شاكارىمنىڭ ءوزىنىڭ: «بىرەۋدىڭ جايىن سىناماق بۇرىن، ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، ومىرىنە بايىپپەن كوز جىبەر، جاعادا قايىق كۇتىپ تۇرىپ، قايىق كەلمەس بۇرىن جۇكتى ارقالاپ تۇرعان جولاۋشىعا ۇقساما. ...مەنى ءبىلۋ ءۇشىن، مەن مىنگەن قايىققا ءمىن، سوندا عانا ءومىر جايىمدى تۇگەل ۇعاسىڭ، ءسۇيىنىشىم مەن كۇيىنىشىمدى، كۇيزەلىسىمدى تۇسىنەسىڭ، سوندا عانا انىق تانىرسىڭ كىمدىگىمدى...» دەگەن ءسوزىن تەكتەن-تەككە كىتاپقا ەپيگراف ەتىپ الماعانبىز. شاكارىمنىڭ تۇلعاسىن، تابيعاتىن، وي-نيەتىن، عالىمدىعىن، فيلوسوفتىعىن زەردەلەۋ ءۇشىن ول ءومىر سۇرگەن زامان شىندىعىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك. ونى بىلگەندە دە سول كەزدەگى زامانا اعىمىن، ونىڭ ىشكى يىرىمدەرىن، بودان ەتىپ وتىرعان ەلدىڭ قازاققا جاساعان تىيىم-تالابىن، قياناتىن سەزىنۋ كەرەك. قازىرگى زامان دا ناق سولاي، ەشبىر ساياساتقا باعىندىرماي، ودان ادا، بۇكپەسىز زەردەلەۋگە ءتۇسۋى ءتيىس. ول كەزدەگى اقپارات جۇتاڭدىعى مەن بۇگىنگى اقپارات تاسقىنىنىڭ مولدىعى دا ەستەن شىقپاۋى ءتيىس.

شاكارىمنىڭ ءوزىنىڭ: «بىرەۋدىڭ جايىن سىناماق بۇرىن، ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، ومىرىنە بايىپپەن كوز جىبەر، جاعادا قايىق كۇتىپ تۇرىپ، قايىق كەلمەس بۇرىن جۇكتى ارقالاپ تۇرعان جولاۋشىعا ۇقساما. ...مەنى ءبىلۋ ءۇشىن، مەن مىنگەن قايىققا ءمىن، سوندا عانا ءومىر جايىمدى تۇگەل ۇعاسىڭ، ءسۇيىنىشىم مەن كۇيىنىشىمدى، كۇيزەلىسىمدى تۇسىنەسىڭ، سوندا عانا انىق تانىرسىڭ كىمدىگىمدى...» دەگەن ءسوزىن تەكتەن-تەككە كىتاپقا ەپيگراف ەتىپ الماعانبىز. شاكارىمنىڭ تۇلعاسىن، تابيعاتىن، وي-نيەتىن، عالىمدىعىن، فيلوسوفتىعىن زەردەلەۋ ءۇشىن ول ءومىر سۇرگەن زامان شىندىعىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك. ونى بىلگەندە دە سول كەزدەگى زامانا اعىمىن، ونىڭ ىشكى يىرىمدەرىن، بودان ەتىپ وتىرعان ەلدىڭ قازاققا جاساعان تىيىم-تالابىن، قياناتىن سەزىنۋ كەرەك. قازىرگى زامان دا ناق سولاي، ەشبىر ساياساتقا باعىندىرماي، ودان ادا، بۇكپەسىز زەردەلەۋگە ءتۇسۋى ءتيىس. ول كەزدەگى اقپارات جۇتاڭدىعى مەن بۇگىنگى اقپارات تاسقىنىنىڭ مولدىعى دا ەستەن شىقپاۋى ءتيىس.

شاكارىمنىڭ كەزىندە (وندا دا وتكەن عاسىر باسىنان باستاپ قانا) قازاق تىلىندە بىرەر جۋرنال شىققانىن، كىتاپ باسۋدا ومبى، قازان، سول كەزدەگى رەسەيدىڭ استاناسى سانكت-پەتەربۋرگتە عانا ازداعان مۇمكىندىك بولعانىن ەستە تۇتۋ ابزال. سول كەزدەن ءبىر عانا مىسال ايتساق، اباي ولگەننەن سوڭ-اق ونىڭ جازعاندارىن كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا تىرىسقان زيالى ازاماتتار وعان ءبىر جىل دايىندالعان، ەكى رەت تەكسەرىلىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ رەداكتسيالاۋىنان وتكەن. كىتاپقا ەنبەك شىعارمالاردى تۇزەتكەننەن كەيىن ونى كوشىرىپ جازۋدىڭ ءوزى ءبىر ازاپ، جازا بىلەتىن جالعىز عانا مۇرسەيىت. مۇرسەيىت بولماعاندا ابايدىڭ دانا سوزدەرىنىڭ ءوزى ۋاقىت وتە كەلە كومىلىپ، جارىم-جارتىلاي بولسا دا ۇمىتىلىپ، تاريح قويناۋىندا قالىپ قويۋى دا مۇمكىن ەكەن. كىتاپ شىعارماق جوسپارى تەك 1909 جىلى عانا، جوعارىداعى اتالعان قالالاردىڭ بارىنە بارىپ ءجۇرىپ زورعا جۇزەگە اسىرىلعان. سونىڭ وزىندە كىتاپ باستىرۋ ءۇشىن اپارعان 200 سومى كىتاپتى تولىق باستىرۋعا جەتپەي قالىپ، ابايدىڭ قارا سوزبەن جازعان «عاقلياسىن» تۇتاسىمەن الىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولعان. «عاقليانىڭ» ءبىرىنشى كىتاپقا ەنبەي قالۋى وسى كۇنگە دەيىن ابايدىڭ اتىن كۇندەۋشىلەردىڭ سوزىنە سەبەپ بولۋدا.

اقپارات دەگەندە، ونىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ قاراساق، اۋەل باستا ەشتەڭە بولماعان، سودان كەيىن ءسوز بولعان، ارتىنان جازۋ پايدا بولدى، كەيىن كىتاپ باسىپ شىعارۋدى ويلاپ تاپتى، ودان دىبىس پەن كوزبەن كورۋ ارقىلى (راديو، ماگنيتوفون، تەلەديدار جانە بەينەتاسپا) ءتۇيسىنۋ بولدى. ەندى سۇحباتتاسۋدىڭ جاڭا كەزەڭى - ينتەرنەت-جۇيەگە كوشە باستادىق.

جازۋدى فەودالدار ۇستاندى، كاپيتاليستەر كىتاپ پەن باستاپقى ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدارىنا سەندى. قازىرگى اقپاراتتىڭ ىشىندەگى ەڭ بولاشاعى بارى - بۇكىلالەمدىك شىرماۋىق دەپ اتالاتىن ينتەرنەت جۇيەسى. ول بۇگىندە شىنىمەن-اق بۇكىل الەمدى شىرماپ العان. نە ىزدەسەڭ بارلىعىن تاباسىڭ. ونىڭ 67 پايىزى اعىلشىن تىلىندە. اعىلشىنشاسىن قاراۋعا ءبىلىمى جەتەتىندەر بىزدە از. ورىس تىلىندە بار بولعانى 3 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە. سونىڭ وزىندە - تەڭىزدەي مول، قاراپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. كەرەك نارسەڭدى ءاپ-ساتتە تاۋىپ الاسىڭ. كەمشىلىگى - قازاق ۇلتىنا، ونىڭ تاريحىنا، تىلىنە، دىلىنە، داستۇرىنە، كىسىلىك بەت-بەينەسىنە قاتىستى مالىمەتتەر از، تىپتەن جوقتىڭ قاسى. بۇل ورايدا جەتىلە الماي جاتقانىمىز راس.

بارلىعىن ءبىزدىڭ العان اقپاراتىمىزدىڭ كولەمى، شىنشىلدىعى، ءبىزدىڭ قابىلداۋ قابىلەتىمىز شەشەدى.

ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەننەن ونداعان جىلدار وتكەن سوڭ ازيانىڭ يت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ ورمانىنىڭ ىشىندە اداسىپ جۇرگەن جاپون سولداتى تابىلعان. وعان بەرىلگەن اسكەري تاپسىرما توقتاتىلىپ نە وزگەرتىلمەگەن سوڭ، سولدات بايقۇس جالعىز ءجۇرىپ اسكەري تاپسىرمانى ورىنداۋدى جالعاستىرا بەرىپتى. سول تاپسىرمانى ورىنداۋ جولىندا كوپ جىل كوزدەن تاسا جۇرە بەرگەن. ونىسىن وتانعا بەرىلگەندىك دەۋگە دە بولار، بىراق ەل بار جەردەن قاشقاقتاعاننىڭ ناتيجەسىندە سوعىس ءبىتىپ، بەيبىتشىلىك ورناعانىن دا بىلمەي قالعاندىعى دەۋگە جاقىنىراق.

بۇل ساربازعا كۇلۋگە دە بولمايدى. ونىڭ اقپاراتى بولماعان عوي. بىزدە دە كەيدە سولاي بولىپ جاتادى. كەيدە كەرىسىنشە اقپاراتتىڭ مولدىعى مەن ءار تۇرلىلىگىنەن، ولاردىڭ ءبىرىن ءبىرى جوققا شىعاراتىن كەرەعارلىعىنان قايسىسىنا سەنەرىمىزدى بىلمەي قينالامىز. ءبىز ءوزىمىز بىلەتىن اقپارات توڭىرەگىندە عانا وي تولعاپ، شەشىم قابىلداي الامىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ كىشكەنە عانا الەمىمىزدىڭ ىشىنەن شىعا المايمىز. سوندىقتان ءبىز دە جاپون سولداتىنىڭ كەبىن كيەتىن كەزىمىز كوپ.

ءبىز ءوزىمىز ويىمىزدا جاساپ العان الەمىمىزدە ءومىر سۇرەمىز، ونىڭ ءوزىن وزىمىزگە بەيىمدەپ، ىقشامداپ قۇراستىرىپ الامىز. سول ءوزىمىز قۇراپ العان الەمىمىز بىزگە الەمنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتەتىندەي ويدا بولامىز. ءبىز ويدان قۇراعان، قيالىمىز جەتكەن شەكتىڭ اۋماعىندا ويلاي جانە سەزىنە الامىز. جاعداي كۇردەلەنگەن سايىن ءبىز بولجام جاساي باستايمىز، سويتە-سويتە اقيقاتتى ءوزىمىزدىڭ قالاۋىمىزعا قاراي بەيىمدەگىمىز كەلەدى.

ءتىل ءبىزدى جانۋاردان وزگەشەلەپ تۇر. ءتىل ارقىلى قوعامداستىقتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە اقپارات تارايدى. اڭشىلار مەن وسىمدىك جيناۋشىلار قاي وسىمدىكتى جەۋگە بولادى، قاي جانۋاردىڭ قانداي مۇشەسىن قانداي تاسىلدەرمەن جەۋگە ازىرلەۋ كەرەك - سونداي اقپاراتتاردى تاراتىپ وتىردى. بۇل اقپاراتتار بىرتىندەپ بارىنشا كوپ ادامداردى قامتىدى، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستى. جۇرت وزگەلەردىڭ قاتەلىكتەرىنەن قورىتىندى شىعارۋدى، بىرەۋلەردىڭ وزىق تاجىريبەسىن قابىلداپ، ۇلگى الۋدى ۇيرەندى. وسىلاي ادامزات بالاسىندا زەردە پايدا بولدى، ول ءبىلىمدى جەتىلدىرە تۇسۋگە يتەرمەلەدى. دەگەنمەن اۋىزشا تاراتىلعان ءسوزدىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەدى، ول اقپارات تارالۋ بارىسىندا بۇرمالاناتىن ءارى كوپ اقپاراتتى ەستە ساقتاۋدىڭ مۇمكىندىگى از ەدى.

جازۋ پايدا بولعان كەزدە ونى جاي ادامنىڭ دا پايدالانا الۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن وي ەشكىمنىڭ قيالىنا كىرىپ-شىقپاعان. جازبا ءتىل باستاپقىدا ادامداردى ودان ءارى قۇل ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن پايدالانىلعان، ونى فرانتسۋز انتروپرولوگى كلود لەۆي-ستروسستىڭ زەرتتەۋلەرى كورسەتتى.

جازبا ءتىل جاڭا ەنگەن كەزدە دە بۇگىنگى ينتەرنەت ارقىلى ءبىر-ءبىرىنىڭ ديدارىن كورىپ وتىرىپ سويلەسۋ سەكىلدى كەرەمەت كورىنگەن. جازبا ءتىلدى ۇيرەتكەن ەگيپەت قۇدايى توت بار سيقىردىڭ قۇدايىنداي تانىلدى. جازۋ مەن وقۋ الەمدى جانە ول تۋرالى ۇعىمدى وزگەرتتى. جازبا ءتىل پايدا بولعاننان بەرى يمپەريا تۇسىنىگى پايدا بولدى. ويتكەنى باعىندىرۋ جەڭىلدەدى، ۇزاق قاشىقتىقتارعا جانە كوپ تاراپتارعا ءبىر مەزگىلدە اقپارات، نۇسقاۋلار، بۇيرىق جىبەرۋ مۇمكىن بولدى. ول رۋلاردان قۇرالعان، نە بولماسا ءار قالالارداعى جەكە-جەكە كىشىگىرىم مەملەكەتتەردى ىدىراتتى. بيلىك بۇرىنعىدان بەتەر ورتالىقتاندىرىلا باستادى، ءسويتىپ جەكە بيلىك سالتانات قۇردى. باعىندىرۋ جەڭىلدەگەندىكتەن بيلىككە قۇمارلىق ارتتى. بيلىككە يە بولعانداردىڭ ىقپالى مەن تابىسى ەسەلەپ ءوستى. بارا-بارا وكىمەت باسىنداعىلار شەكسىز بايلىقتى يەلەنۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى.

ريم يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنا پاپيرۋس ءوندىرىسىنىڭ تومەندەۋى سەبەپ بولدى دەۋشىلەر بار. يوگانن گۋتەنبەرگ باسپا ستانوگىن ويلاپ تاپقان ون بەسىنشى عاسىردىڭ ورتاسى اقپاراتتىڭ جاڭا داۋىرگە جەتەلەگەن توڭكەرىسى رەتىندە تانىلدى (ون بەسىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا باسپا ءوندىرىسى باستالعان كەزدەرى قازاق مەملەكەتتىلىگى جاڭا پايدا بولعان ەدى. ءبىزدىڭ عالامدىق دەڭگەيدەگى ورنىمىزدى وسىدان-اق باعامداي بەرۋگە بولادى). باسپا ستانوگى ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنىڭ، يندۋستريالانۋدىڭ، ءتىپتى جاھاندانۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتى بولدى. سول كەزدەردەن باستاپ بۇرىنعى اكسيوما سانالىپ كەلگەن نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ كوبەسى سوگىلدى.

باسپا ستانوگى ارقىلى كاسىپكەرلەر زاتتارىن وزدەرىنىڭ قيالىنا دا كەلمەگەن كولەمدە شىعارۋعا جانە قينالىسسىز ساتۋعا مۇمكىندىك الدى.

قازاقتاردىڭ مەيماندوستىعى جايىندا ويلانا كەلىپ مەن ءوزىم ءۇشىن مىناداي جاڭالىق اشتىم: قازاقتار ءار جەردە جەكە-جەكە نەمەسە از عانا ءۇي بولىپ وتىرعاندا، اۋىل مەن اۋىلدىڭ اراسى الشاق بولعان ىلگەرگى زاماندا اقپارات بەرۋشى تەك قانا سىرتتان كەلەتىن ادامدار بولعان. سوندىقتان قازاق ولاردى قۇدايىنداي كۇتىپ، جاقسىلاپ تاماقتاندىرىپ، قوناق ەتكەن، ءسويتىپ قازاقتىڭ مەيماندوستىق مىنەزى قالىپتاسقان با ەكەن دەپ توپشىلادىم. بۇل ويمەن كەلىسپەۋشىلەر دە بولار، دەگەنمەن قازاقتىڭ مەيماندوستىعىنا جاڭا اقپارات اكەلۋشىلەردى زارىعىپ كۇتۋ دە اسەر ەتۋ مۇمكىندىگى قيسىنسىز ەمەس.

