «كونقاپ» دەپ اتايدى.

تالىس

جىلقىنىڭ باس تەرىسىن بىتەۋ سويىپ سارى ەتىن ارىلتىپ، تۇز جاعىپ يلەپ يكەمگە كەلتىرەدى. ەكى قۇلاعىن تىكەيتىپ كەكىلىن كۇلتەلەندىرىپ ءوز مولشەرىمەن دوربا جاساعان.  اشاتىن اۋزىن جۇقالاپ جونعان.  اعاشپەن قىشقاشتاپ ەكى جەرىنەن تەسىپ قايىس وتكىزگەن. بۇعان وتاعاسى ءبىز، تىستەۋىك، قايراق، جانۋىش، ءسۇمسۋىر، ەگەۋ، تەسكىش دەگەندەي ۇزاق-تۇيەك زاتتارىن سالاتىن. مۇنى «تالىس» دەپ اتاعان.

تۇلىپ

سيىردىڭ تۋا سالىپ ولگەن بۇزاۋىنىڭ تەرىسىن بىتەۋ سويىپ، اۋدارىپ تەرى جاعىنان تۇز جاعىپ شىلعيلاپ كەپتىرىپ تۇلىپ جاسايدى. بۇعان كوشپەلى اۋىل ءۇيىنىڭ ۇساق-تۇيەك قاجەتتى زاتتارىن سالىپ قويادى. مۇنى «تۇلىپ» دەيدى.

تارامىس شيراتۋ

جىلدا سوعىمعا سويعان جىلقى، سيىردىڭ جىلىنشىگىندەگى سىڭىرلەرىن ۇزىنىنا پىشاق تيگىزبەي سۇيەكتەن سىلىتىپ الىپ مۇقيات كەپتىرەدى. ءتىسى بارىندا ءمانۋرا اجەي تارامىستى ءوزى شيراتاتىن. ءتىسى كەتكەلى زىليقاعا ۇيرەتكەن. كەپكەن ءسىڭىردى قايناعان قارا شاي بۇركىپ سىرماقتىڭ اراسىنا تىعىپ قويىپ جىبىتەدى. ىلبىراپ ءجىبىپ كەتكەن كەبە قۇرعاق بولىپ جۇمساعان شاعىندا ءسىڭىردى اعاش توقپاقپەن اعاش جاڭعىرىققا سالىپ اسا قاتتى ەمەس اقىرىن-اقىرىن دوپسىلاپ ۇرىپتوقپاقتاپ جۇمسارتادى. جۇمساعان ءسىڭىردى تاراپ-تاراپ كەلەپتەپ شوقتاپ قويادى. ارناۋلى ۋاقىت ءبولىنىپ تارالعان ءسىڭىر تارامىستى تىسىمەن تىستەپ ارتىق اۋاسىن سىدىرىپ الىپ تاستايدى. تارمىستى شيراتاردا العاش ەكى تالىن باسىن ايقاستىرىپ سول قولىمەن ۇستاپ وتىرىپ وڭ قولىمەن جىمداستىرىپ شيراتادى. تارامىستى ءبىر باستاپ العان سوڭ كوبىنە قۇلاش جارىمعا دەيىن ۇزاعىنان شيراتادى. سيىردىڭ ءسىڭىرى جۇمساق تارامىس شيراتۋعا ۇلپىلدەپ تارتىلىپ جىمداسىپ شيراتىلادى. تارامىسپەن ەتىك، كەبىس، سابا، كون قاپ تورسىقتاردى تىگەدى. ول وتە بەرىك ءجىپ سانالادى.

ەتىك تىگۋ

ەرتەرەكتە ەتىكتى اۋدارما باس بولعىزىپ تىككەن. ۇزىن شيراتىلعان تارامىستىڭ ەكى جاق ۇشىن بىردەي ۇشتاپ الىپ جۋانتىق ينەگە ساباقتايدى. سىزدىق قاباتتاسقان جۇلىعىن بىرىكتىرىپ وتكىر ءبىزدى شانشىپ قايتا ءبىزدى سۋىرىپ الىپ ورنىنا ەكى جاعىنان ايقاستىرىپ تارامىس ساباقتاعان ينەنى وتكىزىپ تىگەدى. تارامىستى ۇزىن شيراتۋ سەبەبى ەتىكتىڭ جۇلىعىنىڭ ەكى جاعىنان بىردەي ايقاستىرىپ تىككەندە ءۇزىلىسسىز جەتۋ قاجەت.  ەتىك تىككەندە ۇزىن شيراتىلعان جارامىستى بەرىك بولۋ ءۇشىن ەتىكشى قۇلاشتاپ قاتتى تارتادى. «ەتىكشىدەن قۇلاش قاش» دەگەن ماقال وسىدان پايدا بولعان. تارامىسپەن ەتىك، سابا، تورسىق، وايىل-تۇرمان قاپ سيقتى ومىرگە قاجەتتى جابدىقتاردى تىگەدى. تارامىس وسىلاي جاسالىپ، پايدالانىلادى.

اعاش ىدىستار

قازاق حالقى ەجەلدەن اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن حالىق. كوبىنە اعاشتان ويىپ ىدىس جاسايدى. تەرەكتەن، باسقا دا ۇيلەسەتىن اعاشتان كەسىپ الىپ جاستاي جۇمساق اعاشتى مولشەرىمەن كەسىپ ولشەپ الادى. سودان كەيىن اسىقپاي-اپتىقپاي جاسايتىن ىدىس-اياقتىڭ فورماسىن شىعارادى. ول ءۇشىن تەمىر، شوت، ىڭعۋىر، تەسكىش، كەسكىش، ءتۇرپى، ارا، بالتا، بالعا تارىزدەس سايماندارى ءبارى دە ساي. ىسكە كىرىسەدى.  اعاشتان ەت جاسايتىن تاباق دوڭگەلەك. استاۋ سوپاقشا، قىمىز قۇياتىن تەگەش، قوس ءبۇيىرلى وجاۋ سىرلى تەگەشۋكە ۇيلەسكەن سىرلى اياق، توستاعان، قالاق، قالاقشا، مال جايعاعاندا قورىقتىق جاسايتىق ساپتىاياق، مال سۋاراتىن شەلەك، كەلى-كەلساپ، شايگەلى، تۇيگىش، يتاياق، مال سۋاراتىن ناۋا، جۇكاياق، قايقىباس توسەك، جاي توسەك، شاي تاقتاي ورىندىق ءبارى اعاشتان ەكەنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى.