باسپا ماشيناسى ارقىلى بيبليانىڭ تارالۋى اركىمنىڭ قۇداي ءسوزىن وزىنشە تالداۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇگىنگى ينتەرنەت جۇيەسى - ادامنىڭ ءوز ساناسى جەتكەن دەڭگەيىندە تاڭداۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى.

سونىمەن، بۇگىندە اقپارات كوپ، كىتاپ، گازەت، جۋرنال، تەلەديداردى قوسپاعاندا ينتەرنەت اتالاتىن جاڭا اقپارات كوزى باسىمدىق الدى. شاكارىمنىڭ ۇلگى الار ابايدان باسقا، قولىنا تۇسكەن ازىن-اۋلاق كىتاپتار مەن سوزدىكتەر بولماسا، ەشكىمى بولماعان. ءتىپتى ءسوزىڭدى تۇسىنەر، ونى ماقۇلدار نەمەسە قارسى ءۋاج ايتار ەشكىم جوق. ونى 1931 جىلى شاكارىمنىڭ ءسابيت مۇقانوۆقا جازعان حاتىنان دا كورەمىز. قازىر شە؟ تەلەديدارداعى كەيبىر وقيعانىڭ ءوزى ادامدى قانشا ويلارعا جەتەلەپ، جازام دەگەندەرگە سيۋجەت تاۋىپ بەرەدى.

شاكارىمدە اقپارات مول بولىپ، كونەدەن كەلە جاتقان دانالاردى بۇگىنگىلەرشە وقىپ-بىلۋگە مۇمكىندىگى بولماعان.

شاكارىم ەسحيلدى وقي الماعان بولسا كەرەك. ول ادامزات جاراتىلعالى بەرگى ءبىرىنشى دراماتۋرگ. ەسحيلگە دەيىنگى تەاتر مونولوگتان، ياعني ءبىر عانا ادام قاتىساتىن سپەكتاكلدەن تۇرعان. ەسحيل ارتيستەر سانىن ەكەۋ، كەيىن ودان دا كوبىرەك ەتتى. ول كەزدەگى تەاتر بۇگىنگىدەي ىڭعايلى، دىبىستى زالدىڭ كەز-كەلگەن بۇرىشىنا جەتكىزۋگە بولاتىن، جايلى كرەسلولى بولماعان. گرەكتەر ارتيستەردىڭ ورىنداۋلارىن تاس سكامەيكادا وتىرىپ كورگەن. ەسحيلدىڭ «ورەستەيا» دەگەن پەساسى 9 ساعات جۇرگەن. ونداي بولسا بۇگىندە سپەكتاكل سوڭىنا دەيىن ءبىر دە كورەرمەن قالماس ەدى. ول كەزدە قۇلدار مەن ايەلدەردەن باسقا ەر كىسىلەردى سپەكتاكلدەردى كورۋگە مىندەتتەپ قويعان.  الدىڭعى توپ ەركەكتەردەن كەم سانالعاندىقتان ولارعا تەاترعا بارۋعا تىيىم بولعان. سپەكتاكلدەر تەك مەرەكە كۇندەرى عانا قويىلعان، ول كۇندەرى بارلىق جۇمىس توقتاتىلعان، قولونەرشىلەر دە، سوتتار دا ءوز جۇمىسىن توقتاتقان. سونشالىقتى كوپ كورەرمەنگە بەت ميميكاسىن كورسەتە المايتىن بولعان سوڭ اكتەر ماسكا پايدالانعان، كۇلۋ كەرەك جەردە كۇلىپ تۇرعان، اشۋ شاقىرعان جەردە سوعان لايىق ماسكا كيگەن. بارلىق كورەرمەنگە جەتەتىندەي بولۋى ءۇشىن ارتيستەرگە داۋىسى زور ادامدار تاڭدالعان. سپەكتاكلدەردەگى ايەلدەردىڭ ءرولىن دە ەرلەر ورىنداعان. ءبىر كۇندە بىرنەشە سپەكتاكل دە ويناتىلا بەرگەن، اۋەلى تراگەديا قويىلسا، ارتىنان كومەديا قويىلعان.

«ورەستەيانىڭ» مازمۇنى مىناداي: باس قاھارمان ورەست ءوزىنىڭ اكەسى اگامەمنوندى ولتىرگەن اناسى كليتەمنەسترادان ءوش الماق بولادى. اكەسىن ولتىرۋگە اناسىنىڭ كوڭىلدەسى ەگيسف جاردەم بەرگەن. اپوللون قۇداي ورەستتىڭ اناسىن ءولتىرۋىن ماقۇلدايدى دا، جىگىت اناسىن ولتىرەدى. ءوش الۋ قۇدايى ەرينيا ورەستتى ولتىرمەككە سوڭىنا تۇسەدى. ورەست ۇستالىپ سوتقا تارتىلادى. سوتتا داۋىس ەكىگە بولىنەدى دە ايىپتى اقتالادى. سودان بەرى افينادا سوت داۋسى ەكىگە بولىنسە، ايىپتى اقتالاتىن بولىپتى. كەيبىر قاسىرەتتى كورەرمەن ەرينيا ورەستتى ۇستاپ، ءوزى جازالاسا ەكەن دەپ، سونى كورۋگە بارادى ەكەن.

پەسا يدەياسى - ورەست اناسىن ءولتىرۋشى مە، جوق، اكەسىن ولتىرگەننەن ءوش الۋشى ما، ونى شەشۋ ءار كورەرمەننىڭ وزىنە قالدىرىلعان. فينالدا سانالىلىق جەڭەدى. سونىمەن بىرگە، پەسادا ءولىمدى ولىممەن قايتارۋ قاشان دا بولسا، ءبىر ءۇزىلۋى ءتيىس دەگەن تياناقتى دا ماڭىزدى وي بار. قياناتقا قياناتپەن جاۋاپ بەرىپ جۇرگەندە، ءومىر اعىزىپ وتە شىعادى، ماعىنالى ءومىر سۇرمەك بولساڭ وشپەندىلىكتى قوي، ەكى جاققا دا ءتيىمدى ءبىر جولىن تاپ دەگەن شاكارىم يدەياسى باعزى زامانعى پەسادان دا كورىنىپ تۇر.

شاكارىم كونفۋتسيدى دە وقي العان جوق شىعار. كونفۋتسي - كۇڭ-فۋ-تسزى قىتايشا - ۇستاز دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كونفۋتسيشىلدىك قىتاي فيلوسوفياسىنداعى ارنالى باعىت. اڭىز بويىنشا، كونفۋتسيدىڭ ءۇش مىڭ شاكىرتى بولعان. «كوكتەم مەن كۇز» (چۋنشو) جىلناماسىن جۇيەلەپ، «تاريح كىتابىن»، «ولەڭدەر كىتابىن» دايىنداعان. كونفۋتسيدىڭ تەرەڭ تانىمدىق كوزقاراسى «سۇحبات پەن سىر» (لۋن يۋي) اتتى شاكىرتتەرى جيناقتاعان ەڭبەكتە كورىنىس تاپقان. ونىڭ ەتيكالىق ءىلىمى كەڭىنەن تانىمال بولدى. وندا «جەن» (گۋمانيزم) ەرەكشە ورىن الدى. ول - ۇلكەندى سىيلاۋ، اتا-اناعا قۇرمەت، ارۋاقتارعا باس يۋ، ت.ب. ادامدىق قاسيەتتەرگە نەگىزدەلگەن. كونفۋتسيدىڭ «وزىڭە نە تىلەمەسەڭ، باسقاعا دا سونى تىلەمە» دەگەن ويى فيلوسوفيا تاريحىندا «ادامگەرشىلىكتىڭ التىن ەرەجەسى» دەپ اتالدى.

شاكارىم لۋتسي اننەي سەنەكانىڭ شىعارمالارىمەن دە تانىس بولماعان سەكىلدى. ولاي دەيتىنىمىز كونە فيلوسوفتاردىڭ ىشىندە دانالىعى جاعىنان ءارى اقىن، ءارى كوسەمسوزشى، ءارى فيلوسوف، ءارى بيلىك ىشىندەگى تۇلعا رەتىندە شاكارىمگە ەڭ جاقىن كەلەتىنى سەنەكا ەدى، بىراق شاكارىم شىعارماشىلىعىنان سەنەكانىڭ ءىزى دە بايقالمايدى. ارينە بۇل سالالاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا سەنەكانىڭ اۋقىمى كەڭىرەك بولاتىن.

شاكارىم شەكسپيردى دە وقىماعان بولار. ونى وقىسا، اقپاراتى از ادامنىڭ ەلىكتەگىش بولاتىنى سەكىلدەنىپ، شىعارمالارىنىڭ كەيبىرىندە وعان ۇقساستىق كەزدەسىپ قالۋى دا كادىك ەدى. شاكارىمگە دەيىن قازاقتاردا دراماتۋرگيا دا بولماعان. ونىڭ باسىن شاكارىمنىڭ «جولسىز جازاسىنىڭ» نەگىزىندە مۇقتار اۋەزوۆ باستاعان «ەڭلىك-كەبەك» دراماسى باستاعان. اۋەزوۆتەگى جاڭالىققا قۇشتارلىق ول پەسانى جازدىرىپ قانا قويماي، ءوز تۋىستارىن جيناپ، تەاتر قۇرىپ، سولارعا رولدەردى ءبولىپ بەرىپ، وزىنشە سپەكتاكل جاساپ، قازاقتاعى العاش تەاتر ونەرىنىڭ جولىن اشقان. وعان دەيىنگى قازاقتاعى ماسسالىق ونەر كورىنىستەرى - جار-جار ايتۋ مەن ايتىس، زىكىر سالۋ بولسا كەرەك.

ءبىزدىڭ ءداۋىر رومانتيكامەن قوشتاسۋ ءداۋىرى. رومانتيكا كىتاپتا، اۋىزەكى سۇحباتتا، تەاتردا بولاتىن. قازىر ول ازايدى، جوققا اينالدى. تەلەديدار ولاردى ءولتىرىپ جاتىر. كينو كورىپ وتىرعاندا ويلانۋعا ۋاقىت جوق، سوزدەردىڭ ءبىرىن اڭدىپ قالساڭ، ەسىڭە ساقتاپ قالا الماي قينالاسىڭ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالت ەتىپ ءوتىپ كەتەدى. كينومەن جارىسامىن دەپ ادەبيەت تە، تەاتر دا كورۋگە قىزىقتى، اسەرلى كورىنىستەردى قۋىپ بارادى.

شاكارىم فيلوسوفياسى ءومىردىڭ وزىنەن تۋعان، كوزى كورىپ، قولىمەن ۇستاعان نارسەلەردەن وي تۇيگەننەن تۋىنداعان ءومىر فيلوسوفياسى، دالا فيلوسوفياسى. ول:

اللانىڭ ادامدى جاراتقانداعى قانداي ماقسۇت قويدى؟

ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟

ادام ولگەن سوڭ راحات-بەينەت (ساۋاپ-ازاپ) بار ما؟

ەڭ جاقسى ادام نە قىلعان كىسى؟

زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بارا ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟ - دەگەن سۇراقتار قويىپ، الاشقا ارناۋ جولداعاندا، الدىمەن ءوز تۇسىنىگىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن ءبىلىپ الماق بولعان، جازعان ءسوزىن، العان باعىتىن وزگەلەرمەن سالىستىرماق بولعان. بىراق ول كەزدەگى قازاق قوعامى مۇنداي ساۋالعا ءازىر بولماي شىقتى. وقىعاندارى، بالكىم، شاكارىم ءسوزىن ونشا مەنسىنىڭكىرەمەدى، ال جاي قازاققا ول تۇسىنىكسىز ءارى كەرەكسىز ەدى.

شىعارمالارىمەن، سوزدەرىمەن شاكارىم تانىس بولعانداردى ءوز سوزدەرىنە قاراپ تەرىپ الساق، ولار: وزىمىزدەن انەت بابا، شىعىستان حافيز، فيزۋلي، ءابۋناسىر ءال-فارابي، يبن سينا، حيۋا حانى ابىلعازى ءباھادۇر، يسمايل بەي گاسپارلى، ورىستان پۋشكين، تولستوي، باتىستان شوپەنگاۋەر، وگيۋست كونت. ال ۇلى احات بۇلارعا تاعى دا ءبىراز شىعىستىق دانالاردى قوسا ايتادى، بىراق ولار شاكارىم سوزدەرىندە جوق: اسان، بۇقار، ماراباي، مارقاسقا، وتەگەن، ۇمبەتباي، ابىلاي حان، قازىبەك بي، ابىلقايىر حان، قورقىت، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ءال-تاباري، يبن ال اسير، يبن حالدۋن، ۇلىقبەك، نيزامي، ناۋاي، ءجامي، ءال عازالي، فيردوۋسي، ءابۋ حاسان رۋداكي، شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر، قىتايدان يۋان-چاو-شي، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، گوگول، سالتىكوۆ-ششەدرين، رادلوۆ، اريستوۆ، بەرەزين، لەۆشين، سپاسسكي، ماەۆسكي، پيفاگور، سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، توماس مور، ۋيليام شەكسپير، دجون دونن، ۆالتەر سكوتت، بايرون، ف.بەكون، توماس گوببس، دج.لوكك، د.ستيۋارت، ۆيكتور گيۋگو، جان-جاك رۋسسو، گومەر. بۇلاردى شاكارىم وقىدى ما، وقىمادى ما، وقىسا ەڭبەكتەرىندە نەگە پايدالانبادى، پايدالانعان بولسا، ولارداعى ءوز ءسوزى بىزگە جەتپەي جوعالىپ كەتتى مە، ايتەۋىر قازىرگە دەيىن كەزدەسپەگەندىكتەن «انىعىن اللا بىلەر» دەۋدەن باسقا ەشتەڭە ايتا المايمىز.

شاكارىم شىعىستىڭ ۇلى شايىرى ومار حايامدى وقىعان-وقىماعانىن بىلمەيمىز، بىراق ونىڭ شاراپقا قاتىستى رۋبايلارىنان شاكارىم ويلارىمەن ۇندەستىك كورىنەدى. حايامنىڭ شاراپ جايلى ولەڭدەرىنىڭ شىن ماعىناسىن بۇرمالاپ، ونى بىرىڭعاي ىشىمدىككە، جەڭىل ومىرگە ارنالعان دەپ ۇعىندىرۋ ءبىز كىتاپ تانىعالى بەلەڭ العان يدەولوگيا بولدى. ول، كەزىندە - شىعىستان جارىتىمدى اقىن شىقپاعان دەۋ ءۇشىن، ءسويتىپ ءوز باسىمدىعىن كورسەتۋ ءۇشىن، ءوز پايداسىنا جاراتۋ ءۇشىن قاجەت بولعان سياقتى.

شاراپپەن جۋىڭدار مەن ولگەن كۇنى،

جوقتاڭدار شاراپتى ايتىپ، كومگەن كۇنى.

ورنىنان شاراپحانا مەنى ىزدەڭدەر،

دۇرىلدەپ اقىرزامان كەلگەن كۇنى.