تۇرمىستا قاجەتتى زاتتار

ءۇي تىرەيتىن باقان، اشاباقان، ادالباقان، قاشاعان جىلقىنى ۇستايتىن قۇرىق، تۇڭلىككە تىرەيتىڭ سىرىق. بيە باۋدىڭ قوي قوساعىنىڭ، قوزى كوگەننىڭ جەلىلەرىنە بارىنە ەكى جاعىنا قاعاتىن قازىقتاردىڭ ءبارى قايىڭ اعاشىنان الىپ كەپتىرسە تەمىردەي قاتىپ قالادى. ول قازىقتاردى ۇرىپ قاعۋعا دا قايىڭ اعاشىنان شوقپار جاساپ قويادى. تەسە، كۇرەك، كەتپەن، بالتا، بالعا، ۇرشىق ءبارىنىڭ سابى دا اعاشتان. تۇيەنىڭ مۇرىندىعى، ۇن وقتاۋلاپ جۇقارتاتىن وقتاۋ، تۇيەنىڭ جۇك ارتقان ارقانىن بەرىكتەپ بۇرايتىن بۇراۋدا اعاشتان، كورىكتىڭ دە استى، ءۇستى، موينى اعاشتان. ەر، اشاماي، ەسىك، ەرگەنشەك، ءۇي اعاش ءبارى اعاشتان.

ونەر اسپاپتارى

ءان-كۇي ونەر اسپاپتارىنىڭ نەبىر تۇرلەرى اعاشتان جاسالعان. دومبىرا، قوبىز، جەتىگەن، سىرناي، سىبىزعى، پيانينو (كۇي ساندىق), بارابان، دابىل دەگەندەي، ءبارى-ءبارى شەبەرلەردىڭ تۋىندىسى. «شەبەردىڭ قولى ورتاق» كەيبىر شەبەرلەردىڭ جاساعان اسپاپتارىن حالقىمىز تۇگەلدەي يگىلىگىنە جاراتادى.

شي تارتۋ

تامىز ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي ات جەتەتىن جەردەگى اۋىل ايەلدەرى تۇيەسىن قومداپ، ازىعىن قامداپ شي تارتۋعا اتتاناتىن. بۇل كەزدە شي كەمەلىنە كەلىپ، بۋىنى قاتىپ، ابدەن ءوسىپ، جەتىلگەن شاعى. شي ءار وڭىردە كەزدەسە بەرمەيتىن سيرەك وسەتىن وسىمدىك. ول جۇمساق قۇمدى، قۇنارلى، دىمدى ويپات جەرلەردە، وزەن-كولگە جۋىق جيەكتەردە قاناتتاس اۋماقتارىندا وسەدى. ەل جايلاۋدان كوشپەي مال اياعى باسپاي، شيگە مال اياعى تيمەي تۇرعاندا بارىپ اركىم ءوز قالاۋىنشا، شاماسىنا قاراي شي تارتۋى ءلازىم. ءشيدى ايەلدەر قارماۋلى ازاماتتار بىرىگىپ تارتادى. ىڭعايى كەلسە بەلگە، بىلەككە وراپ تارتادى. سول ورنىندا ءشيدىڭ ءتۇبىنىڭ قاراقۇسىنىڭ سىرتىنداعى كوپ قاباتتارىن ءتۇسىرىپ باسىنىڭ شاشاعىن كەرتىپ جەڭىلدەتىپ قۇشاق تولاتىنداي توبىن قاپقا كيگىزىپ جىپپەن تاڭىپ تۇيەگە تەڭدەپ الىپ كەتەدى. كەلە قابىعىن ارشىپ، كولەڭكەگە جايىپ  كەرپتىرەدى. وسىلاي تارتىپ العان ءشيدى ارى قاراي قاجەتىنە جاراتادى.

اقشي

قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى ومىرىندە شي وتە ماڭىزدى ورىن الادى. ءشيدىڭ قاي ءتۇرى دە كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسى مەن تۋىرلىق اراسىنان ۇستالادى. ول جىلىلىققا سەپتىگىن تيگىزەدى. ءارى كيىزدىڭ سىرتىنان كەرەگەنىڭ كوزدەرىنىڭ تابى بۋناق-بۋناق  كورىنىپ تۇرماۋى كەرەك. ءۇيدىڭ ىشكى جاعىناندا وراۋلى شيلەر اسەم، كوركەم كورىنىپ ءۇيدىڭ ءسانىن كەلتىرەدى. اقشي وراعان شيگە جالعاس ۇستالادى. ءشيدى بارلىق ايەلدەر وراپ، ساندەپ توقي بەرمەيدى. ويتكەنى كەيبىر ايەلدەر ءشيدى ساندەپ وراي المايدى. ەندى بىرەۋەر ءشيدى ورايتىن، كوركەمدەيتىن ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋ، ءجۇن، ءتۇرلى جىپتەر دايىنداپ الۋعا ءداتى جەتپەيدى. سوندىقتان اقشيدى كيىز ءۇيدىڭ اينالاسىنا جەتكەندەي مولشەردە توقىپ الادى دا ۇيگە ۇستاي بەرەدى. اقشيدى اۋقاتتى ادامدار كيىز باسۋعا ارناۋلى ءبىر مولشەرمەن ءتورت قانات توقيدى. ۇزىندىعى ءتورت كەزدەن بولسا ايقاستىرىپ  كوكتەگەندە سەگىز  كەز بولادى. ءبىر ءشيدىڭ بيىكتىگى ءبىر كەزەكى قارىستان بولادى. ونى ارا-تۇرا كەرەگە سىرتىنا ۇستايمىز با دەگەن-ءدى دە ويلاستىرىپ توقيدى.

كىلەمشە

تارتىلعان ءشيدى ارشىپ تازالاعان سوڭ ەڭ ءىرىسىن ىرەبدەلدەپ الىپ ساندەپ ورايدى. ءشيدى نەشە تۇرمەن تۇرلەندىرىپ وراۋعا بولادى. ۇيگە ۇستايتىن ءشيدى كوبىندە ءۇش ءتۇرلى وراۋمەن ورنەكتەيدى. ەڭ شىمى «كىلەمشە» جانە «باشىكە» شارشى مۇيىزدە سالادى. ءشيدىڭ ءساندى وراۋى «كىلەمشە» اتالادى. اق، قارا، قىزىل-جاسىل، سارى، كۇلگىن-قوڭىر وڭدەردى سايكەستەندىرىپ بوياۋمەن بوياپ ءجۇندى ءتۇتىپ، ىسپالاپ الىپ وراعان. قازىر ءتۇرلى-ءتۇستى دايىن جىپتەرمەن ورايدى. شيگە سالاتىن ورنەكتى اۋەلى اق ماتا نە اق قاعازعا سىزىپ الىپ سوعان ءار ءشيدى سالىپ ولشەپ وتىرىپ ورايدى. كىلەمشە ورنەك ەكى شارشىنى قاتار كەلتىرىپ ءار ورنەكتى تۇسپا-تۇس سايكەستەندىرىپ جاراستىرىپ تۇرلەيدى. ءار ورنەكتىڭ دالدىگىن كورىپ وتىرۋ ءۇشىن ءشيدىڭ باسىنانع اياعىنان، ورتاسىنان ءۇش جەرىنەن جىپپەن ءتىزىپ وتىرادى. بۇل ەكى شارشى قاتار كەلگەندىكتەن  ءشيدىڭ ورنەگى وتە شىم كورگەن جان تاڭقالارلىقتاي كوركەم كورىنەدى.

«شىم وراۋلى بولماسا ءشيدىڭ ءسانى كەلمەيدى» - دەگەن ماقال وسى كىلەمشە ورنەكتى شىم ورالعان شيگە قاراتىلىپ ايتىلسا كەرەك. وراتىلىپ توقىلىپ بىتكەن ءشيدىڭ باس-اياعىن ەكى جاعىن ءوڭدى پۇلمەن كومكەرىپ قويادى. ول ءشيدىڭ باس اياعىنىڭ سىنباسىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ءارى كوركەم كورىنەدى.

باشكە

باشكە وراۋ ادەتتەگىدەي ءشيدى ىرەبدەلىنەن تاڭداپ الادى. باشكەنىڭ شارشىسى ۇلكەندەۋ كەلەدى. شارشىسىن ءشيدىڭ ۇزىنانا قاراي جالعاستىرىپ ورايدى. مۇنىڭ دا اق ماتاعا نەمەسە اق قاعازعا تاعى شارشى ورنەكپەن سايكەستىرىپ وتىرادى. اق-قارا، قىزىل-جاسىل، سارى، كۇلگىن، قوڭىر ءوڭدى بوياۋعا بويالعان ءجۇندى ءتۇتىپ ىسپالاپ الىپ سونىمەن ورايتىن. ال قازىر ءتۇرلى-ءتۇستى دايىن ءجىپ كەرەكتەنەدى. ورانعان ءار تال ءشيدى ءۇش جەرىنەن ءتىزىپ وتىرادى. ورالىپ توقىلىپ بىتكەن ءشيدىڭ باس-اياعىن كومكەرىپ قويادى. باشكە ورنەكپەن ورالعان شي وسىلاي جاسالادى.

ورەشە

دىڭدى-قالدى شيلەردى تاڭداپ وراۋعا اقشي توقۋعا ىرىكتەپ العان سوڭ قالعان شيدەن قۇرت جايىپ كەپتىرەتىن ۇزىندىعى ەكى قۇلاشتاي ورەشە شي توقيدى. جەرگە ءتورت قازىق قاعىپ قازىقتىڭ جانىنا جەرگە سۇعىندىرىپ ءتورت اعاش ورناتادى. ەكى جاعىنان كولدەنەڭ بىلەكتىڭ جۋاندىعىنداي اعاش بايلاپ ۇستىنە ءار جەردەن شىبىق قويىپ سونىڭ ۇستىنە ورەشە ءشيدى جازىپ وعان قۇرت-ىرىمشىك جايىپ كەپتىرەدى. استىناندا، ۇستىنەندە جەل ەسىپ جايىلعان قۇرت-ىرىمشىك تەز كەبەدى. ورەشە ءشيدى وسىلاي جاساپ پايدالانادى.

شىپتا

جان-جاعىنان ءبىر كەزدەن مولشەرلەپ ءتورت بۇرىش شي توقيدى. مۇنى «شىتپا» دەپ اتايدى. ءسۇتتى ءپىسىرىپ، قاتىق ايران قۇيىپ ءىرىتىپ تاعى بۇرق ەتكىزىپ قايناتادى. قازاندى ءتۇسىرىپ ۇستىنە شىپتانى قويىپ اق ىرىمشىكتى سۇزەدى. شىپتا وسىلاي جاسالىپ، وسىلاي ومىردە قاجەتكە جارايدى.

شي توقيتىن باۋ

شي توقيتىن باۋدى ءشيدىڭ وڭىنە قاراي ازىرلەيدى. اق شي توقيتىن بولسا اق جۇننەن (اق جىپتەن) ەكى تال ءجىپتى ەكى جەكە ءيىرىپ، ەكەۋىن قوسىپ قايتا يىرەدى. وراعان ءشيدى توقيتىن باۋدى اق-قارا جىپتەردى جەكە ءيىرىپ ودان سوڭ قوسىپ قارا-الا باۋ يىرەدى. نەمەسە قىزىل-سارى جىپتەردەن دە سولاي جاسايدى. قىزىل الا باۋ وراعان شيگە ءوڭ بەرەدى.

شي توقۋ

شي توقيتىن ارقالىق اعاش باۋدى ءىلىپ قالمايتىن توقىلعان ءشيدىڭ جەرگە تۇسۋىنە بوگەت بولمايتىن سىرتقى قابىعى جىلماعايلاپ ارشىلعان مايدا بۇتاقسىز، جۇمىر، جىڭىشكە، بىلەكتەي، سىندارداي سىپتىعىر بولۋى شارت. بۇل ارقادىق اعاشتىڭ ءبىر جاق ۇشىن ۋىققا تىرەلگەن اشانىڭ ادامنىڭ بەلۋارىنان ءتورت ەلى جوعارى كەلەتىن اشاسىنان، ءبىر جاق ۇشىن كەرەگەنىڭ كوگىنەن ءىلىپ بايلاپ قوزعالماستاي بەكىتەدى. ارقالىق اعاشتىڭ ارقاسىنا شي توقيتىن باۋ جىلجىمايتىنداي باۋدىڭ سانىمەن كەرتەدى. باۋ ارقالىققا اسىلىپ تۇراتىندىقتان سىپىرىلىپ قالماس ءۇشىن بىرىڭعاي سوپاقشا تاس تاڭداپ الىپ باۋدى سوعان وراپ شالىپ قويادى. ارقالىقتىڭ ارقاسىنا توقيتىن ءشيدى بىردەن-ەكىدەن قاتارلاستىرىپ قويىپ باۋدى ارى-بەرى ايقاستىرىپ توقيدى. شي توقىلعاندا قىسقارعان باۋدى جىلجىتىپ وتىرادى. شي توقىلىپ بىتكەن سوڭ قالعان باۋدى ەسىپ كەرەگەگە ءشيدى بايلايتىن بولدىرادى.

ىرگە شي

قازاق حالقى ءوز جاعدايىن ءوزى جاساعان ەل. كيىز ءۇيدىڭ بارلىق جابدىعى كوشپەلى ەلدىڭ ومىرىمەن ۇشتاسقان قۇندىلىق. كيىز ۇيگە بايلانىستى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىر سالاسى بولىپ كەلەتىن اتى كىشىلەۋ بولعانىمەن ايتارلىقتاي مىندەت اتقاراتىن ايتۋلى شي «ىرگە شي» اتالادى. ىرگە ءشيدىڭ بيىكتىگى ەكى قارىس، ءتورت ەلى. ۇزىندىزعى كيىز ءۇيدىڭ شەڭبەرىنە وراي جاسالادى. ىرگە ءشيدى ءۇش جەردەن باۋ كەلتىرىپ توقيدى. سىرتىن كيىز ءۇيدىڭ دودەگەسىنىڭ ويۋىمەن سايكەس ويۋلاپ شۇبەرەكپەن نەمەسە كيىزبەن قاپتاپ توقيدى. ول جىلىلىققا وتە پايدالى. كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعىن جاۋىن-شاشىندا سۋعا مالتىقپاۋ ءۇشىن كەرەگەنىڭ ەكى كوزىن اشىق قالدىرىپ جوعارى ۇستايدى. جەل سوعىپ، اڭىزاق بولىپ كۇن سۋىتا قالسا ىرگە ءشيدى ۇستاي قويادى. كۇن جىلىنا قالسا ىرگە ءشيدى جيناپ الىپ، ىرگەدەن سامال ەستىرىپ، سەرپىلىپ راحاتتانادى.