بۇل جەردە شاراپ - اللانىڭ نۇرى، شاراپ تولى كەسە - جۇرەك. ياعني، اللانىڭ نۇرىنا بولەنگەن جۇرەك. ونى قالاۋ، ونى تۇتىنۋ، وعان ماس بولۋ - اللاعا اسىقتىقتان رۋحاني ءنار الۋ، ءلاززات كەشۋ. ال، «جار» دەگەن ءسوز پارسىشا «دوس» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. شاكارىمدە دە كەزدەسەتىن «مەنىڭ جارىم قىز ەمەس، حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى» دەگەن سوزدەرىندەگى «شاراپ»، «جار» سوزدەرىنىڭ شىن ماعىناسىن تانۋ ارقىلى اقىننىڭ ۇلى شايىر حايامنىڭ دا تابيعاتىمەن ۇيلەسىم تاپقانىن كورەمىز.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق «تازا ادام» دەگەندە دەنى-باسىن تازا ۇستاپ، تازا تابەتتە بولاتىن ادامدى عانا ايتپايدى، جان-جۇرەگى تازا، ادال، بويىنان جىلىلىق پەن مەيىرىم ەسىپ تۇراتىن جانى تازا ادامدى ايتادى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى بار. شاكارىم ناق سونىڭ ءوزى... ول ءوزىن تازا جولمەن جۇرۋگە تاربيەلەپ قانا قويماي، وزگەلەردى دە سول جولعا قاراي سۇيرەيدى: «تازا جولمەن جۇرۋگە تالاپتان، ءوزىڭدى سول جولمەن جۇرۋگە تاربيەلە. ادالدىقتى، تازالىقتى ماقسات ەتكەن جولعا قاراما-قايشى كەلەتىن بۇزىقتىقتان بويىڭدى دا، ويىڭدى دا اۋلاقتات. بەلگىلى ءبىر دارەجەگە، دەڭگەيگە جەتسەڭ دە نەمەسە ودان كەتسەڭ دە، بەلگىلەگەن دۇرىس ماقساتىڭدى بۇزبا، ودان اينىما. بۇل ءومىرىڭنىڭ جولى ەكىگە ايرىلىپ وزەندەي اعار، ءار جاقتان ءارتۇرلى ماسەلەلەر مەن قيىندىقتار، ازعىراتىن جايتتار بولماي تۇرماس. سول كەزەڭدە دۇرىس ماقساتىڭدى بەرىك ۇستانىپ تازا جولدان تايماي بارعانىڭ، جەتپەسەڭ دە العانىڭ كوبىرەك بولسىن. تازا، تۋرا، ادال جول دەگەن نەگىزگى قازىققا بارار جولدا بۇزىققا قىزىقپا، ىندىنىڭدى تۋرا جولعا سال، ماقساتىڭدى بۇزبا، تازا جولدان تايما، تۋرا جولعا يە بول، ىندىندى قوي. قۇبىلساڭ، بۇزىلساڭ، نە قىزىعىپ، نە يمەنۋمەن قايتا الماي، بايقاماي سەبەپكە ەرىپ جەتەكتەلسەڭ، بۇلاردى اتتاپ وتە الماي قالساڭ، ادالدىعىڭدى جوعالتىپ، ادامدىعىڭدى كەتىرىپ رۋحاني ءتىرى ولىككە اينالاسىڭ. وسىعان ەرمەي، اق جولمەن العا باسساڭ، مىنە، سوندا عانا سەن شىنايى ەركىنسىڭ، ەركىڭدى قاي باعىتقا باعىتتاۋ ءوزىڭنىڭ جۇرەگىڭنىڭ شەشىمى. تۋرا جولدى سەزىمى وياۋ، ەستى جان عانا تابادى».

قازاققا رۋحاني ءوسۋ ءۇشىن رۋحاني بوستاندىق كەرەك ەدى. ول كۇن تۋدى. الاۋىزدىقتى، جىكشىلدىكتى قويىپ ءاليحانشا، مىرجاقىپشا، شاكارىمشە ويلاۋ پارىز. سانامىزدى سالعىرتتاندىرماۋعا ءتيىسپىز. سانا وسسە وي تۋىندايدى. ادام ساناسى وسكەن سايىن تازا ادامدار كوبەيەدى دەگەن دالەلدەنگەن اقيقات وسىدان كەلىپ شىققان. ويلاپ قاراساق، سولارمەن بىرگە سول سانانى ايلاسىن اسىرۋعا، يكەمدىلىككە، باسقالاردان ۇستەم بولۋعا جۇمسايتىندار دا كوبەيەدى ەكەن.

شاكارىم سوزىنەن ءبىز وسى ويدىڭ ۇشقىنىن ۇعامىز، ول عىلىمنىڭ ءوزىن ادال، ارلى ادامعا ۇيرەتۋ كەرەك دەدى: «نادان، زالىم، ايلاكەر، ارام نيەتتى ادامدارعا عىلىم ۇيرەتسە، ول ءارى پايداسىز، ءارى قاۋىپتى. شىن زالىمعا بەرمە عىلىم، ول الار دا جوق قىلار. قارۋىم دەر، كىسى اتىپ جەر، ول عىلىمدى ايلا ەتەر».

ادام 3-3,5 جىل ىشىندە وزگەرىپ، دامىپ، ساناسى جەتىلىپ، جاڭا ساتىعا كوتەرىلىپ وتىرادى دەيدى. شاكارىم دە ءبىر كۇندەرى باسىنا وزگەشە ويلار كەلە باستاعانىن ايتقان: «باقتان» «باققا» قونىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر كۇنى قۇرعىردىڭ قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، «وتكەن ءومىرىڭدى ويلاشى» دەگەن ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى. امالسىز ويلادىم، سونداعى ويىم مىناۋ: مەن اۋەلى بالالىققا قىزىقتىم، ودان بوزبالالىقتى باق سانادىم. ودان ءارى كىسىلىك قۇرىپ، تورەلىك ايتىپ، ءسوزىمدى تىڭداتۋدى باق سانادىم. سودان ءارى دۇنيە قۋىپ، مالعا قۇل بولدىم. سەبەبى بىرىنە جەتكەن سايىن، الدىڭعىسى بۇزىلىپ، ارتقى باق ءتۇزۋ سىقىلداندى.

وسىنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلە كەلە مەندە «كەلدىم قايدان؟»، «كەتەم قايدا»، «نەتسەم پايدا» دەگەن سۇراققا تۇنشىعۋ پايدا بولدى».

ءاربىر سانالى ادام بالاسى ومىردە ءوزىن ىزدەپ جۇرەدى، ءوزىن-ءوزى تانىعىسى كەلەدى. ءوزىن تانۋ ءوزىڭدى قورشاعان ورتانى تانۋمەن، قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردى تانۋ ارقىلى كەلەدى. شاكارىم فيلوسوفياسى «ءوزىڭدى تانى، سونىڭ ناتيجەسىندە ادامدى تانى» دەۋگە كەلەدى.

ءبىز وزىمىزدەن، ءوزىمىزدى تانۋدان قاشامىز، ويتكەنى... قورقامىز. قورقاتىنىمىز - ءبىز ەشكىمگە سەنبەيتىن بولىپ العانبىز، ەشكىمنىڭ كوز جاسىنا جۇرەگىمىزدى اۋىرتقىمىز كەلمەيدى. ادامداردىڭ ءبارى بەتپەردە كيىپ جۇرگەندەي، سونى سىپىرىپ الا الۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن بىلمەي قالامىز. ادامداردىڭ بارلىعىن دوس كورەيىن دەسەك، بىردە بولماسا بىردە ءوزىمىزدى ساتىپ كەتىپ جاتقانداردى كورەمىز دە، سەنگىمىز كەلگەنمەن سەنە المايمىز. بويىمىزدى وسىلاي كۇدىك جايلاپ الادى. قۋانعىمىز كەلەدى، بىراق شىنداپ قۋانا المايمىز. كۇلىپ جۇرەيىك دەسەك، ءومىر ىلعي شات-شادىمان تىرلىكتەن تۇرمايدى، وسىنى ويلاعاندا كوڭىلىمىزدى مۇڭ باسادى. سوندايدا شاكارىمدى ساعىنامىز، ونىڭ شىندىعىن، تازالىعىن ساعىنامىز. ءبىزدى سىنايتىندارعا ول - كەشەگى كۇندى ساعىنعانىمىزداي كورىنەدى. ءبىز ءوزىمىز دە زاماننان ارتتا قالعىمىز كەلمەيدى-اق، بىراق، بۇگىنگى كوشەدەن، الاڭداردان، مادەنيەت وردالارىنان، مەيرامحانالاردان شاكارىمنىڭ تازالىعىن، شىندىعىن، سۇلۋلىعىن كورە المايمىز. قايتا، سولاردى ىزدەيمىز دەپ ءجۇرىپ جاساندىلىقتى، جالعاندىقتى، جورتا ۇيىمداستىرىلعان الدەبىر نارسەلەردى كورەمىز دە كوڭىلىمىز قالادى، جانىمىز جابىرقايدى.

شاكارىم نە دەيدى: «بىزشە ادام ءومىرىن تۇزەۋگە، بارلىق ادامدار تاتۋ تۇرۋعا نەگىزگىسى - ادال ەڭبەك، اق جۇرەك، ارلى اقىل بولۋعا كەرەك. دۇنيەدە بۇل ۇشەۋى ۇستەم بولماي، ادام بالاسىنا تىنىش ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك جوق».

بار ماسەلە - سانادا! جەتەكشىسى سانالى بولسا، سانالىلارى كوپ بولسا - ۇلت سانالى! ۇلت سانالى بولسا - باقىتتى ۇلت! ال سانادا كىنارات بولسا، ونا ۇلتتىڭ تىرلىگى العا باسپايدى. ۇلتتىڭ باعى دا، سورى دا - سانادا! دەمەك، «باق - ساناعا بايلاۋلى. سوندىقتان سانانى جەتىلدىرۋ ءبىرىنشى كەزەكتە بولۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ بار تىرلىگىمىز تەرەڭ ساناعا نەگىزدەلۋى ءتيىس. سىرتى جىلتىر، ءىشى - قۋىس، جالعان سانا ەمەس. ونى قۋ - ورنىقسىز، بايانسىز، تۇرلاۋسىز ءىس» - دەيدى شاكارىم.

وتىرىقشىلىققا كەش كوشكەنىمىزدەن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن باتىس ەلدەرىن ايتپاعاندا، كلاسسيكالىق ءبىرتۇتاس ۇلتقا اينالا الماي، ۇلت ماسەلەسىن رۋ ماسەلەسىنەن تومەن كورەمىز، جىكشىلدىك پەن توپشىلدىقتان اجىراي الماي ءجۇرمىز. شىندىق وسى.

شاكارىمنىڭ مىنەزىن، تۇرمىستىق قالپىن سۋرەتتەگەندەر جاس كۇنىنەن باستاپ بويىن ءتىپ-تىك ۇستاناتىن، كيىمدى وتە ءساندى كيەتىن، بوي-باسىنا مۇقيات قارايتىن، تاماقتى از ىشەتىن، كوپ ۇيىقتامايتىن، ويىن سەرگەك ۇستايتىن، ءوزىن ۇدايى ءوز باقىلاۋىندا ۇستايتىن، اۋزىنا بەرىك، ارتىق ءسوز ايتپايتىن بولعان دەسەدى. تاماقتى سىلپىلداتىپ كوپ جەۋدى، داستارحان باسىندا ورىنسىز قارقىلمەن ۋاقىتىن بوس وتكىزۋدى جاقتىرمايتىن بولىپتى. ءبىر انا جامباسىنا، ءبىر مىنا جامباسىنا جانتايىپ، كۇنۇزاق التىن ۋاقىتىن بوسقا وتكىزەتىندەرگە مۇنىسىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن، ءومىر ءىشىپ-جەۋ، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋ ءۇشىن بەرىلمەگەنىن، مىنا ومىرگە ادام بوپ كەلگەن سوڭ ادام بوپ كەتۋدى دە ويلاۋدى ۇمىتپاعاننىڭ دۇرىس ەكەنىن ۇدايى ايتىپ وتىراتىن بولعان. ءوز قولىنان كەلەتىن جۇمىستى بىرەۋگە ىستەتكەندى دۇرىس كورمەيتىن، بىرەۋگە اربا جوندەسۋ سەكىلدى ىستەرگە كومەكتەسۋدى وتىنگەندە دە ءوزى ارالاسىپ بىرگە جۇرەتىن بولعان. بىرەۋدى ۇرۋ، بوقتىق ءسوز ايتۋ ءتىپتى دە بولماعان.

شاكارىمنىڭ بويىن كۇتۋ قالپى قانداي بولسا، شىعارمالارى دا سونداي، ونىڭ جازعاندارىنان بىرەۋگە ارناپ ايتقان اششى ءسوز، مىسقىل مەن مىندەۋ تاپپايسىز. تەك ءبىر جەردە عانا، اتىن اتاماي، سول كەزدەگى قازاق جاعىنان شىققان ەل باسشىسى ەلتاي ەرنازاروۆقا ارناپ اتاپ ايتقان ءسوزى عانا بار: «تۇك تە ەمەس، كور جەر، باسشىلارىڭ ۆەسما تۋپوي. بۇلعارى ەرىن، قۇل قارىن، ءالى-اق ەرتەڭ كورەرسىڭدەر، بۇل قارىننىڭ بىلعارىن». ول، ەل باسشىسى دەپ اتاۋعا لايىق ساناماعان، تۇك تە كوڭىلى تولماعان، قاناعاتتانباعان ادامنىڭ عانا ءسوزى. جانە شىن ءسوز.

ءومىر ادامعا اسا قاتىگەز بولىپ كورىنەتىن كەزى كوپ. تاۋسىلمايتىن كەدەرگىلەردى جەڭۋگە كۇش تە، قالاۋ دا قالمايتىن كەزدەر بار. ءبىر كينونى كورىپ وتىرىپ ەستىگەن ءسوزىم بار ەدى: "ومىردەن كەرەكتىنىڭ ءبارىن الىپ بولعانىڭدا قاسقىرشا ۇلىعىڭ كەلىپ كەتەدى" - دەگەن. قازاق مۇندايدى "ەسىرىكتەندى، تويعانىن كوتەرە المادى" دەر ەدى. بىراق، شاكارىمشە ايتساق، مالسىز بولعاننان، مالدى بولعان دۇرىس. بىراق سول شاكارىم زامانىنداعىداي، ءتىپتى، ودان دا بەتەر، بىزدە مالدىلاردى جەك كورەدى. سونى كۇندە كورىپ جۇرەمىز. سوسىن ويلايمىن: نەگە ءبىز بار بولعانداردى جەك كورەمىز؟ وزىمىزدە بار بولسا، مەيىرلەنىپ، قاناعاتتانىپ وتىرامىز دا، بىرەۋدە بولسا، ىشىمىزدەن بولسا دا، جاقتىرماي، كۇندەپ، جەك كورىپ وتىرامىز.

بىزدە اقشالىلاردى جەك كورۋ جاقىن ارادا قالا قويماس. كورە الماۋ مەن كۇندەۋ، بەرسە جاقسى، بەرمەسە اياماعان پيعىل وڭايلىقپەن توقتاماس. ولاي بولسا، دۇنيە جيناۋدىڭ، ونى قىزعىشتاي قورۋدىڭ، سول ءۇشىن اركىمگە جەكسۇرىن بولۋدىڭ كەرەگى بار ما؟!

وسىلاردى ويلاپ: «ءومىردىڭ ماعىناسى دۇنيە جيۋدا ەمەس» دەگەندى تەرەڭىرەك تۇسىنگەندەي بولاسىڭ.

شاكارىم ءبىر ولەڭىندە: «ەرتەلى-كەش ەلتەڭ-سەلتەڭمەن كۇن وتكىزىپ جۇرگەن جەلوكپەلەرگە رەنجيمىن. ولاردىڭ ونەر قۋىپ، ەڭبەك ەتپەگەنىنە ناليمىن. «كورىنگەنگە كوز سۇزبەي كۇنىن كورىپ، قازاق قاشان ەل بولار، قۇدايىم-اي» دەگەن. شىنىندا، كەدەيگە، جوق-جىتىككە ۇدايى تاماق تاسىعاننان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ولاي تويعىزا دا المايسىڭ، جانىڭ دا جاي تاپپايدى. ويتكەنى ونىڭ ماعىناسى ءبىر عانا - ءبىر مەزەتتىك قۋانىش سىيلاۋ.