تۋلاق

قازاق اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن تۇرمىسقا قاجەتتى بارلىق جابدىقتاردى ءوز قولدارىمەن مال ونىمدەرىنەن، تابيعاتتان الىپ جاساپ الاتىندى. ءار اۋىل ادەتتە جىلدا كۇزەم الىپ، ءجۇن ساباپ، كيىز باسادى. ءجۇن ساباۋ ءۇشىن قاتتى، قالىڭ، ءتوزىمدى تۋلاق قاجەت بولعان. ول ءۇشىن سويعان سيىردىڭ اسىرەسە وگىزدىڭ تەرىسىن قان-ءسولىن قىرىپ ازداپ تۇز جاعىپ توڭىرەك پۇشپاعىن الىپ دوڭگەلەك فورماعا كەلتىرىپ كولەڭكەگە تەگىس جەرگە جايىپ كەپتىرگەن. ادەتتە وگىزدىڭ تەرىسى قالىق، قاتتى ۇستىنە ءجۇن ساباۋاعا ءتوزىمدى بولادى. ءجۇن سابايتىن تۋلاقتى وسىلاي دايىنداپ الادى دا ءجۇن ساباپ بىتكەن سوڭ كۇتىپ ساقتاپ قويادى.

ساباۋ

ساباۋ دەگەنىمىز ءجۇندى تۋلاقتىڭ ۇستىنە توگىپ قويىپ، ساباپ، دودالاپ تۇتۋگە كەرەكتەنەتىن اعاشتى «ساباۋ» دەيدى. بۇرىن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كوشپەلى ەل ءۇشىن ءار ۇيدە ءجۇن ساباپ كيىز باسقان. سوندىقتان ءار ۇيدە كەمىندە 16-دان 18 پار ساباۋ بولۋى قاجەت. ساباۋدى قايىڭ، ىرعاي، توبىلعىلاردىڭ بۇتالارىنان جۋاندىعى ورتان قولداي، ۇزىندىق مولشەرى كەز جارىمداي اعاشتى كەسىپ الىپ قول ۇستايتىن ءتورت ەلى سابىنان باسقا ءون بويىنىڭ قابىعىن ارشىپ كولەڭكەگە جايىپ كەپتىرەدى. جىلدا كۇزەم الىپ ءجۇن ساباۋعا جينالعان قىز-كەلىنشەكتەرگە ەكىدەن تاراتىپ بەرىپ، ءجۇن ساباپ بولعان سوڭ جيناپ الىپ بۋىپ ساقتاپ قويادى. ساباۋدىڭ باسى جارىلسا جىلدا جاڭالاپ وتىرادى.

مۇرىندىقباۋ

شيگە ءجۇن تارتىپ، سۋ سەۋىپ بۇكتەپ وراعاندا ءشيدىڭ كولەمى جالپاق ۇزىندىعى ۇزىن بولعاندىقتان بۇكتەپ وراۋشىلاردىڭ ىرقىنا زورعا كونەدى. بۇل شي تارتىلعان جۇنىمەن ارقانمەن تاڭىپ ارى-بەرى اۋناتقاندا ءبىر جاعىنا قاراي قۇسىپ ىشكى قاباتىنىڭ ۇشى سىرتىنا قاراي شىعىپ كەتىپ كيىزدىڭ پىسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. مۇنداي جاعدايدى بولدىرماۋ ءۇشىن ءۇش قابات ەسىلگەن، ۇزىندىعى ءۇش قۇلاش ارناۋلى ءجىپ دايىنداپ قويادى. مۇنى جۇنمەن بىرگە ءشيدىڭ شەتىنە سالىپ، ەكى ۇشىن تارتىپ  ءشيدىڭ شەتىنەن شىعارىپ قويىپ ورايدى. ءجۇن تارتىلعان شي ورالىپ تاڭىلعاندا الگى ءجىپتى تاڭعان ارقاندى تارتىپ مىقتاپ بايلايدى. مۇنى «مۇرىندىق باۋ» - دەپ اتايدى. مىقتى «مۇرىندىق باۋ» ورالعان ءشيدىڭ قۇسۋىنا ارى-بەرى قوزعالۋىنا جول بەرمەيدى. مۇرىندىق باۋى وسىلاي مىندەت اتقارادى.

كۇزەمدى الۋ

جىلدا قىركۇيەك ايىنىڭ باسىنان باستاپ ءار اۋىلدا كۇزەم الۋ باستالادى. ول ءۇشىن قويدى وزەن سۋعا ايداپ سالىپ توعىتادى. بۇل قويدىڭ ءجۇنىن شۋاشىنان ارىلتۋ ءتاسىلى. قوي توعىتىلعان سوڭ ءجۇنى كەبە سالىسىمەن قويدى قوساقتاپ قىرقۋ باستالادى. كۇزەم الۋ جۇمىسى دا ۇلكەن ناۋقان. كۇزەمدى ءار اۋىل ادامدارى بىرىگىپ الادى. بۇگىن انا اۋىل – ءۇي قويىن توعىتسا ەرتەڭىنە قىرىقتىقشىلار سول اۋىلعا جينالادى. وندا قىرقىم باستالعان ءۇي قوي سويىپ، قول قۋسىرىپ، سارى قىمىزدى ساپىرىپ، ارقا-جارقا ءازىل، كۇزەم الۋ كىشى-گىرىم توي سياقتى وتەدى. قاتار-قاتار ءۇي-ءتورت كەرمە قوسىق كەرەدى. بىرەۋىنە قىزىل ءجۇندى قويدى، بىرەۋىنە اق، بىرەۋىنە قارا، بىرەۋىنە الاشۇبار  جۇندى قويلاردى قوساقتايدى. ءار قىرىقتىقشى ءبىر-ءبىر قوساقتان باستاپ شەتىنەن اكەلىپ ءجۇن جيۋشىنىڭ جىعىپ بەرگەن قويىن ۇستاراداي لىپىلداپ تۇرعان وتكىر قىرىقتىعىمەن ءتورت اياعى بۋلى قويدىڭ ارتقى سانىنان باستاپ ءاپ-ساتتە قىرقىپ شىعا كەلەدى. قىرقىلعان ءجۇن تازا بولۋى ءۇشىن قويدىڭ استىنا كەنەپ، تەرى توسەلەدى. ءجۇن جيۋشىلار ءوزىنىڭ جيناعان ءجۇنىنىڭ وڭىنە ءبىر تال باسقا ءجۇن قوسىلماۋىن قاتاڭ قاداعالاعان. ويتكەنى اق كيىز اپپاق، قارا كيىز قارا بولۋى ءجۇن قىرقىمىنان باستالادى. ءجۇندى وڭىمەن قاپتاپ جيناپ قويادى. كۇزەم الۋ ءار اۋىلدا وسىلاي اياقتالادى.

ءجۇن ساباۋ

قوي قىرقىلىپ كۇزەم الىنىپ بىتكەن سوڭ اۋىل-ءۇي، قىز-كەلىنشەكتەرى ءجۇن ساباۋعا بەلسەنە باستايدى. ەرتە تۇرىپ تاڭەرتەڭگى شايىن ىشكەن سوڭ، انا ءۇيدىڭ كەلىنشەگى شىقتى ما؟ - دەپ ءبىر-بىرىنە قارايلاپ ءجۇرىپ قىز-كەلىنشەكتەر ءبىر مەزەتتە ءجۇن سابايتىن ۇيگە  ساۋ ەتىپ كەلە قالادى. كەلەدى دە بىزگە نە دەيدى دەپ قاراپ تۇرمايدى. ءجۇن سابايتىن تۋلاقتى اكەلىپ ءۇيدىڭ ورتاسىنا ورنالاستىرىپ توڭىرەگىنە وتىرعان ادامداردىڭ تىزەسىنە جەر باتپايتىنداي سىرماق، ماياۋزا، كورپەشە توسەيدى. بۋلى تۇرعان ساباۋدى شەشىپ ءوزدى-وزدەرى ەكى-ەكىدەن  الىپ قولدارىتىڭ تۇرعاندا كيىزدىڭ بەتىنە تارتاتىن اپپاق جۇننەن ءبىر قۇشاق الىپ، تۋلاقتىڭ ۇستىنە تاستايدى دا جان-جاعىنا وتىرا قالىپ،تارسىلداتىپ ساباي جونەلەدى. شۋاشىنان ارىلعان ءتىرى ءجۇن ىلەزدە اپپاق بۇلتتاي دودالانىپ، شۋدالانىپ اق مامىقتاي ءجۇن ماپ-مايدا بولىپ تۇتەلەنىپ قالادى. تۇسكى اسقا دەيىن كيىزدىڭ بەتىنە تارتاتىنىن ءبىتىرىپ جەكە-جەكە ۇلپىلدەتىپ جۇمارلاپ جيناپ قويادى.

تۇستەن كەيىن كيىزدىڭ استىنا تارتاتىن قىزىل ءجۇن، الاشۇبار ءجۇن جانە قارا ءجۇندى ساباپ (قارا كيىز باساتىن) جەكە-جەكە ساباپ بىتىرەدى. بۇل ەرتەڭگى جۇمىستىڭ باستاماسى.

ەجەلگى ەڭبەك كۇزەم اپ كيىز باسۋ،
ارقا-جارقا ارالاس ديدارلاسۋ.
ءجۇنىڭدى تۇگەل ساباپ دودالادىڭ
بەرسەڭشى زارىقتىرماي تۋلاق شاشۋ، - دەپ ازىلدەسكەن.

ءجۇن تارتۋ

كيىز باسۋعا ارنايى توقىلعان ارقايسىسىنىڭ ۇزىندىعى ءتورت كەز، ەنى كەز جارىم ءبىر مولشەرلى، ءتورت ءشيدى ايقاستىرىپ كوكتەيدى. شيگە ءجۇن  شاباقتاۋدىڭ داعدىلى شەبەرى ەرەسەك  ايەل ءشيدىڭ ۇستىنە شاباق جەيدى دەپ شالالاۋ ساباپ الا سالعان الاشۇبار، قىزىل ءتۇستى بولاتىن  كيىزدىڭ استىنا ارنالعان جۇندەردەن قۇشاق-قۇشاق تاستايدى. شاباقشى ايەل ءشيدىڭ ۇستىنە ەكى تىزەسىن بۇگىپ جۇگىنىپ وتىرىپ الادى. ۇزىندىعى ءبىر كەز عانا جىڭىشكە ارناۋلى  ەكى رعاي ساباۋدى الىپ ءشيدىڭ ۇستىندەگى ءجۇندى شيپىلداتىپ شاباقتاي باستايدى.بىركەلكى شاباقتالعان ءجۇننىڭ ۇستىنە اق مامىق ءجۇندى تارتاتىن ەكى ايەل كوكتەۋلى ۇستىنە ءجۇن شاباقتالعان ءشيدىڭ باسىنان قاتار وتىرىپ ءجۇن تارتۋعا كىرىسەدى. ساباۋلى جۇننەن كەلەپتەپ الىپ وڭ قولىمەن ءجۇندى تارتىپ، سول قولىمەن  باسىپ وتىرىپ، الدىڭعى  تارتىلعان ءجۇننىڭ قۇيرىعىن باستىرىپ، الا قۇيرىق قالتىرماي تارتۋعا داعدىلانعان. تارتقان ءجۇننىڭ اراسىندا الدە قانداي باران ءجۇننىڭ ءبار تالى ىلەسپەي تارتىلۋى ءلازىم. ويتكەنى اق كيىز اپپاق، قارا كيىز قاپ-قارا بولۋى قاجەت.

«قاتىننىڭ جامانى قارا الا كيىز باسادى»- دەگەن قاتال سوگىس ايتىلادى.

كيىز باسۋ

ءجۇن تارتىلعان ءشيدىڭ باسىنا ەسىلگەن ارناۋلى ءۇش قۇلاش «مۇرىندىق باۋ»  ءجىپتى جانە ەكى ساباۋدى شۇباتا سالىپ ءشيدى بۇكتەپ وراۋعا كىرىسەدى.

وراردا شيدەگى تارتىلعان جۇنگە ۇلكەن قارا قازانداعى قايناپ تۇرعان ىستىق سۋدان ەكى ايەل ەكى شەلەككە سۋ قۇيىپ الىپ كەلىپ جايىلعان ءجۇننىڭ ەكى جاعىنان ەكى ۇلكەن شومىشپەن الىپ سۇزگى ءشومىشتىڭ ۇستىنەن قۇيىپ شاشا سەبەدى. سۋ جەرگە اعىپ كەتپەس ءۇشىن ەكى-ءۇش ادام تەز-تەز ورايدى.ورالعان ءجۇن تارتىلعان ءشيدى ارقان مەن شىرمالاپ قاتتى تارتىپ تاڭىپ  بايلايدى. تاڭىلعان كەسكەن تەرەكتەي ءشيدىڭ ءۇش جەرىنەن  ءۇش ارقاننىڭ ورتا تۇسىن وراپ ۇشىنان التى ادام  تارتىپ ەكى جاققا  كەزەك دومالاتادى. جاقىن ۇيگە:

-«ءۇيىڭدى قوي باستى»،-دەپ ايقايلايدى. ولار شاشۋ، قۇرت-ىرىمشىك ت.ب. ءدام الىپ شىعادى، كيىز باسۋشىلار شاشۋدى ءبولىپ جەپ ،كۇلىسىپ ارقا-جارقا  بولىپ قالادى.كيىز شيراي باستاعاندا شيدەن شىعارىپ استىنا شي توسەپ، ەكى باسى كەلەتىن جاققا بيىك قاتتى زات قويىپ، كيىزدىڭ باسىن سوعان تىرەپ، جۇمساق  قۇرمەن 5-6 جەردەن بۋىپ سول قۇردان ۇستاي 5-6 ايەل بىلەكتەيدى.باسىن بيىكتىككە سۇيكەتە  اۋناتادى ول باسى جەلىنسىن دەگەنى 3-4 رەت اۋىستىرىپ بۋىپ، بىلەكتەيدى.كيىز پىسىپ، شيراعان سوڭ  ەكى رەت بوس شيىرشىقتاپ بىلەكتەيدى. بولدى دەگەندە  بۇكتەپ، بۋىپ سۋدىڭ جاعاسىنا اپارىپ كيىزدەن اققان سۋ تۇنعانشا سۋ قۇيادى.بۇل كيىزدى كىرلەۋ دەيدى.