اباي، شاكارىمدەر نەگە كەدەيدىڭ ءسوزىن سويلەگەن؟ سەبەبى ولاردىڭ تەڭسىز ەكەنىن تۇسىنگەن. بۇگىنگىنىڭ تەڭسىزى كىم؟ سول باياعى كەدەيلەرگە ۇقساس بۇگىنگى كەدەيدەر. ولار جۇمىسسىزدار مەن قانشا ەڭبەكتەنسە دە بۇگىنگى كۇنىنەن ارتىلدىرىپ، ەرتەڭىنە ەشتەڭە جيناي المايتىنداردان قۇرالادى. جيناعىسى كەلمەگەننەن ەمەس، جالاقىسى بۇگىنگى كۇنىنە، زەينەتاقىسى تاماعى مەن جاتاعىنا زورعا جەتەتىندىكتەن.

شاكارىم بويىنشا: «دۇنيە وتكىنشى، سول وتكىنشى ومىردە ادامدار ءبىر-بىرىنە قايىرىمدى بولسا، بارىنشا ادال، ارلى بولسا... قارا قازاق بالاسى، ايتەۋىر، ادام بولسا ەكەن، ولار دا ەل قاتارىنا قوسىلسا ەكەن». ەگەر شاكارىمنىڭ ارمانى نە؟ - دەگەن سۇراق قويىلسا، وسى سوزدەرمەن-اق شاكارىمنىڭ بار ارمانىن جەتكىزۋگە بولار ەدى.

ەشكىم ەشكىمگە قالاي ءومىر سۇرۋگە نۇسقاۋ بەرۋگە ءتيىس ەمەس. ويتكەنى، ەشكىم ەشكىمنەن ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس. شىنىمەن باسىنا تۇسسە، ساناسى ويانسا، ادام تۇرلەنىپ، وزگەرىپ كەتۋى وپ-وڭاي. بىراق، ادامنىڭ بويىنداعى بار دارىنى جوعالىپ، جويىلىپ كەتۋى دە تەز. ونىڭ باستى سەبەبى - ەنجارلىق پەن ويسىزدىق.

شەكسپيردىڭ ەڭ ايتۋلى قاھارمانى گاملەتتەيىن، بارلىق نارسەگە كۇدىكپەن قارايتىن، ويعا باتىپ جۇرەتىن، تەز جانە شەشۋشى قادامعا بارۋعا قابىلەتسىز ادامدار نەگە كوپ؟ ونىڭ سەبەبىن قايدان ىزدەيمىز؟

ونىڭ سەبەبى - قازاقتىڭ كوپتەگەن ەلدەرمەن سوعىسىپ، قينالعانىنان، ءتۇرلى وڭىرلەرى ءتۇرلى ەلدەرگە ۇزاق جىلدار قاراپ قالعانىنان، ياعني تۇتاس ۇلتتىڭ ۇزاق مەرزىم ەزگىدە بولعانىنان با ەكەن؟

بۇگىنگى قازاقتاعى ەڭ باستى كەسەل - جالتاقتىق. سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن،- دەگەن بەيتاراپتىق، قورقاقتىق.

سوقىر سەنىم، ويسىزدىق ادامدى جەتىلدىرمەيدى.

وزىمەن بەتپە-بەت كەلۋدەن قورقاتىن ادامدار كوبەيگەن زامان.

بولماشى عانا جولى بولا قالعانعا بالاشا ءماز بولاتىندار بار. سوندايلاردان قورقامىن، ويتكەنى ولار ءبىراز ۋاقىت جولى بولماي قالسا، قۇل بولا كەتۋگە ءازىر تۇرادى.

ءبىز «نارىق» اتالاتىن قوعامعا كەلىپ كىرگەلى، بۇرىنعى كەزدە تىيىم كورىپ تۇرعان تالاي نارسە بەتىندەگى پەردەسىن سىپىرىپ تاستاعانداي كۇي كەشتى. جاڭا قاتىناستاعى باستى رول ويناۋشى «كاپيتالدىڭ ۇستەمدىگى» تۇرمىسىمىزعا كوزسىز بايلىققۇمارلىقتى  سۇيرەپ اكەلدى. ادامزات بالاسى باسىنان-اق مال تاۋىپ، جان باعۋدى جاقسارتۋدى جەك كورمەيتىن بولسا، ەندىگى تىيىم سالۋشى «كۇزەتشىنىڭ» جوقتىعىن كورگەن سوڭ، وسى دۇنيەقورلىققا بارىن سالىپ، باس-كوزسىز كىرىسىپ كەتتى ەمەس پە؟! ماقسات قانداي جولىن تاپساڭ دا بايۋ! بارىنشا تەزىرەك! بارىنشا كوبىرەك! ۇرلا، جىرلا، تالا، تونا - ءبارىبىر! باسقا ۇعىمدار، شاكارىم ايتقان، ادامشىلىق، ار، ادالدىق، الالدى عانا تۇتىنۋ جايىندا قالدى. «ءبىلىم ال، ونەر ۇيرەن» دەگەن ءسوز بۇگىندە جاي ۇران عانا. بۇگىنگىنىڭ باعالىسى دا شاكارىم زامانىنداعىداي - باي-باعلاندار. باي بولماساڭ، باسىڭ التىن بولسا دا تار شەڭبەردە عانا باعاڭ بيىك بولسا بولار، جالپى كوپ، اسىرەسە ءوز توڭىرەگىڭ سەنى ادام دەمەيدى. دۇنيەقوڭىزدىق ناداندىقتى، تويىمسىزدىقتى، دۇنيەنىڭ قىزىعىن قىزىقتاۋدى، پاراقورلىقتى، جالاقورلىقتى، ناپسىقۇمارلىقتى، استامشىلدىقتى تۋعىزدى.

شاكارىمدە: «دۇنيەنىڭ جالعاندىعىنا سايىپ، ءوز جاۋاپكەرشىلىگىڭنەن قۇتىلىپ كەتۋگە تىرىسپا» دەگەن ءبىر وي بار. سونى ماقۇلداي كەلە: دۇنيە جالعان ەمەس، ادام جالعان، دۇنيە ورنىندا، دۇنيەنىڭ جالعاندىعىنان دا، شىندىعىنان دا ادامعا كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوق، نە كورسە دە ادامنىڭ ءوزى كوتەرۋى، وزىنەن كورۋى ءتيىس.

جاراتۋشى اللا بارلىق دۇنيەنى جاراتقاندا ادام بالاسىن باسقالاردان ەرەكشە ەتىپ جاراتىپتى، ول ەرەكشەلىك - ادام بالاسى عانا ءوزىنىڭ جاساعان ءاربىر ارەكەتىنە جاۋاپ بەرە الادى ەكەن. «جىلقىنى سۋاتقا جەتەلەپ الىپ بارۋعا بولادى، بىراق ونى سۋاتتان سۋ ىشۋگە زورلاي المايسىڭ» دەگەن جاپون ماتەلى وسىنى راستاپ تۇر. دەمەك، تاربيەلەۋ، ۇيرەتۋ، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كەرەك.

ونى بيلىك ىشىندە وتىرعانداردان باستاۋ كەرەك. وسىدان مىڭ جىلداي بۇرىن شىعىس دانالارىنىڭ ءبىرى ءابۋ حاميد ءال عازامي «قاراشانىڭ مىنەز-قۇلقى حاننىڭ مىنەز-قۇلقىنا ۇقسايدى، ويتكەنى بىلايعى قاراپايىم حالىق بيلەۋشىسىنە ەلىكتەيدى» دەپ كەتىپتى. ەلىكتەۋ جاعىنان الدىڭعى ورىن الاتىن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ جەتەكتەۋشىلەرى ادال، ارلى بولسا دەيتىنىمىز سودان.

شاكارىم قازاقتى ءوزىن مىسال ەتىپ: «مەن جالقاۋمىن، مەن كەرەكسىزبەن اۋرەمىن» دەپ ءوز اتىن جۇمساپ، ۇيالتادى. ۇيالتۋ كەزىندە ايتىلعاندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن باسقانىڭ سانالى اقىلى كەرەك...

«جۋانداردىڭ ەل بيلەۋ ءىسىن جۇرگىزۋىنە ايتار سىنىم بار. وزىڭشە ءادىلسىنىپ، اقپىن دەيدى. قاراساڭ پارتيا باسشىسى دا سول، باتىر دا سول، مالىن جۇمساپ، باعىن اسىرۋ، باسقانى قۇل، ءوزىن زور كورۋ. باسقانى لاجى كەلسە ساتپاق، سويماق نيەتتە. «مەن - قۇداي» دەگەندى ايتپاسا دا نيەتى سولاي».

بۇلاي كەتە بەرسەك قايتىپ وڭامىز؟ ءتاڭىرى الدىندا مۇنىمىز قالاي بولار ەكەن؟ بىرەۋگە قۇلدانۋ - قورلىق قوي! قۇدايعا عانا قۇل بولالىق تا، سول جەتەدى عوي.

وسىنى ايت وتىرىپ شاكارىم: «ويسىزعا ءسوزىم جاقپايدى، ارسىزدار ونى تاپتايدى» دەگەن. تۇڭىلگەنى. كۇدەر ۇزگەندەي بولعانى. شاكارىمدى مۇڭعا وراعان سول مىنەز بىزدە ءالى ساقتاۋلى.

«ەلدى قۋ بيلەيتىن زامان بولدى بۇگىندە. جاقسى دا، جامان دا قۋ مەن سۇمنىڭ الدىندا بۇگەجەكتەي قالادى، وسىسى ماعان ۇنامايدى. جىلى سوزبەن جىلماڭداعان قۋلارعا قاشان بولسا دا ءبىر ءىسىم ءتۇسىپ قالار دەپ سەمىز اتىن بەرىپ، مول تاماق استىرىپ، ابىر-سابىر بولادى دا جاتادى. پىرگە قول بەرگەندەي قىپ قۋدى قۇرمەتتەيتىنى، قورقاتىنى ولاردىڭ ەل ىشىندە كوپ ءجۇرىپ، ءبىر-ءبىرى تۋرالى ءسوز تاسىپ، ءبىرىنىڭ سىرىن بىرىنە ايتىپ جۇرگەنى عوي. جاقسى قاتىناس جاساماسام جاۋىما اۋىپ كەتەدى دەپ قورقادى. وسىنىڭ ءبارى ادالدىقتىڭ كەمدىگىنەن. قۋعا جالىنىپ، شىعىندانعانشا ادالعا بەت بۇرماي ما ودان دا.

ارامنىڭ جولداسى مول بولاتىنى، قۋ مەن سۇمدى كىم جيسا، شىن مىقتى سول بولاتىنى نەسى؟!

...ارلىلىقتان اتتامايتىن، ناداندىققا باستامايتىن، ادىلدىكتى تاپتامايتىن، كىسىلىك كەلبەتى بيىك، پاراساتى جوعارى ادامدى ىزدەۋمەن كەلەمىن. كورگەنىمنىڭ كوبى ارىم ءۇشىن جان ساداعا دەي وتىرىپ ارامدىق جولمەن ءجۇرىپ، كىسى حاقىسىن جەۋدەن ارلانبايتىندار.

...جان دەنەدەن جالىقتى. بار ارمان تويىنۋ مەن قىزىق ءومىر مە ەكەن؟ دۇنيەلىك ماقسات، ءناپسى قالاۋى،  مال، بايلىق، مانساپ، ماقتان، ءىشىپ-جەۋ، راحات ءومىر كەشۋ مە؟ باسقا نە بار بىزدە؟!» دەپ دانا شاكارىم يكەمدىنىڭ، قۋدىڭ جولى بولعىش بولاتىنىنا، الەۋمەتتىك قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەرگە نارازىلىق تانىتادى.

ءسويتىپ: «زاماندى ءوز قولىممەن تۇزەتەر ەدىم، ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن نارسە، ويتكەنى زامانا ماعان ەرىك بەرەر ەمەس. مەنىڭ كوكىرەگىمدەگى كەگىم قازاقتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ەمەس ءوز ءومىرىنىڭ جايلىلىعى ءۇشىن وقىپ، قازاقتى جەتەلەۋدىڭ ورنىنا باي-ماناپپەن بىرگە قاناسىپ كەلە جاتقانداردا، اكىمدەردە، جۋاندار مەن پىسىقسىماقتاردا. ەلدىڭ قايماقتاي ۇيىعان بەرەكەسىن بۇزاتىندار وسىلار ەكەن» دەپ وي تۇيگەن شاكارىم بۇگىن دە وزەكتى. «ءناپسىسىن ارىنا، اقىلىنا، راقىمىنا، ادىلەتىنە بيلەتكەن ادام عانا ادامشىلىق قالپىن ساقتايدى، كوپكە ونەگە بولادى» دەگەن شاكارىم ءسوزى ونەگەلى.

ءبىر ولەڭىندە: «...وتكەن ءومىر تولى وكىنىش، ويىم جارالى. قۇر ءتىلىم سايراۋىل بولعانىمەن، قول-اياعىم بايلاۋلى. سەبەپ - قولىمنان كەلەر ەشتەڭە جوق. ماقتان قۋىپ، پارتيا قۋىپ جۇرگەندە مەنىڭ بار ءومىرىم ەسكەرۋسىز، جەلگە كەتكەندەي... ءوزىم دەپ وسى جەردە ەل مىنەزىن ايتامىن. اقىل، ايلا، قايراتىم سەلگە اعىپ جوق بولعانداي. دوستارىم، مەن سەندەرگە جۇگىنەمىن، مەنىڭ ءبيىم - سەندەردىڭ اق جۇرەگىڭ. سول نە ايتادى؟ ءوزىم دەپ وسى جەردە ەل مىنەزىن ايتامىن. كوبىمىز سونداي بولدىق. نە قايران؟!» دەيدى.

«ءومىر ماعىناسىز، ادامنىڭ جەتەم دەگەنىنە جەتۋى قيامەت... ەل مىنەزى كەمشىن، مۇسىلماندىق قازاققا ونشا جۇعىستى ەمەس. ادامزاتتىڭ ءبىرىن دوس قىلىپ، ءبىرىن جاۋ قىلىپ ارپالىسقانداعى ماقسات ايلامەن بيلىك جۇرگىزۋگە باعىتتالعان، تويىنباعان ءناپسىنىڭ ارەكەتى» دەپ بار ويى ەل مۇڭى بولعان شاكارىم قازاقتىڭ قالايدا قاتاردان قالماۋىنا، تەزىرەك جەتىلۋىنە تىلەۋلەستىك بىلدىرەدى.

شاكارىمنىڭ ءوزىن قورشاعان ادامدارمەن ادامدىق قارىم-قاتىناس جاساۋ جايىنداعى سوزدەرىن ءبىرشاما تەرىپ قاراساق، بىرىمەن-ءبىرى جالعاسىپ تۇرعان نانىمدى اقىل، تۇنىق ويلاردى كورەمىز:

«ادامنىڭ ەركى اللانىڭ ەركى ەمەس، اللانىڭ ەركى - ادامنىڭ ەركى».

«مەن ادامگەرشىلىك مىنەز-قۇلىقتىڭ قاراپايىم قاعيدالارىن ۇسىنار ەدىم: 1. ەگەر سەنى بىرەۋ رەنجىتسە، كەرىسىنشە سەن وعان جاقسىلىق جاسا. 2. ەگەر سىزگە بىرەۋ جاماندىق جاساسا، وعان جاماندىقپەن جاۋاپ قايىرما. ونى كەشىرە ءبىل. 3. ەگەر بىرەۋ ۇيىڭە كەلۋىن دوعارسا، سەن وعان بار».