كيىز پىسىرۋ

كيىزدى باسىپ بولعان سوڭ جايىپ كەپتىرىپ ءبىر اپتادان سوڭ اۋىل ايەلدەرى قايتا جينالىپ ۇلكەن قارا قازانعا سۋ قايناتىپ الادى. كەپكەن كيىزدى جايىپ قويىپ ىستىق سۋدان اجەپتەۋىر سەۋىپ شيىرشىقتاپ ورايدى. وتىرعان ادامنىڭ سانىنا قاراي شيىرشىقتالعان كيىزدى قۇرمەن شالىپ بۋىپ قاتار وتىرعاندار بۋىلعان جىپتەن ۇستاپ اۋناتىپ بىلەكتەيدى. ءۇش-ءتورت قايتا ءىشىن سىرتقا اۋىستىرىپ قايتا-قايتا شيىرشىقتاپ بۋىپ بىلەكتەيدى. كيىز شيراپ قايراقتاي بولىپ قاتايادى. مۇنى «كيىز پىسرۋ» - دەيدى. كيىز وسىلاي دايىن بولادى.

تەكەمەت باسۋ

قازاق حالقى «تەكەمەت باسۋ» ءۇشىن دە قويدىڭ كۇزەم ءتىرى جۇنىنەن اۋىل ايەلدەرى جينالىپ تۋلاققا سالىپ سابايدى. ءجۇن اق تۇتەك بولىپ شاربى بۇلتتاي شۋدالانىپ ماپ-مايدا تۇتىلگەن سوڭ، شەتىن ايقاستىرىپ كوكتەگەن شيگە سالىپ شاباقتايدى. شاباقتالعان ءجۇننىڭ بەتىنە ارناۋلى تالدىرمالاپ ويىپ قويعان ويۋدى ارا-اراسىن تولىقتىرىپ ءجۇن تارتادى. ءجۇن تارتىلعان ءشيدى وراردا قازاندا قايناپ تۇرعان سۋدان شەلەكتەپ اكەلىپ ەكى ايەل ەكى جاعىنان شومىشپەن سەبەزگىلەپ سۋ شاشادى. ورالعان ءشيدى ارقانمەن شاندىپ قاتتى بۋادى. تاڭىلعان ءشيدىڭ ءۇش جەرىنەن ءۇي ارقاننىڭ ورتاسىن وراپ 6 ۇشىن 6 ادام ۇستاپ ەكى جاققا كەزەك-كەزەك دومالاتادى. كيىز پىسىپ بىلەكتەۋگە جاراعان سوڭ شيدەن شىعارىپ قولمەن بىلەكتەيدى. كيىز ابدەن شيراعان سوڭ بۇكتەپ سۋدىڭ جاعاسىنا اپارىپ قۇيىلعان سۋ تۇنىپ مولدىرەگەنشە كيىزگە سۋ قۇيىپ كىرلەيدى. 4-5 تاۋلىك جايىپ قويىپ، كەپكەن سوڭ ايەلدەر قايتا جينالىپ، سۋ قايناتىپ سەۋىپ، قايتا بىلەكتەيدى. كيىز ناعىز بابىنا كەلىپ قاتايعان سوڭ جايىپ كەپتىرەدى. تەكەمەتتى دە وسىلاي پىسىرادى. تەكەمەتتى كەپكەننەن سوڭ باس-اياعىن قيىپ تەڭەپ، تەگىستەپ ىڭعايعا كەلتىرىپ قويادى. تەكەمەت وسىلاي جاسالادى. ۇيگە قوناق كەلگەندە توسەك ورنىنا قولدانىلاتىن كولەمدى، ءارى قالىڭ توسەنىش وسى تەكەمەت.

بۇل دا قازاق حالقىنىڭ باردى باعالاپ قولمەن جاساپ كولدانا بىلگەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

ۇرشىق

دوڭگەلەك قۇس تاستىڭ ورتاسىن تەسىپ جانە قايىڭ اعاشتىڭ  ۇيىلىنەن (بەزىنەن) دوڭگەلەك فورماعا كەلتىرىپ ورتاسىن تەسەدى.جىلقىنىڭ ورتان جىلىگىنىڭ شوقپار باسىنان دا وپىرىپ الىپ قورعاسىننان مايعا قايناتىپ ەرىتىپ تە ورتاسىنا ساپ بولاتىن اعاشتى  شانشىپ تۇرىپولشەۋلى دوڭگەلەك زاتقا قۇيىپ تا ۇرشىقتىڭ باستارىن جاسايدى. جۋاندىعى شىناشىق قولداي  رعاي. توبىلعى، سەكسەۋىل ۇشقات قايىڭ اعاشتارىنىڭ بۇتاعىن كەسىپ الادى.ۇزىندىعى ەكى قارىس، ءتورت ەلى نەمەسە ەكى قارىس، ءبىر سۇيەم اعاشتى ارشىپ كەپتىرەدى. ۇرشىقتى كەپكەن ساپقا ساپتايدى. ۇرشىقتاڭ باسقى جاعىنان  ءتورت ەلى شىعارعان  ۇشىن تەسىپ، مۇرىندىق  اعاش نە تەمىر وتكىزەدى. بۇل ۇرشىققا ماقتا جىپتە، ءجۇن ءجىپ تە يىرۋگە بولادى.

شۋدا ءجىپ ءيىرۋ

قوس وركەشتى تۇيەنى كۇزەگەن سوڭ  تاماق شۋداسىنان، نە وركەش شۋداسىنان مايدالاپ ءتۇتىپ، ىسپالاپ قولعا ىلىنەتىندەي ىلمەك شىعارىپ، شوقپارداي شۇيكە جاسايدى. شۇيكەنىڭ ىلگەگىن سول قولىنىڭ ورتان قولىنا ءىلىپ تۇتىلگەن مايدا ءجۇندى جىڭىشكەرتىپ  ۇرشىقتىڭ مۇرىندىعىنا ورايدى. وڭ قولىمەن ۇرشىقتى وڭ جامباسىنا  سالىپ، وزىنە قاراي  تارتىپ يىرىەدى. قولداعى شۇيكە تاسۋىلعانشا  ءيىرىپ ۇرشىقتىڭ سابى جاعىنا وراي قويادى. شۇيكە تاۋسىلعان سوڭ ءجىپتى ەكى قاباتاعىنى دا ءبىر كەز بولاتىنداي  مولشەرلەپ سول قولىنىڭ ساۋساعىنا وراپ ءۇزىپ الىپ، شۋماق ءجىپ جاسايدى.بۇدان بىرنەشە شۋماق ءجىپ شىعادى. ونىمەن سىرماق، ءۇي جابدىعى بارلىعىن تىگە بەرەدى.