ەشكىم دە پەرىشتە ەمەس، پاتشا دا، پاقىر دا - پەندە. يسا پايعامباردان: «ءوزىن كۇنادان تازامىن دەگەندەر ماعان ءبىرىنشى بولىپ تاس اتسىن» دەگەن ءسوز قالعان. شاكارىم دانا: «مەن تارىداي جاقسىلىق قىلسام، تاۋداي زۇلىمدىعىمدى جاسىرعالى قىلام» دەپتى. كۇنالىلىك، نەنى كۇنا، نەنى كىنا دەۋىمىزگە دە بايلانىستى، بارلىق جاعىنان تاپ-تازامىن دەپ اقتالۋ ادامزات بالاسىنىڭ اربىرىنە دە قيىن بولسا كەرەك، ماعان دا سولاي.

«بىزشە، ادام ءومىرىن تۇزەۋگە، بارلىق ادامدار تاتۋ تۇرۋعا نەگىزگىسى - ادال ەڭبەك، اق جۇرەك، ارلى اقىل بولۋعا كەرەك. دۇنيەدە بۇل ۇشەۋى ۇستەم بولماي، ادام بالاسىنا تىنىشتىق ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك جوق. بىراق وسى ايتىلعاندارعا قارسى، جولدان قوسىلعان، ادامنىڭ بويىندا ءبىرجولا ءسىڭىسىپ، بىتە قايناسىپ قالعان كۇشتى، زياندى جاۋ نارسەلەر، ادەتتەر بار. ولار: ءناپسى، وزىمشىلدىك، ماقتان. بۇلاردان ۇشى-قيىرى جوق جامان ادەتتەر تۋا بەرمەك. مىسالى، زورلىق، الداۋ، مانساپقورلىق، مالقۇمارلىق، راقىمسىزدىق، مەيىرىمسىزدىك، قانىشەرلىك، تاعى تاعىلار. بۇلاي بولعاندا وسى جامان ادەتتەردەن قۇتىلۋدىڭ ايلاسىن ىزدەۋ كەرەك. ...ول ءۇشىن بارلىق ادامدى ادال ەڭبەك ەتەتىن جولعا سالۋ كەرەك. ...ولارعا ەڭبەك ونەرىن ۇيرەتۋ كەرەك، ونىمەن قابات وقۋ-بىلىمگە جەتىلدىرۋ قاجەت. ...جامان ادەتتەردى جويۋعا بۇلار جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، سول ادال ەڭبەك، ءبىلىم ۇيرەنۋمەن قابات، «ار ءبىلىمى» دەگەن ءبىلىم وقىتىلۋعا كەرەك. بۇل عىلىمدى اقىلدى ادامدار ويلاستىرىپ، ءپان رەتىندە جازىپ، ءناپسىنى جويىپ، ادام بويىندا جەكە اردىڭ قوجا بولىپ قالۋ جاعىن كوزدەۋ كەرەك. ادام بويىنداعى ءناپسى كەسەلى كەتسە، وزگەرىسى وڭاي...» - دەيدى شاكارىم. بىراق سول قالاي جاسالۋى ءتيىس. زورلىقپەن بە؟ جوق، زورلىق زورلىقتى تۋىنداتادى. جول قايسى؟

ومىردەگى ۇستانىم، سۇلتانماحمۇتشا ايتقاندا: «جاقسىلىق كورسەم وزىمنەن، جاماندىق كورسەم وزىمنەن. بىرەۋ قىلدى دەگەندى، شىعارامىن سوزىمنەن» دەگەنىندەي بولسا. ايتەكە بي دە جەرىنە جەتكىزە ايتىپتى: «ءومىرىم - وزگەنىكى، ءولىم عانا - وزىمدىكى». ال المانىڭ ءدامى - تىستەگەن اۋىزعا دا بايلانىستى. شاكارىمدى تۇسىنبەگەن، تۇسىنە الماعان ادامنىڭ ەسىندە وسى سوزدەر تۇرسا... ادام ءوزى ءومىر كەشكەن قوعام ىشىندە ءجۇرىپ، تەك پايدالى ىستەرمەن عانا اينالىسا المايدى. لەنيننىڭ: «جيت ۆ وبششەستۆە ي بىت سۆوبودنىم وت وبششەستۆا نەلزيا» دەگەنى دۇرىس. سوندىقتان ۇلى ءبيدىڭ ادامنىڭ ءومىرى وزىنىكى ەمەس دەگەنى ءجون-اق. قادىر اقىن ايتقانداي: «داستارقاندا قانشا وتىردىق ال-ال دەپ»، ياعني ءومىرىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى ۇيقىعا كەتسە، ۇشتەن ءبىرى ونشا كەرەك ەمەس نارسەلەرگە شىعىن بولادى. قالعان ۇشتەن ءبىرىن-اق - پايدالى ىستەرگە جۇمساساق - باقىت دەگەن سول بولار ەدى. ال، ءولىم - ادامنىڭ جەكە وزىنىكى عانا، بۇل ورايدا ايتەكە بي دانانىڭ ءسوزىن ايتقان. ونى قايتىپ ءولدى، قالاي كومدى دەپ قاراپايىم عانا ەمەس، كەڭ كولەمدە تۇسىنسەك، ولىمگە قالاي بارادى - ادامنىڭ وزىنە عانا بايلانىستى. ادامنىڭ جاقسى اتى دا، جامان اتى دا ولگەننەن سوڭ ناقتىلانادى.

ەڭ باستىسى - جەتىستىككە ءوز ەڭبەگىمەن، اقىلىمەن، بىلىمىمەن، ءوز كۇشىمەن، ساتىلاپ جەتۋى كەرەك. اسپاننان تۇسە قالعان باقتى ۇستاۋ دا قيىن، ول - ادامدى، نەگىزىنەن، بۇزادى. ارينە اتا-انانىڭ، تۋعان-تۋىسقانداردىڭ قولداۋى كەرەك، ونسىز بولمايدى. «ۇشاتىن قۇسقا جاردەم قاناتى قاتايعانشا كەرەك» دەگەن ۇلى ماتەل بار. بىراق قولداۋ - بىردەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ اپارىپ قويۋ بولماعانى دۇرىس. ولاي بارىپ وتىرعان ادامداردىڭ ىلۋدە بىرەۋى بولماسا، جەتىلىپ كەتە المايدى، ويتكەنى جەتكەن بيىگىنە ءوز ەڭبەگى سىڭبەگەن سوڭ باعاسىن بىلە بەرمەيدى. وسى ورايدا شاكارىمنىڭ: «بىرەۋ باي، بىرەۋ كەدەي. بايى - باتىر، كوسەم ءھام شەشەن. ول قىلماعان ونەر جوق. كەدەي - قور، باسقادان كەم. كورگەنى بەينەت. باي بولعان جاقسى-اۋ. بىراق بارلىق ءىستى ءوزىڭ اتقاراتىنداي شاماداعى بايلىق بولسا دەيمىن. ەشكىمدى سالماسا، ەشكىمگە جالىنباسا. سوعان جەتەر شىدامى مەن ءتوزىمى بولسا. ول ارامنان جيعان مال يا داۋلەت بولماس ەدى، ءوزىنىڭ ماڭداي تەرىمەن كەلگەن داۋلەت بولار ەدى. سوندا بايلىق شىن راحات بولار ەدى» - دەگەنى دە دانالىق.

فەوداليزمنەن سوتسياليزمگە اتتاپ ءوتىپ، ودان كاپيتاليزمگە قايتا ورالامىز دەپ جۇرگەندە ۇلتقا تىرەك بولارلىق قۇندىلىقتاردىڭ كوبىن جويىپ الدىق. بۇگىنگىنىڭ ۇلكەنىنىڭ دە، كىشىسىنىڭ دە، بايىنىڭ دا، كەدەيىنىڭ دە وي، قيالى - اقشا. «سۋدى بىرەۋ ءىشۋ ءۇشىن ىزدەيدى، بىرەۋ كەشۋ ءۇشىن ىزدەيدى» دەگەن ماقالداعىداي باي - بايلىعىن مولايتسام دەپ تويىمسىزدانادى، كەدەي - كۇنىمدى قايتىپ كورەم، بالالارىمدى قالاي تويىندىرام دەپ ۇمتىلادى. اقشانى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ - ۇلتتى بۇزۋشى كۇش. بۇگىن بىلىنبەگەنمەن، ەرتەڭىمىز - قاتەرلى. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ادامدارى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىن باعالايدى، سودان سوڭ - ەركىندىك، ودان كەيىن بارىپ - اقشا. سوندىقتان دا ولاردا ەڭ كوپ ايلىقتى دارىگەرلەر الادى. بىزدە ەڭ الدىمەن اقشا، ەكىنشى ورىندا بيلىك، نەمەسە كەرىسىنشە، سوڭعى ورىنداردا عانا دەنساۋلىق پەن ەركىندىك. ءبىز ەركىندىكتى ءبىرىنشى ورىنعا قويعىسى كەلگەندەردىڭ جانە وسى ويعا كەلگەندەردىڭ كوپ بولۋىن قالايمىز.

ۇلتىمىزدا ءبىلىمدى تەز قاعىپ الۋ بار دا، سونى جەتىلدىرىپ، تەرەڭدەتە ءتۇسۋ ءالى ازداۋ. بىلىكتىلىك پەن ارىپتەستىك، كووپەراتسيانى قابىلداي، ۇستانا ءبىلۋ دە كەرەك مىنەز. اكەنىڭ بالاعا اقىل ايتۋى قابىلدانا بەرمەيتىن قوعامدا اكەگە بالانىڭ بىلگەنىنەن تەرەڭىرەك ءبىلىپ، دالەلمەن، ءوزىنىڭ جەكە ۇلگىسىمەن ونى مويىنداتۋ، سول ارقىلى جەڭۋ دۇرىس مىنەز بولار بالكىم. ءبىزدىڭ ۇلتقا ءوز ۇلتىن، ءوز وتانىن سۇيەتىن پاتريوتتىق تا جەتپەي جاتىر. «بىلىمگە ۇمتىل» دەپ ەستيار بابالاردىڭ ءبارى ايتىپ كەتكەن، ءبىزدىڭ كوبىمىز شەكتەۋلى عانا، كەرەك كولەمدە عانا ءبىلىم الساق جەتكىلىكتى دەپ ءجۇرمىز. لۋناچارسكي ايتقان ەكەن: ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىمى ءتورت ۇرپاققا جالعاسقاندا عانا ونداي وتباسىنان ينتەلليگەنت شىعادى،- دەپ. ال ءبىز سۇيەنىشپەن العان، نە ساتىپ العان قىزمەتىمىزگە كىرىسە سالا قايراتكەر، ينتەلليگەنت بولىپ شىعا كەلەمىز. ولجاباي باتىر: ۇرپاعىم بىلگە، ياعني وقىمىستى بولسا ەكەن دەپ تىلەگەن ەكەن. بۇل ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن قانداي تەرەڭدىك، كورەگەندىك كەرەك ەدى. وسىلاي دەگەن ولجاباي باتىردىڭ باعاسى بۇگىندە اتاسىنىڭ ۇرپاعى بيلىك پەن بايلىقتا جۇرگەن «باتىرلاردان» نەگە تومەن؟!

ءبىز «ساقتاۋ» دەگەن ۇعىمدى جاتتاپ العانبىز، سانامىزدا «وزگەرۋ»، «دامۋ» دەگەن ۇعىمدارعا بەت بۇرا الماي جاتىرمىز. اسىرەسە اۋىلدا. قالادا ونشالىقتى جاپپاي ەمەس شىعار. شىنىندا اۋىل ادامى نەگىزىنەن «ساقتاۋ» ۇدەرىسىمەن ءومىر سۇرەدى: وندىرگەن ءونىمىن قىستا جەۋگە ساقتايدى، ايىرباستاۋ ءۇشىن ساقتايدى. مالىنىڭ ءتولىن دە سولاي، باعىپ-قاعادى، قالپىنا كەلتىرىپ بارىپ ساتادى، جەيدى، ايىرباس جاسايدى. اۋىل ادامىنىڭ قالتاسىندا اقشا جۇرمەيدى. ونداعى ءومىر بىرقالىپتى اعىستا، ولاردا وزگەرىس كوپ بولمايدى. سوندىقتان دا ولار دامۋ مەن جەتىلۋ تۋرالى از ويلايدى. ويلاسا دا بەرىك شەشىمگە كەلە المايدى، قيالدايدى دا قويادى. ىلۋدە بىرەۋى بولماسا، كوبى جەتىلۋگە ۇمتىلمايدى.

ال «وزگەرۋ، دامۋعا» كەلسەك، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن نارىق قاتىناستارى ءبىزدى وزگەرتتى، اقىلى مەن قاجەتتى جەردە ايلاسىن جۇمساپ، ۇمتىلعاندار جامان بولىپ جاتقان جوق. بىراق وسى جەردە دە ءبىر كىلتيپان بار - ءبىز ءالى دۇنيەگە تويماي تۇرمىز. توقتايتىن، سابىرعا كەلەتىن، رۋحانياتقا ورالاتىن كەز كەلدى، بىراق ءبىز ءبارىن توقتاتىپ قويىپ، دۇنيە قۋدامىز (ول دۇنيە بيلىك پەن اسا مول بايلىق يەمدەنگەندەردىڭ وزدەرىنە وپا بەرمەي، اشكوزدىك ورعا جىعىپ جاتقانىن كوزىمىز كورىپ تۇرسا دا). ارينە، 70 جىل ىشىندە ارتىق اقشا ۇستاپ كورمەگەندىكتەن بويىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن اقشاعا دەگەن قۇمارلىق باسىلماي جاتىر-اۋ دەپ ءوزىمىزدى جۇباتۋعا بولادى، بىراق تۇتاس ءبىر ۇرپاق اقشانىڭ باسىمدىعىندا، سونى ەڭ نەگىزگى ساناعان نيەتتە تاربيەلەنىپ جاتقانى دا ءبىزدى ويلانتۋى ءتيىس. مىناداي اسىعىس، دۇنيە كۇنىگە وزگەرىپ، كەشەگى وزىق يدەيا ەرتەڭ ەسكىرىپ جاتقان زاماندا قالىپقا ءتۇسۋ ءۇشىن بىرەر ون جىل جەتىپ جاتىر.

بۇدان قازاق كوشتەن قالىپ قويدى دەگەن تۇجىرىم شىعارساق ءجون بولمايدى. جامان ەمەسپىز. باتىرلىقپەن الىپ قالعان كەڭ بايتاق جەرىمىز اسىراپ جاتىر. ەل جاعدايى بىرقالىپتى، تىنىشتىقتامىز، شەكارامىز ايقىندالىپ، بەلگىلەندى. جاستارىمىز دا جاقسى جەتىلىپ كەلەدى. ولاردا بىزدەردەگى ۇياڭدىق پەن بۇيىعىلىق، بۇگىنگى جاعدايعا كونە سالۋ جوقتىڭ قاسى. بۇل، ارينە، جاقسى، قاناعات ەتۋگە تۇرارلىق.

ءبىز ادامزات وركەنيەتىنەن ءوزىمىزدى ءبولىپ قاراۋعا ءتيىس ەمەسپىز. عالامدانۋ ءۇردىسى، تەز دامىپ جاتقان، كەشەگى جاڭا، بۇگىن ەسكى بولىپ جاتقان داۋىردەمىز.

«تىكeن eكسeڭ، ءجۇزىم شىقپايدى» ءدeيدى احمeد يۇگىنeكي. جاقسى ءسوز ايتساڭ جاقسى ءسوز قايتادى. شاكارىم ونى مىقتاپ ۇستانعان. تاكاببارلىقتان، بىرەۋلەردى جالپىلاي قارالاي سالۋدان اۋلاق بولعان ءجون. شىڭعىس حان ايتقان دەسەدى: «ءاربىر قۇس وزىنشە سايراي بەرسىن، ونى دا ءتاڭىر جاراتقان. Eگeر ءدۇنيeدe تeك قارا قارعا قالسا قايتeر ءeدى، نeمeسe, تeك بۇركىت، تeك تoتىقۇس قالعانمeن دە قىزىق بoلماس ءeدى. ال كۇشىگeن عانا جايلاسا ءتىپتى سoراقى بoلار ءeدى».