جيەك ءيىرۋ

قويدىڭ جاز شىعا قىرقىلعان ءولى جۇنىنەن جاباعى ەمەس شۋدالانعان بيازى جۇننەن تاڭداپ الادى. ونى ابدەن جۋىپ شۋاشىنان ارىلتىپ، قىستايعى جابىسقان ءشوپ-شالاڭنان تازارتادى. ءجۇن كەپكەن سوڭ مايدالاپ تۇتەدى. جۇننەن سۇيەمدەي جۇمىرلاپ بۇراپ  ونى بۇكتەپ ءبىر جاعىنان  تۇيىقتاپ، سول  جۇمىرلانعان جۇنگە تۇتكەن ءجۇندى ىسپالاپ وراپ، شوقپارداي شۇيكە جاسايدى. شۇيكەنىڭ ورتاسىنداعى قولعا ىلۋگە قولايلاپ قويعان ىلمەكتى سول قولدىڭ ورتانعى ساۋساعىنا ىلەدى. شۇيكەنىڭ ۇشىن تارقاتىپ  ۇرشىقتىڭ بۇداسىنا وراپ، ۇرشىقتى وڭ جامباسقا سالىپ، وڭقاي يىرگەندە ۇرشىقتى العا قاراي زىرىلداتىپ، سولاقاي يىرگەندە  ۇرشىقتى ارتقا قاراي زىرىلداتادى. ۇرشىقتى العا قاراي يرىگەندە  وڭ قاي، ارتقا قاراي يىرگەندە سولاقاي جيەك بلىپ شىعادى. تەك ءبىر تال جيەكتى ءۇش مارتە يىرگەندە عانا، ءوڭدى تاڭداي جيەك بولىپ ۇيلەسەدى. ءجىپتى جيەكتى ءيىرىپ كەلەپتەپ قويىپ قىزىل-جاسىل، قىزىل، سارى، كۇلگىن دەگەندەي قاجەتكە قاراي ءارتۇرلى بوياۋعا بويايدى. ەجەلگى ۋاقتا بوياۋ كوپ كەزىكپەگەندە راۋعاشتىڭ (سارى اعاش) دەپ تە اتايدى تامىرىن قازىپ الىپ، ارشىپ كەپتىرىپ. كەپكەن سوڭ ءتۇيىپ قايناتىپ ءسۇزىپ باسىتقىسىنا اشۋتاس سالىپ، سوعان بوياعان. ويىستىرعان سىرماق جاساۋ ءۇشىن جيەكتى وسىلاي دايىندايدى. جيەك باساتىن ءجىپتى تۇيەنىڭ  تاماق، وركەش شۋداسىنان شۋماق-شۋماق ءيىرىپ قويادى.

قارا الا سىرماق ويۋ

اق قارا كيىزدى بەتتەستىرىپ كوكتەپ قارا كيىز جاعىنان بورمەن نە سابىنمەن، اق سارى ءتۇستى بوياۋ قارىنداشتارىمەن ءار ءمۇيىزىن تەڭ، انىق سىزىپ الادى. وتكىر پىشاقپەن، يكەمدى ورتاشا وتكىر قايشىمەن ەكى قابات كيىزدى قاتار ۇستاپ ءبىر قالىپتان اۋدارماي ويادى. ويعاندا جاڭاعى ءبۇتىن كيىز بىتىقى-شىتىقى بولىپ قوپارىلعان، قوپسىعان ءبىر رەتسىز ۇيىلگەن  قيقىمعا ۇقساپ قالادى. ويعان  ويۋشى مۇقيات قاراپ، ءار ويعان ءمۇيىزىن ءوزىنىڭ ورنىنا قويىپ  كوكتەيدى. ويعان ءمۇيىزدى اقتىڭ ورنىنا قارا كيىزدى، قارا كيىزدىڭ ورنىنا  اق كيىزدى سالىپ تاپتادايعىپ كوكتەيدى.

قارا الا سىرماقتى جاساۋ

ابدەن كوكتەپ العان سوڭ قالتا تۇسىرمەي، ىركۋ قالتىرماي جورمەۋ قاجەت. ەكى قابات كيىزدى ويعاندا ەكى  سىرماقتىڭ بەتى شىعادى. ەكەۋىندە جورمەپ بولعان  سوڭ قالىڭ شيراق كيىز بەن  استارلاپ كوكتەيدى.سودان سوڭ جيەك باسادى. جيەك ءبىر وڭنەن جەتۋى پار ءوڭدى  بولادى. جيەك باسىلىپ بىتكەن سوڭ اق ءوڭدى ويۋعا اق، قارا ءوڭدى ويۋعا قارا سالۋ ءجىپ سالىپ، ءجىپتىڭ وڭىمەن جيىعىپ سىريدى. توڭىرەگىنە ءتورت-ءتورت ساۋساق پەن ءىلىپ ءبىر جاق  قولداعى سارى، ءبىر جاق قولداعى قىزىل ءجىپ بولادى.ءبىر ادام قولىنداعى ءجىپتى ارى-بەرى وتكىزىپ شالادى.ءبىر ادام سىرماقتىڭ  شەتىنە جاپسىرىپ تىگەدى.سوندا تاڭداي ءتۇسىپ سىرماقتىڭ  كوركەمدىگىن، ارتتىرادى.قاراالا سىرماق كيىزدەن وسىلاي جاسالادى.

قارا الا سىرماقتىڭ مولشەرى

قاراالا سىرماقتىڭ ەڭ ۇلكەنى ۇزىندىعى ءۇش كەز، كولدەنەڭى كەز جارىمنان ەكى كەز بولادى. مۇنداي سىرماق شامالى باي، بي-تورەلەردىڭ ۇيىندە 20-30-عا دەيىن بولادى. ۇلكەن قاراالا سىرماق ءۇيدىڭ كوركى. ءتور الدىنا سالعاندا ۇيگە كوركەم ءسان بەرگەن جانە قوناق قونعاندا استىنا توسەكتىك بولعان. ۇلكەن قاراالا سىرماقتىڭ  ەڭ ايتۋلى قاجەتتىلىگى، ەل كوشكەندە  تۇيەگە ارتقان جۇكتىڭ ۇستىنە جاپقان .ول قازاق كوشىنىڭ  ەرەكشەلىگىن  ايقىنداپ كوشتىڭ ءسان-ساۋلەتىن ارتتىرعان. تاعى ءبىر ەرەكشە قاجەتتىلىگى قىز ۇزاتقاندا 9-دان جاساعان جاساۋدىڭ باس توعىزى  وسى ۇلكەن قاراالا  سىرماق. توسەك بويىمەن جاساپ توسەكتىڭ الدىنا سالادى. ءبىر كىسىگە ارناپ جان-جاعى ءبىر كەزدەن ءتورت بۇرىش جاسالعان ءتۇرىن ءبىر كىسىلىك  ماياۋزا دەيدى. وسىعان ۇقساس دوڭگەلەك ءتۇرى دە بولادى. ەردىڭ ۇستىنە ارناپ ىقشامداپ جاسايدى. ال، قازىر زامان تالابىنا ساي ويىستىرعان قاراالا سىرماقتى ديۆاننىڭ كولەمىمەن جاساپ ۇستىنە سالىپ ءجۇر. ءبىر كىسىلىك ورىندىقتىڭ ۇستىنە دە ولشەپ تىگەدى. ماشينانىڭ كىسى وتىراتىن ورىندىقتارىنا ساي جاسايدى. ايتەۋ ويىستىرعان كيىز سىرماق  زامانا تالابىنان قالار ەمەس. قازاق باردا جاساي بەرمەك.

تەرىنى يلەۋ ءتاسىلى

مالدى سويعان سوڭ قانىن، ءسولىن، شۋاشىن ارىلتىپ جۋىپ تازالاپ الادى. الدىمەن تەرىگە اششى جاعىپ سورلايدى.  سور سىڭگەن سوڭ قىرعىمەن قىرىپ تاستايدى. كۇن ىسىپ تۇرعاندا ساباعا پىسىلگەن ىركىتتەن ءبىر تون شىعاتىن 6-7 تەرىنى قاتارلاستىرىپ جايىپ قويىپ سوعان جاعالاي جاعادى. ىركىت تەرىگە ابدەن سىڭگەنشە تەرىنى كۇن جالاپ كەتپەۋ ءۇشىن ءيدى ىركىتتى كەبەرسىنگەن تەرىنىڭ جەرى بولسا سوعان جەتكىزە جاعىپ قايتا-قايتا ىركىتتى قۇيىپ قولمەن سيپاپ سىڭىرەدى. ي ادبەن سىڭگەن سوڭ ءبىر اپتا بۇكتەپ قويىپ ءيدى ابدەن تەرىنىڭ بويىنا سىڭىرەدى. تەرى يدە جاتقاندا مال باسىپ كەتۋدەن ساقتايدى. ويتكەنى يدەگى تەرى ءون بويى بالقىعان بوس بولادى. ەگەر مال باسىپ كەتسە كەيىن يلەنگەندە سول جەرى ويىلىپ ءتۇسىپ قالادى. ي تەرىنىڭ بويىنا سىڭگەن سوڭ تەرىنى جايىپ توبارسىتىپ ءۇي تىرەيتىن ۇزىن باقاننىڭ اشاسىنا بەرىك ءجىپ بايلاپ تەرىنىڭ پۇشپاعىنان مىقتاپ بايلاپ تەرىنىڭ پۇشپاعىنان مىقتاپ بايلاپ يلەيتىن ادام جانالايدى. ودان سوڭ يرەكتەيدى. ودان سوڭ قالعان-قۇتقان جالبىراعان زات بولسا قىرعىمەن قىرادى. جاقسى ءيى بولعان تەرى اپپاق بولىپ تون تىگۋگە دايىن بولادى.

تەرىنىڭ تۇرلەرى

قىس ايىندا سوعىمعا سويعان قويدىڭ تەرىسى ءوڭى قالىڭ، ءجۇنى جەتىلگەن تەرى. جازعىتۇرىم ءولى ءجۇندى قىرىققان سوڭ 2-3 ايدان كەيىن سويعان قويدىڭ تەرىسى تۇلەمە تەرى دەپ اتالادى. ءوڭى ءالى قالىڭداماعان جۇقا، جەڭىل بولادى. تۋا ساپ ولگەن قوزىنىڭ ءوڭى جۇقا، ءجۇنى قىسقا بۇيرا بولادى. 3-4 اي بولعان قوزىنىڭ تەرىسى ءجۇنى وسىڭكى «كورپەلدەس» ءجۇندى تەرى اتالادى. 7-8 اي بولعان قوزىنىڭ تەرىسى ءجۇنى ءوسىپ جەتىلگەن سەڭسەڭ ءجۇندى قوزىنىڭ تەرىسى اتالادى. بۇل تەرىلەردىڭ بارىنە دە ايران ىركىتتەن ي جاعىپ يلەيدى. ەكشكىنىڭ تەرىسى ءوڭى قالىڭ يلەگەندە قيىندىق تۋعىزادى. اڭنىڭ تەرىلەرى قاسقىر، قارساق، تاۋەشكى تەرىسىندە سولاي يلەيدى. تۇلكىنىڭ تەرىسىنە سويا سالىپ تۇز جاعىپ سوڭىندا ونى قىرىپ توبارسىتىپ ايران جاعىپ، نە ءسۇت بۇركىپ يلەيدى. تۇلكىنىڭ تەرىسىن بىتەۋ سويادى. ءجۇنىنىڭ التىن وڭدەس تالدارىن سىندىرماۋ ءۇشىن بىتەۋ جەرىنىڭ ىشىنە ەكى اعاش سۇعىپ ايقاستىرىپ ارى-بەرى كەرىپ جۇنىنە كۇش تۇسىرمەي يلەيدى.

جاناي يرەك

«اڭعا شىقپاس اڭشى دا سايلاماي قارۋ سايمانىن»  دەمەكشى قانداي ءبىر نارسە جاساۋ ءۇشىن الدىمەن ونى جاسايتىن قۇرال، سايمانى دايىن بولۋى ءلازىم. تەرى يلەۋ ءۇشىن ي جاققان تەرىنى يكەمگە كەلتىرەتىن «جاناي» اتالاتىن ايتۋلى اسپاپ قاجەت. باسى يمەك تىك بۇرىشتى ءبىر كەزدەي ۇزىن اعاشتىڭ ءيىلىپ كەلگەن جەرىنە ۇستارانىڭ جۇزىندەي وتكىر ءبىر قارىس تەمىر كەلتىرىپ مىقتى بەكىتەدى. اعاشتىڭ سوڭعى ۇشىن تەسىپ اياق ەتىگىمەن سياتىن بەرىك قايىس وتكىزەدى. جاناي وسىلاي جاسالادى. تەرى يلەيتىن ادام قايىستان اياعىن وسىلاي وتكىزىپ باقاننىڭ باسىنا بايلاپ تومەن سالبىراپ تۇرعان تەرىنى ءبىر قولىمەن ۇستاپ جانايمەن قىرىپ تەرىنى قۇرىس-تىرىسىنان تازالاپ، مايدالاپ، وڭدەپ شىعادى. سودان سوڭ ءبىر كەزدەي قاتقان قايىڭ اعاشتان ءۇش ەلى قالىڭدىقتاعى اعاشتىڭ ءبىر قىرىن جۇقالاپ كەپتىرىپ يرەك شىعارادى. بۇل «يرەك» اتالادى. الگى تەرىنى سول يرەكپەن يرەكتەيدى. ەڭ سوڭىندا قالعان-قۇتقان جالبىر جاپىراق بولسا تەمىر قىرعىمەن وڭدەيدى.

(جالعاسى بار)

ەگەۋحان مۇقاماديقىزى

Abai.kz