اركىم نە ايتام دەسە دە قۇقىلى ۋاقىت. بىراق كىم دە بولسا، ايتقانىنىڭ قوعامعا پايدا-زيانىن دا ۇمىتپاۋعا ءتيىس. اباي ايتادى: «اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس». بۇل ورايدا عاريفوللا ەسىمنىڭ: «دانىشپاندى دانا ادام عانا تۇسىنەدى» دەگەن ءسوزىن كەلتىرسەك تە ارتىق ەمەس.

وسىدان ەكى مىڭ جىلدار بۇرىن ەۆرەيلەر يەرۋساليمنەن قۋىلىپ، تاۋعا شىعىپ كەتكەن كەزدە قالادا قالىپ قويعان بىرەن-ساراندارى حات جازىپتى دەيدى: «ءبىزدى تومەندەتىپ جاتىر، ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى دۇرىس مۇعالىمدەر وقىتپايدى، بىزگە دۇرىس جۇمىس بەرمەيدى» دەپ. سوندا تاۋدان حات كەلىپتى: «ەگەر سەندەردىڭ بالالارىڭدى ناشار مۇعالىمدەر وقىتسا، وزدەرىڭ جەتىلىپ، ءوز بالالارىڭدى وقىتاتىن ءوز مۇعالىمدەرىڭ بولسىن، ەگەر سەندەرگە دۇرىس جۇمىس بەرمەيتىن بولسا، وزدەرىڭ جەتىلىپ، باسشىلىق قىزمەت پەن كاسىپورىن يەسى بولىڭدار دا، ءوز ادامدارىڭا وزدەرىڭ لايىقتى جۇمىس بەرىڭدەر» دەپتى. مۇنداعى مورال: ءسال بولماي قالدى، مەنىڭ ءجونىم ەدى، الدىمدى وراپ كەتتى دەگەندى قويىپ ايقىن باسىمدىققا يە بولىپ تۇرساڭ، ومىردەن ءوز ۇلەسىڭدى الاسىڭ.

«الەمنىڭ بار اقىلدى ادامدارىن ءبىر جەرگە جيناي المايسىڭ» دەگەن ءبىر دانالىق بار. ولاي بولۋى تەوريا جۇزىندە مۇمكىن بولا قالسا، وندا ولاردان اقىل شىقپاعان بولار ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ اقىلدارىن عانا جيناسا جەتەرلىك.

سول اقىلدىلاردىڭ ىشىندە شاكارىم دانالىعىنىڭ وزىندىك ۇلەسى بار. اسىرەسە قازاق ءۇشىن. ويتكەنى شاكارىم - ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ناعىز پاتريوتى.

شاكارىمشە ايتقاندا: «اقيقات، ۇجدان، شىن يمان، ادامدىق، كىسىلىك - اداسپايتىن ايقىن جول». اقيقاتقا جەتۋدىڭ امالى وسى زامانعى وزىق ءبىلىم-عىلىمدى يگەرۋ، الىپ-ۇشىپ تۇرعان اسىعىس زاماندا قاتارىڭنان كەيىن بولماۋ، قازىرگى تىلمەن ايتساق - كۇشتىڭ، بايلىقتىڭ نەمەسە قىزىل ءسوزدىڭ ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىم اتتى ونەردىڭ باسەكەلەستىگىندە جەڭۋ.

ەگەر ءبىزدىڭ ۇلتىمىز باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ قالساق، ەكى ۇلى مەملەكەت پەن امبيتسياسى بيىك، مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتىنىڭ سانى بىزدەن ءۇش ەسە كوپ تاعى ءبىر كورشى مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، نارىق ەكونوميكاسىنا كوشۋ مەرزىمىمىز الەمدە نەگىزىنەن بارلىق بايلىق پەن حالىقارالىق ساۋدا ابدەن جولعا قويىلىپ، جاڭا مەملەكەتتەرگە وركەنيەتتەن ءوز ورنىن تابۋ اسا قيىنداعان ساتتەردە بارىپ وسى جۇيەگە بەت بۇرعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاعدىرى - ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ۇلت رەتىندە، مەملەكەتىمىزدىڭ مەملەكەت رەتىندە ساقتالىپ قالۋ ءۇشىن - الەمدىك باسەكەلەستىكتە لايىقتى ورنىمىزدى تابۋدا بولىپ تۇر. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز عانا ەمەس، بيلىك تە، حالقىمىز دا باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى بولا الماساق، وندا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەسىنىڭ بەرىكتىگىنە، حالقىمىزدىڭ تىلىنە، دىنىنە، دىلىنە نۇقسان كەلۋى وپ-وڭاي. بۇگىندە مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى ورنىقتى، ەندىگى ماسەلە حالقىمىزدىڭ وزىندە.

بۇل عاسىردا ۇلتتى وياتاتىن كۇش - بىلىمدىلىك، اقپارات تاڭداي ءبىلۋ. ۇلتتىق سانانىڭ بيىكتىگى. ساتىلماۋ. ۇلت ماسەلەسىنە كەلگەندە پەندەلىكتەن بيىگىرەك بولۋ. كوپ ۇلتتىلىق قازاققا ەشبىر تەرىس اسەر ەتە المايدى، ول كەزدەن ءبىز ءوتىپ كەتتىك: كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازاقتار قازاقستاندا حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن عانا قۇراسا، قازىر ۇشتەن ەكىسىنە جەتتى. ەگەر ءبىزدىڭ رۋحىمىز بيىك بولسا، تەرىس پيعىلدارعا، ىشىمىزدەن ءىرىتۋشى كۇشتەرگە توتەپ بەرە الاتىنداي بولساق، ءوز مىنەزىمىز، ءوز قالپىمىز بولاتىن بولسا، كوپ ۇلتتىلىق نەگە تەرىس اسەر ەتسىن؟ باسقا ۇلتتاردى ىعىستىرۋ بىزدە بولعان ەمەس، قازاقستاندا تەك قازاقتار عانا تۇرسىن دەگەن ويدا جۇرگەن ەشكىم جوق، ءوز قازانىمىزدا قايناي بەرمەي، ولاردان ۇيرەنۋگە دە ءتيىسپىز. ۇلتىنا، رۋىنا، جەرلەستىگىنە قاراماي قىزمەتكە قويۋدى، ارىپتەستى باعالاۋدى، شىعىس حالقىنا ءتان بىرلەستىككە ءومىر ءسۇرۋ سالتىن، كووپەراتسيانى دامىتا تۇسسەك ۇلتتىڭ ويانۋىنا جەتەمىز. بۇگىندە ءبىز باتىستىڭ ينديۆيدۋاليزمىندە ءومىر سۇرۋگە جالپىلاما كوشىپ كەتتىك، ودان بىزگە شىعىستىق ۇلگى قولايلى. اۋىلداعى شارۋا بىرلەسسە جەرىنەن مولىراق ءونىم الادى، قارجىسىن بىرلەستىرگەندەر ۇلكەن كاسىپورىن سالىپ الادى. بىزدە ءالى ءبىر-بىرىمىزگە سەنىمسىزدىك بار، ويتكەنى الداپ، ساتىپ كەتەتىندەر كوپ. وسىنىڭ ءبارى اقشانى ءبىرىنشى ورىنعا قويعاننىڭ كەسىرى. سانا بيىكتىگى كەرەك، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز وياۋ، كوزىمىز اشىق، اقپاراتىمىز ناقتى بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ اقپارات قۇرالدارى ۇرانداۋدان گورى جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى كورسەتە الاتىن اقپاراتتاردى كوبىرەك بەرسە، جاقسىسى مەن جامانىن باعامداۋدى وقىرمانعا قالدىرىپ وتىرسا جاقسى بولار ەدى.

بىردەڭەنى ويلاپ تابۋ ءۇشىن وعان قاجەتتىلىك تۋى كەرەك. سوندا عانا قۇلشىنىس بولادى. ماسەلەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە بومبانىڭ تەز ارادا ويلاپ تابىلۋى وسى ويعا جەتەلەمەي مە؟! بۇگىن دە قوعامداعى ۇدايى باعىنۋ مەن باقىلاۋدا ۇستاعىسى كەلەتىندەرگە اشىق نەمەسە ىشتەي نارازىلىق جاڭا اقپاراتتىق جۇيەنىڭ ومىرگە ەنۋىن تەزدەدەتىن ءتۇرى بار.

ورتا تاپتىڭ قوعامنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولاتىنى - ولار وزگەرىستەرگە بەيىمدەلگىش. جانە ولار وزگەرىستەردەن بارىنشا ءوز پايدالارىن الىپ قالادى. سوندىقتان دا ورتا تاپ كاپيتاليزم داۋىرىنەن باستاپ، نەگىزگى كۇشكە اينالدى.

كاپيتاليزمنىڭ بۇگىنگى ساتىسىندا تاسقا باسىلعان سوزگە قوسا راديو مەن ماگنيتوفون، ولاردىڭ دامىعان ءتۇرى - بەينەنى قوسا كورسەتە وتىرىپ اقپارات بەرەتىن - تەلەديدار مەن بەينەلى اقپاراتتى جازىپ الىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا كورسەتە الاتىن بەينەتاسپا شىقتى. بۇلاردىڭ بىرتىندەپ ەنە باستاعانىنا ءبىر جارىم عاسىردىڭ شاماسى بولىپ قالدى.

بۇگىنگى ەلەكتروندىق بايلانىس قۇرالدارى بارلىق اقپاراتتىق توڭكەرىستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسىنىڭ باستاپقى ءبىر بولشەگى. ال راديو، تەلەديدار مەن بەينەجازبالار بولسا باسپا ونىمدەرى مەن جاڭا جۇيەنىڭ ورتاسىنداعى باسپالداق ىسپەتتى. گۋتەنبەرگكە دەيىن دە جازۋ بولعان: كۇلتەگىن تاسقا، ريمدىكتەر پاپيرۋس قاعازىنا حاتتار مەن پايىمداۋلار جازعان.

وسىناۋ ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ومىرگە ەنۋى بيلىكتىڭ ماسسانى باعىندىرۋعا قۇشتارلىعىن ارتتىرا ءتۇستى جانە قاي جاعدايدا دا ءوز دەگەنىن جۇزەگە اسىرۋى جەڭىلدەدى. ول ءبىزدىڭ ەلدەگى سوڭعى ساياسي ءىس-شارالاردا ايقىن كورىنىس بەردى.

ينتەرنەت - جاڭا قۇبىلىس. از عانا ۋاقىتتا، از-كەم قارجىعا مىڭ كۇنشىلىك جەرلەردەن كەرەك اقپارات الۋ مۇمكىندىگى وسىدان وتىز جىل بۇرىن ەشبىر اقىلعا سىيمايتىن ءىس ەدى. جاي اقپارات قانا ەمەس، سلايدتارمەن، مۋزىكامەن كوركەمدەلگەن، بەت-بەينەنى قوسا كورسەتەتىن اقپاراتتى وپ-وڭاي-اق العان كەزدە كوڭىلىڭدى شاتتىق كەرنەيدى، ونى جاساعانداردىڭ الدىندا باسىڭدى يگىڭ كەلەدى. بۇل جۇيەدە ءبىز جاساۋشى، تۇتىنۋشى، بەينەلەر مەن دىبىستاردى قابىلداۋشى بولامىز. بۇدان قۇدىرەتتى نە بار؟! جۇيەدە ءبىز ءارى اۆتورمىز، ءارى شىعارۋشىمىز، ءارى پروديۋسەرمىز. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كورسەتە الۋ ەركىندىگىمىز وراسان، ال اۋديتوريامىز قيال جەتپەيتىندەي كەڭ. ءبىر عانا نۇكتەنى ءجاي عانا باسىپ قالعاندا ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەز-كەلگەن تالاپ ەتكەن اقپاراتىمىز كەلە قالادى جانە ءوزىمىز دە اقپارات جىبەرە الامىز.

سكەپتيكتەر: «وزگەرىپ جاتقان ەشتەڭە دە جوق، الەم بۇرىن قانداي بولسا، سول كۇيىندە» دەپ ءجۇر. «ءبىز بۇرىنعىشا شەگە جاساپ شىعارامىز، رەزەڭكە گالوش كيەتىندەر ءالى دە بار، بانكتەر اقشانى بۇرىنعىشا نەسيەگە بەرىپ جاتىر، از عانا بولماسا، وزگەرىس شامالى. راس، كەيبىر ادامدار حاتشى قىز بەن ديكتوفوننىڭ ورنىنا ىسكەرلىك حاتتارىن ينتەرنەت ارقىلى جازۋعا ماشىقتانىپ جاتىر. ودان نە وزگەرە قويار دەيسىڭ»،- دەيدى ولار.

ولارعا قارسى جاق مۇنى كورسوقىرلىق دەيدى. ولار ينتەرنەتتى بارلىق پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋ كوزى سانايدى.

وندىرىستىك رەۆوليۋتسيانىڭ ءمانى مىنادا: وندا ماشينالار ادامنىڭ قۋات مۇمكىندىگىن كوپ ەسە ارتتىرىپ جىبەردى. ال الداعى كۇتىلەتىن ساندىق اقپارات ادامنىڭ ميىنىڭ مۇمكىندىگىن ەلەكتروندىق كوممۋنيكاتسيا جۇيەسىمەن ينتەگراتسيالانۋ ارقىلى شەكسىز ارتتىرادى. بىراق ءبىز ول جاعدايعا ءالى جەتە الماي جاتىرمىز، سەبەبى ونىڭ العىشارتتارى ءالى تولىق قۇرىلعان جوق. بالكىم، تەحنولوگيالار قيال جەتپەستەي-اق تەزدىكپەن دامىپ جاتقان بولار، الايدا ادام بالاسى اسىقپايدى. ۇيرەنىسكەن ءدىني جانە يدەولوگيالىق تىيىمدار دا دامۋعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. دەگەنمەن ءبىز قالىپتى ۇعىمدارىمىزدىڭ جۇيەسىن قيراتۋ ۇستىندە تۇرمىز. ۇدەرىس ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىزدان شىعىپ كەتكەن جانە ونى وزگەرتە المايمىز. تەحنولوگيا ءوزى ءۇشىن تىرىسىپ جاتىر.

تەحنولوگيانىڭ ومىرگە ەنۋى ارقىلى ادامدار الەمگە دە، وزدەرىنە دە جاڭا كوزبەن قاراي باستادى. جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيا ءبارىن دە وزگەرتۋى مۇمكىن. ونىڭ ىشىندە ءتىلدى دە. ويتكەنى جاڭا تەحنولوگياعا جاڭا تەرمينولوگيا كەرەك بولادى. ەسكى سوزدەر قۇرىپ كەتپەيدى، ولار جاڭا ماعىناعا يە بولادى. ءتىلدىڭ وزگەرۋىمەن ويلاۋ قالپى دا وزگەرەدى. جاڭا تەحنولوگيا ءبىلىم مەن اقيقات سەكىلدى بازالىق تۇسىنىكتەرگە جاڭا انىقتاما بەرەدى. نە ماڭىزدى يا ماڭىزسىز، نە مۇمكىن جانە مۇمكىن ەمەس جانە، ەڭ باستىسى، ناقتىلىق دەگەن نە ەكەنى جونىندەگى ۇعىم قايتا وزگەرەدى. ياعني، قوعام «ەكولوگيالىق» وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. تەحنولوگيا بالالاردىڭ كالەيدەسكوپى سەكىلدەنىپ ءبىزدىڭ سانامىزدى سىلكيدى، ءسويتىپ، يدەيالار مەن مۇمكىندىكتەردىڭ كۇتپەگەن جاڭا الەمى پايدا بولادى. ءبىز جاڭا مادەني جانە ەكونوميكالىق داۋىرگە اياق باسامىز. ۋاقىت رۋحى ءبىزدىڭ ويلارىمىزدى ايقىندايدى.

كوپەرنيك «جەر كۇندى اينالىپ جۇرەدى» دەپ العاش ايتقاندا، جۇرت ونىڭ ەسى اۋىپ كەتكەن بولار دەپ ويلاعان-دى. ونىسى ءۇشىن كوپەرنيكتىڭ سول كەزدەگى سىناۋشىلارىنىڭ ءسوزى دۇرىس ەمەس ەدى دەۋگە بولا ما؟! وسىنداي جاعداي نيۋتوننىڭ فيزيكاسىنان ەينشتەيننىڭ فيزيكاسىنا كوشكەن كەزدە دە بولعان. كوپ ادامدار سالىستىرمالىلىق تەورياسىن قابىلداي الماي، قارسى شىققان. نيۋتوننىڭ كوپتەن بەرگى قولدانىستا جۇرگەن تەورياسىنان بىردەن باس تارتا قويۋ قايدان وڭاي بولسىن؟ وسىلاي ەكى پاراديگما ءبىر-بىرىمەن قاتارلاس ءومىر ءسۇرىپ بارىپ، اقىرى بىرەۋى ۇستەمدىككە يە بولعان.

بىراق ادام ءبىر بىرىنە قاراما-قارسى ەكى كوزقاراستى قابىلدامايدى عوي. سوندىقتان ادامدار ءبىر-بىرلەپ نەمەسە توپ-توبىمەن ءبىر پاراديگمادان ەكىنشىسىنە اۋىسا باستايدى. ولاردىڭ اۋىسۋىنا جەتكىلىكتى تۇسىندىرە الار اقپارات جاردەم بەرەدى.

شاكارىمدى زەردەلەي كەلە، ونىڭ ار ءىلىمىنىڭ بۇگىنگى زامانعى جالعاستىرۋشىلارىنىڭ وزىعى اكادەميك-فيلوسوف عاريفوللا مەن تانىس بولىپ، شىعارمالارىنا عانا ەمەس، كىسىلىك كەلبەتىنە، تۇرلىشە كوزقاراستارىنا قانىعا كەلە كوڭىلىم تولادى. ورىس اقىنى ەۆتۋشەنكو: «نەۆاجنو، ەست لي ۋ تەبيا يسسلەدوۆاتەلي، ا ۆاجنو، ەست لي ۋ تەبيا پوسلەدوۆاتەلي» دەپ ايتقانداي، شاكارىمنىڭ ءىسىن، ويىن، ءسوزىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ كوشباسىندا عاريفوللا ەسىم تۇرسا، شاكارىمنىڭ سەمەيدەگى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ دە ونىڭ يدەيالارىن جالعاستىرۋشىلارعا اينالىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، شاكارىم جولى جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا، ونى جالعاستىرۋشىلاردىڭ كوپتىگىنە، قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا ريزا بولاسىڭ.

ەكونوميكانىڭ موتورى - تەحنولوگيا مەن جاقسى مەنەدجەرلەر دەگەن وي بىرجاقتى سەكىلدى كورىنەدى ماعان. ەكونوميكانىڭ باستى موتورى - مادەنيەت. ەگەر قايسىبىر ۇيىمدا جۇمىس ناشار ءجۇرىپ جاتسا - ۇجىم مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىنەن. ال مادەنيەتتى جەتىلدىرەتىن - فيلوسوفيالىق وي. بۇگىندە عىلىم مادەنيەتتى دە فيلوسوفيانى دا ىعىستىرىپ الدىعا شىقتى.

قاي زاماندا بولسىن، فيلوسوفتىڭ ىزگى ارمانى - ادامداردى ويلاۋ قابىلەتىنەن ايرىلۋدان ساقتاپ، جان-جۇرەگىن الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جەتەگىندە كەتپەۋدەن قورعاۋ بولعان. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە شىن فيلوسوفتار وسى مىنەزىن ساقتاپ قالدى. بىراق ءبىز وسىنداي فيلوسوفياعا   ۇيرەنبەگەنبىز.   ۇيرەنبەگەن   سەبەبىمىز   -   ونى   بىزگە ۇيرەتپەگەن. ۇيرەتپەگەن سەبەبى - ونداي فيلوسوفيا اقيقاتقا سايكەس ويلاۋدى ۇيرەتەدى، تيرانياعا، جوعارىداي كەلەتىن بىردەي ويلاۋشىلىققا قارسى كۇرەسۋدى ۇيرەتەدى.

سوكراتتى قايداعى ءبىر جاڭا قۇدايلاردى ويلاپ تاپقانى ءۇشىن ولتىرگەن نەمەسە ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا كۇشتى دالەلگە قارسى اتقان دالەلى ءالسىز بولعانى ولىمىنە سەبەپ بولعان دەسەدى. جوق. سوكراتتى ءوز وتانداستارىنىڭ ويىنا قوزعاۋ سالىپ، سىلكىنىس تۋعىزعانى ءۇشىن، دەموكراتيانىڭ ناقتى انىقتاماسى مەن ونىڭ ماقساتتارىن ايتۋدى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن ءولتىردى عوي. مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ اتىنا سىن ايتىپ، حالىققا كۇدىك ءدانىن سەپكەنى ءۇشىن، قاساڭ ءارى بىركەلكى ويلاۋدان ادامداردىڭ ساناسىن ساقتاندىرعانى ءۇشىن ءولتىردى.

ەكى ونجىلدىققا جۋىق مەرزىم ىشىندە ءبىز جاڭا قۇندىلىقتاردى قاستەرلەۋگە كوشتىك. بيبلياداعى «نيچتو نە ۋتەشيت چەلوۆەكا، وبرەتشەگو ۆەس مير ي پوتەرياۆشەگو سەبيا» دەگەن ءسوز قۇنىن جوعالتقان جوق. ات قالدىرۋ ارمانعا اينالدى، ول نيەت بۇرىنعى كەزدەگىدەن دە باسىمىراق كورىنەتىن بولدى. ءبىز اسىعىسپىز. اسىقپاعاندار كوشتەن قالىپ جاتقانداي بولىپ بارادى. وسىنداي كەزەڭدە اسىقپاي ويلانۋدىڭ، اسىقپاي وقۋدىڭ باعاسى، ارينە، تومەن. فيلوسوفيالىق ويدى، ونىڭ قيىن سوزدەرىن ءتۇسىنۋ ويلانۋدى، ۋاقىتتى كەرەك ەتەدى. ۋاقىت جوق، سوندىقتان قيىن سوزدەرگە دەگەن سۇرانىس تومەن. كەيبىرەۋلەر عانا بولماسا، كوپ ادام وقىماۋعا، ويدىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋگە تىرىسپاۋعا اينالدى.

بىراق، بۇلايشا فيلوسوفيادان قاشۋ - بوستاندىقتان قاشۋ، اسىرەسە - ءسوز بوستاندىعىنان. ال سىني ويدى جوققا شىعارۋ ارقىلى قوعام وزگەرىستەر مۇمكىندىگىن ءوزى جويادى.

اقىلماندار وسىلاي دەيدى. ديوگەن سينوپسكيدىڭ ايتقانىنداي: اقساقتار مەن جوق-جىتىكتەرگە ادامدار ساداقا ۇسىنادى، ال اقىلماندارعا ەشتەڭە دە بەرمەيدى. ويتكەنى ساداقا بەرۋشىلەر وزدەرى دە اقساق يا جوق-جىتىك بولۋى مۇمكىن ەكەنىن، اقىلماندىق دارەجەسىنە ەشۋاقىتتا جەتە المايتىنىن ىشكى تۇيسىكپەن تۇسىنەدى.

فيلوسوفتارعا ساداقا كەرەگى جوق، ولار ءومىردىڭ ماعىناسىن تۇسىنۋگە تىرىساتىن ادامدارعا عانا ءزارۋ جانە ولاردىڭ بارىنشا كوپ بولۋىن قالايدى. ال ونداي ادامدار از، وتە از...

ەكەۋارا، ۇشەۋارا، ت.س.س شاعىن توپتارداعى اڭگىمەلەردە ءوزىڭدى رۋحاني بايىتقان ادامداردى كوپ كورەسىڭ. ولار ءبىلىمدى، كوڭىلدى، تالانتتى، قايىرىمدى، جولى بولعىش بولىپ كورىنەدى. بىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل قاسيەتتەر جەكە تۇلعانىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى ەمەس ەكەنىن كورەسىڭ. وتىرىپ ويلاناسىڭ، مۇمكىن، ادام ەشبىر جاساندىلىقسىز، بۇقپاسىز، جاقسى كىسى بولۋى كەرەك-اۋ دەپ...

عاريفوللا ەسىممەن تانىسا كەلە مەنىڭ داپتەرىمە تۇسكەن سوزدەر وسىلار ەدى...

ماركەستىڭ اتاعى شىققان سوڭ عالىمدار: «بۇل ەلدە بۇرىن-سوڭدى قانداي جازۋشىلار بولعان ەكەن» دەپ زەرتتەپ قاراعاندا، ءبىر كەزدەرى كىتابى شىعىپ، ءوزى ولگەن سوڭ ۇمىت قالعان بالتاسار گراسيان اشىلعان. ابايدىڭ داڭقى شاكارىمنىڭ ۇمىتىلماۋىنا جول بولدى.

شاكارىم ۇلى ابايدىڭ دانالىق داستۇرلەرىن جالعاستىرعان، ەپيكالىق جانردىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ءىرى اقىن جانە ويشىل بولدى. اقىن ەسىمىن اتاۋعا تىيىم سالىنىپ، شىعارمالارىنىڭ جاريا كورۋىنە جول بەرىلمەسە دە، حالىق اراسىندا كەڭىنەن ءمالىم بولىپ قالدى، ونىڭ شىعارمالارى اۋىزدان-اۋىزعا اۋىسىپ، جاسىرىن كوشىرىلىپ، قولدان قولعا ءوتىپ جۇرت اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ كەتكەن. ول ءوزىنىڭ ۇستازى اباي سەكىلدى ادالدىقتى، ارلىلىقتى تۋ ەتكەن، دانالىق دارەجەسىنە جەتكەن اقىن ەدى. ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ءومىر شىندىعىن، ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ قايشىلىقتارىن باتىل كورسەتە ءبىلدى.

شاكارىم شىعارماشىلىعى ءوزىنىڭ دياپازونىنىڭ كەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، وعان كوڭىلدىڭ شات-شادىمان اۋەنى دە، كوكىرەكتى قارس ايىرار تراگيزم دە ءتان. اقىن ناقتى ءومىر سۋرەتتەرىن، تۋعان تابيعاتىنىڭ اسەمدىگىن تەبىرەنە جىرلايدى. XIX عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ءومىرى بولمىسىنداعى وقيعالار مەن قۇبىلىستارعا قىزۋ ءۇن قوسادى. اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ءوزىنىڭ يدەيالىق باعىتى جونىنەن اقىلگويلىك-اعارتۋشىلىق، الەۋمەتتىك-اشكەرەلەۋشىلىك سيپاتتا بولىپ كەلەدى.

اباي سياقتى شاكارىم دە فەودالدىق-رۋلىق ورتانىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءمورالىن، وزدەرى سونىڭ ىشىندە قويان-قولتىق ارالاسىپ، كوپ جاعدايلاردا بيلىك ايتا ءجۇرىپ، جات كوردى، سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىسىنداعى جارىقشاقتى تانۋدا ەكەۋىنىڭ پىكىرلەرى ءبىر بولدى.

شاكارىم پاتريارحالدىق پەن كەرتارتپالىققا قارسى كۇرەستى، ول ءۇشىن ورىس مادەنيەتىنەن، وزگە حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنان سۋسىندادى.

اقىننىڭ وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن بۇكىل ادامزات قامىن ويلاپ، جەر بەتىندە بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتى، تەڭدىكتى ساقتاۋ كەرەكتىگى تۋرالى جىر تولعاعانىن بۇگىنگى ۇرپاق تيىسىنشە باعالاي ءتۇسۋى ءتيىس.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا بارشا ادامزاتتىڭ وزىق ويلى زيالىلارى سياقتى ءوز ءداۋىرىنىڭ پەرزەنتى. كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن ول تۋعان حالقىمەن ءوزىن قاشاندا بىرگە سانادى، حالقىنىڭ مۇڭىن ءوز مۇڭىنداي كوردى. تۋعان حالقىنىڭ باسىنداعى ەكونوميكالىق جانە رۋحاني، مادەني اۋىرتپالىقتاردى، زامان پروبلەمالارىن كوزىمەن كوردى، كوڭىلىمەن سارالادى.

زاماننىڭ اقىرى بولا ما؟ جوق، ءار ادامنىڭ قيامەت كۇنى وزىنە اقىرزامان با؟ قيامەت كۇنى جەر بەتىندە ار-ۇيات، مەيىرباندىق، قايىرىمدىلىق قالمايدى دەۋشى ەدى... ىلگەرگىلەردىڭ تۋرا جولى ۇمىتىلىپ، پەندەنىڭ قۇلقى-پەيىلدەرى بۇزىلىپ، ادامدار بىرەۋلەردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋگە ءوتىپ، سوتتار جاساعان ۇكىمىن ساتىپ، جالعان ۇكىمدەر شىعارۋعا ادەتتەنىپ، زاڭدار مەن ءتالىم-تاربيە باعالانباي، شىندىق وتىرىككە اينالاتىن زامان كەلسە، قيامەت كۇنى سونىمەن بىرگە كەلەدى دەمەۋشى مە ەدى ءبىز وقىعان كىتاپتاردا...

ءاربىر ادامنىڭ الدىنا قويار كوكەيكەستى ماقساتى بولادى. شاكارىمنىڭ ەت-جۇرەگى ەزىلىپ، ەلىم دەپ وتكەندەگى اسىل ماقساتى دا، اياۋلى ارمانى دا، قۇتىلماس قاسىرەتى مەن جازىلماس دەرتى دە ءوز حالقىنىڭ بويىنان بەس جاقسى قاسيەت كورسەم دەگەنگە سايادى. ءوزىنىڭ «جىگىتتەر ەندىگى ءسوز مەنىڭ ءسوزىم» دەپ باستالاتىن ارناۋ ولەڭىندە ەل ازاماتتارىنا «ولگەنشە ىزدەنىپ باق، قاپى قالما» دەپ ۇران تاستايدى. ءسوزىنىڭ ءتۇيىنى شاكارىمنىڭ عۇمىر بويعى ماقسات-مۇراتىن كورسەتەتىن بۇل ولەڭدە:

«ىزدەگەن عاشىق بولىپ بەس نارسەم بار،

بەرەيىن اتىن ايتىپ ۇقساڭىزدار:

ماحاببات، عادەلەت پەن تازا جۇرەك،

بوستاندىق، تەرەڭ عىلىم - مىنە وسىلار» دەگەن تۇجىرىم بار. وسى بەسەۋىن ءبىر ۇعىممەن بەرەر بولساق، «ار، ارلىلىق، ار ءىلىمى» دەگەن ۇعىم شىعادى. ماحاببات تا، ادىلەتتىلىك تە، جۇرەكتىڭ تازالىعى دا، ويدىڭ، ءسوزدىڭ، ءىس-قيمىلدىڭ ەركىندىگى دە، تەرەڭ عىلىم دا ارلى ادامنىڭ اتقارار ءىسى، ارلى ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەر ءىس. سوندىقتان، ءبىز شاكارىمنىڭ «ار ءىلىمى» ماڭگى جاسايدى، قازاققا جول نۇسقاپ، ءجون كورسەتىپ تۇرار نۇر بولىپ قالا بەرەدى دەيمىز.

شاكارىم بۇكىل ادامزاتقا ورتاق پايداسى بولارلىقتاي ار عىلىمىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، وسى جولدى ەڭ ءادىل، ەڭ تازا جول دەپ ۇققان:

ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم تابىلماسا،

زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادىل جەڭبەس، - دەپ ءوز حالقى مەن ادامزات بالاسىنا ورتاق پايداسى بار ار عىلىمىنىڭ تەتىگىن تاپپاق بولعان اقىننىڭ بار ماقساتى بۇكىل ءومىر تارتىسىنىڭ، رۋحاني تالاپ ارمانىنىڭ تەتىگىنە اينالدى.

شاكارىم اباي شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە ەڭ ۇزاق ءومىر سۇرگەنى عانا ەمەس، ارتىنا ەڭ مول مۇرا قالدىرعانى دا. ونىڭ پوەزياسى، شىن مانىندە، ابايدىڭ اقىندىق داستۇرىندە تۋعان. قۇنارلى توپىراقتان ءنار العان قۋاتتى پوەزيا. اقىننىڭ داستاندارى مەن ليريكالىق شىعارمالارىندا ءوز حالقىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. الاپات رۋحاني كۇش-قۋات، شيراق سەزىم، اۋىر مۇڭ مەن ءزىل قايعى، جان ءلاززاتى مەن ءمولدىر سەزىم، ار مەن ۇيات - ءبارى-ءبارى شاكارىم پوەزياسىنىڭ ونە بويىنان ءوز ورنىن تاپقان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ونىڭ شىعارمالارى ءوز زامانىنىڭ ايناسى بولدى، بىراق ول كەز كەلگەن قۇبىلىستى تالعاۋسىز بەينەلەي بەرگەن جوق. ونىڭ شىعارمالارىنان شىنايى پوەزياعا، كەمەلدەنگەن كەڭ قۇلاشتى تالانتقا ءتان ايرىقشا بەلگى بولىپ تابىلاتىن وي جۇيەسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن ۇعىنىقتىلىعى ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى.

شاكارىمنىڭ شىعارمالارىنداعى شىنشىلدىق - اباي جىرىنان باستاۋ العان ءتالىمنىڭ ناتيجەسى، ونىڭ شىعارمالارىنداعى حالىقتىق سيپات، الەۋمەتتىك استار، تاقىرىپ پەن جۇگىنىڭ اۋىرلىعى، ادام مەن قوعام ماسەلەلەرىن بىرلەستىكتە بەينەلەۋ شەبەرلىگى، كوركەمدىك جانە جاڭاشىلدىق ىزدەنىستەر ناتيجەسى.

اباي دۇنيەگە اكەلگەن كوركەمدىك ءتاسىلدىڭ ورنىعۋىنا، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەن ءوز ورىنىن تابۋىنا، وركەن جويۋىنا شاكارىم ءوزىنىڭ شىنشىل دا شەبەر جاڭاشىل جىرلارىمەن ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. مۇنىڭ ءوزى شاكارىم شىعارماشىلىعىنىڭ شىعار بيىگىن انىقتادى.

سۋرەتكەر شاكارىم ءوز شىعارمالارىندا تەرەڭ ماعىنالى پايىمداۋلارعا تابان تىرەپ، تيپتىك وبرازدار جاساۋدىڭ جاڭا فورمالارىنا جۇگىنەدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ىشكى-سىرتقى قاسيەتتەرى ارقىلى ءومىردىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىن تاريحي جاعدايلاردىڭ اياسىندا بەينەلەيدى. شاكارىمنىڭ شىنشىلدىعى جاعىمسىز كەيىپكەرلەردى مۇسىندەۋمەن قاتار، جانى ىزگى، جۇرەگى تازا جانداردىڭ شىنايى جيىنتىق وبرازدارى ارقىلى دا كورىنەدى. ادام جانىنىڭ بىلگىرى بولعان شاكارىم ۇلتتىق حاراكتەردى، حالىقتىق قاسيەتتەردى بارىنشا بايىتۋ جولىندا جىرلاردىڭ سونى ۇلگىلەرىن تۋىنداتادى.

شاكارىمنىڭ شىنشىلدىعى ءوز زامانىندا بولعان بارلىق قوعامدىق پروبلەمالاردىڭ ءبارىن ولەڭدەرىندە بوياماسىز شىندىق ارقىلى بەينەلەي بىلگەنىنەن كورىنەدى. شىعارمالارىندا قاراپايىم حالىقتى ونەرگە، بىلىمگە شاقىرعان. بۇل باعىت شاكارىمدى اعارتۋشىلىق ارناعا اكەلدى.

شاكارىمنىڭ قايسىبىر ولەڭىن الساق تا باستاۋىن ابايدان الادى، سوندىقتان ءبىز شاكارىمدى قازاق ادەبيەتىندەگى اباي ءداستۇرىنىڭ جالعاستىرۋشىسى، ءتول شاكىرتى دەيمىز.

شاكارىم: «ادام جامان بولىپ تۋمايدى، وقىماسا، بىلۋگە ۇمتىلماسا، تانىمعا اسىق بولماسا، بىلگەنىن، تانىعانىن ۇلگى تۇتپاسا، بىرتە-بىرتە قاتارىنان قالىپ، تومەندەپ نادانعا اينالادى» - دەيدى. ناق سول ناداندىق دانىشپان اقىندى كوپ ۋاقىت تانۋعا جول بەرمەدى، ءوزىنىڭ كورسوقىرلىعىنىڭ ناتيجەسىندە بىرەر نادان جينالىپ شاكارىمنىڭ ومىرىنە قول سۇقتى. ول 73 جاسىندا جازىقسىز جاپا شەكتى، وققا ۇشتى. مۇردەسى قۇدىققا تاستالدى. سوندا دا شاكارىمدى تۋعان حالقى ۇمىتقان جوق، ونىڭ سوزدەرىن ويىندا ساقتادى، جازىلعان سوزدەرى كوشىرىلىپ، تاراتىلدى، ايتەۋىر جويىلىپ كەتكەن جوق.

ۇزاق جىلدار بويى سالت-ساناسى توزىپ، حالىقتىق تاريحي ساناسىنا نۇقسان كەلگەن، تەك قانا تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقالى بەرى توزا باستاعان ار ماسەلەسىن قولعا بەرىك الا باستاعان حالقىمىز ءۇشىن شاكارىم تابىستاعان ار ىلىمىنە نازار اۋدارىپ، رۋحتى جاڭعىرتۋ جولىنداعى كۇرەسىمىزدى جالعاي ءتۇسۋ بۇگىنگى ۇرپاق - بىزدەرگە سىن.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايتۋىنشا جارتى عاسىردان استام ەرىكسىز ۇزىلىستەن سوڭ حالىق الدىنا قايتا شىققان ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى شاكارىم. ماعاۋينمەن قاتارلاس ادەبيەتشىلەر مەن عالىمدار ابايمەن قاتار شاكارىم ۇلگىسىن دە كامىل تانىپ ءوستى. شاكارىم ءارى اقىن، ءارى تاريحشى فيلوسوف، ءوز زامانىنىڭ ۇلكەن ويشىلى. قازاق ادەبيەتىن جاڭا بەلەسكە كوتەرگەن، قازاق حالقىنىڭ كوركەمدىك ويىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن تۋعىزعان، قازاق ولەڭىن تۇرلەندىرە تۇسكەن، قازاق ءتىلىنىڭ مول مۇمكىندىكتەرىن بۇرىنعىدان ارمەن تانىتا تۇسكەن بىرەگەي قالامگەر. ول ابايعا تۋىستىق جاعىنان عانا ەمەس، ۇستانعان جولى تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا دا ەڭ جاقىن ادام ەدى. ابايدان سوڭعى لەكتىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمال ەسىم، ەڭ كورنەكتى تۇلعا شاكارىم بولدى.

شاكارىمنىڭ ويشىلدىعى تۋرالى قايتا-قايتا ايتا بەرگىڭ كەلەدى. ونىڭ ويلارىندا الەمدىك، عارىشتىق پروبلەمالار ايتىلادى. شاكارىمدى قازاق قالپى، قازاق تۇرمىسى عانا ەمەس، جالپى ادامزات بالاسىنىڭ تىرشىلىگى تولعاندىرعان.

شاكارىمنىڭ قالدىرعان مۇراسى سان سالالى، سان الۋان، ەشقاشان ماڭىزىن جويمايتىن مول قازىنا.

ءبىر جەرلەردە شاكارىمنىڭ «ءۇش انىق» دەگەن ەكى ءسوزىن ورىس تىلىنە «تري يستينى» دەپ اۋدارعانىن بايقادىم. يستينا دەگەن اقيقات. انىق دەگەن اقيقات ەمەس، اقيقاتتىڭ ادامعا بەلگىلى بولۋى. شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرىن ورىس تىلىنە (اسىقپاي، تاڭداپ، تالعاپ، ۇعىنىقتى ەتىپ) اۋدارۋ اسا قاجەت. ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى جانە الدا بىراق مەرزىم ءبىزدىڭ جاڭا اقپارات كەڭىستىگى - ينتەرنەتتە ءوز ورنىمىز بولۋى وسى تىلدە اقپارات بەرە الۋىمىزدا. قازاقتان باسقالارعا دا شاكارىم ءسوزى جەتسىن دەسەك وسىلاي ەتكەنىمىز ءجون.

سوسىن اۋديوكىتاپ سەكىلدى اقپاراتتىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن دا پايدالانۋدى قولعا الۋعا ءتيىسپىز. ءوزىمنىڭ جەكە باسىمنان ءبىر مىسال: بۇگىنگى كۇنى ينتەرنەتتەن لازەرلىك ديسكىگە كوشىرىپ الىپ، ۇزاق جولعا شىققاندا نەبىر سۇبەلى رومانداردى، بيبليا مەن بۋددانى تاسپا ارقىلى تىڭداپ كەتە بەرەتىن بولدىق. سول جازبالاردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە ەشتەڭە جوق، جاڭاعىلاردىڭ ورنىنا قازاقشا قۇران نەمەسە «كوشپەندىلەر» دە تۇرۋى ءتيىس. بۇل مىسال ءبىزدىڭ جاڭا جۇيەنى ومىرگە ەنگىزۋدە ارتتا قالىپ بارا جاتقانىمىزدى كورسەتەدى.

ءبىز ەركىندىكتى كوپ اڭسايمىز. ەركىن بولساق ءومىرىمىز وزگەشە بولا كەتەتىندەي كورەمىز. ءبىزدىڭ ەركىندىگىمىز - قۇدايدىڭ عانا قولىندا. سونىمەن بىرگە - ءوزىمىزدىڭ دە قولىمىزدا. وتكەنى، ءبىز - ادامبىز!

ءبارى بىردەن بولا سالمايدى. وعان نەگىز، ياعني ارقاۋ كەرەك. ماتا توقىعاندا ونىڭ ارقاۋىنا، ياعني نەگىزىنە مىقتى جىپتەردى سالادى. سول ارقاۋعا توقىلاتىن جىپتەر ءارتۇرلى بولا بەرەدى: بىرەۋى قاتتى، بىرەۋى جۇمساق، بىرەۋى قىمبات، بىرەۋى ۇلپا. سوعان قاراپ ماتانىڭ ساپاسى باعالانادى. نەگىز - حالىق. حالىق قايسىبىر جاقسى يدەيا بولماسىن، جالعاستىرىپ اكەتە الماسا - قيىننىڭ قيىنى. ەگەر وكىمەت تىم العا ۇزاپ كەتسە (دەموكراتياشىل بولسا دا),  حالىق ونىڭ سوڭىنان ىلەسە الماسا، ارقاۋىنىڭ ءالسىز بولعانى، ول كوپ ۇزاماي جارامسىزدانىپ قالاتىن ماتا سەكىلدى سىر بەرىپ تۇرادى.

ءبىزدىڭ كوپتەگەن كەمشىلىكتەر وركەنيەتتى قوعام قۇرا الماي جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى. وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن قوعامىنا مەملەكەتى، مەملەكەتىنە قوعامى ساي بولۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن ەركىندىككە جەتەلەر بيىك سانا، بىلىمدىلىك پەن بىلىكتىلىك، وياۋلىق كەرەك. زيالىلاردى دا، وپپوزيتسيانى دا، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى دە، جالپى حالىقتى دا، پايدالىلار مەن ونشا پايداسى جوقتار، كەرەكتىلەر مەن كەرەكسىزدەر دەپ بولمەي، وسى تالاپقا ساي كەلەتىندەردىڭ قوعامعا ىقپال ەتۋىنە، كوزى اشىقتىق پەن كوڭىلى وياۋلىققا بارشانى جەتەلەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزۋ قاجەت.

«وزىڭە ءوزىڭ بەرىك بول» ماتەلىن ۇستانساق، ءبىزدىڭ ەلباسى قازىردەن مەملەكەتىمىزدى باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسۋ نيەتى قاي جاعىنان بولسا دا وتە قۇپتارلىق ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. پرەزيدەنتتىڭ ەۋرازيالىق وداق ياكي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ورتاقتاسۋى دەگەندەگى تۇپكى نيەتى وسى قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الدىن الا قولعا الا باستاعان ارەكەت دەپ سانايمىز.

سونىمەن بۇگىندە قازاقتىڭ الدىندا ءتۇيىندى، تاعدىرنامالى ەكى ماسەلە تۇر: ءبىرىنشىسى - باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت پەن مەملەكەت بولىپ جەتىسۋ، ەكىنشى - جاھاندانۋ ۇردىسىنە، جاڭا جۇيە جاعدايىنا لايىق قۋاتتى، جان جاقتى جەتىلگەن ۇلت پەن مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ!

ءبىزدىڭ ءومىرىمىز مارك اۆرەلي: «سەن ارۋاقىتتا قازiرگiدەي بiر كورiنiستi كورەسiڭ: ادامدار نەكەگە وتىرادى، بالا وسiرەدi, اۋىرىپ-سىرقايدى، ولەدi, سوعىسادى، تويلايدى، ساياحات جاسايدى، جەر وڭدەيدi, جاعىمپازدانادى، تاكاپپارلىق جاسايدى، قاستىق iستەيدi, باسقانىڭ ءولىمىن تىلەيدى، تىرلىگىنە كوڭىلى تويمايدى، ۇناتادى-سۇيەدi, قازىنا جينايدى، قۇرمەتتi لاۋازىمدار مەن تاققا تالاسادى» دەپ ايتقانداي كۇندە قايتالانىپ وتىراتىن ءپانداۋي تىرلىك. ولاي جالعاسا بەرۋى - اعىسقا ەرۋ. ودان بيىك تۇرىپ ۇلت قىزمەتىنە جەگىلۋ - ابايدىڭ، ءاليحاننىڭ، احمەتتىڭ جولى. قازاقتىڭ بۇگىنگى زيالىلارى ءبىزدى وسى جولعا باعىتتاعاي.

اقىرعى ءساتى جاقىنداعانىن سەزىنگەن شاكارىمنىڭ ءتۇيىن سوزدەرى مىناداي بولىپتى: «ومىردە بار تىلەككە جەتىپ، بار قىزىققا باققانمەن، سوڭىندا بارىڭنىڭ بارىنەن ايرىلىپ، تۇلدىرسىز اتتانار ەكەنسىڭ. دۇنيە ءبىر اققان سۋ، ادام ونداعى ءشوپ، سۋ قايدا جەتەلەسە، قالىقتاپ سونىڭ بەتىندە ءوز ەركىڭسىز اعىپ كەتە بارادى ەكەنسىڭ. تاعدىر سەنىڭ باسىڭدى تاۋعا دا، تاسقا دا سوعادى ەكەن، جۇمساق، جايلى جەردە دە بولادى ەكەنسىڭ. ادامزاتتىڭ تۇبىندە باراتىن ورنى ءبىر ۇلكەن كول دەسەك، اۋەلى بۇلاقتان باستالىپ، كەيىننەن ۇلعايىپ وسكەن ادام بالاسى وزەنگە اينالىپ، اقىرى بارىپ سول كولگە قۇيىپ تىنادى ەكەن. وعان دەيىن كورگەن راحات، العان ءلاززات، وقىعان ءبىلىم، ەتكەن ەڭبەك، كورگەن قيىندىق، شەككەن ازاپ، قاسىرەت قانا قالادى ەكەن بويىڭدا. جازمىشتى مويىنداپ، ءومىردىڭ وتپەلىلىگىن كورىپ، سول ازعانا جالعاندا جامان اتىڭ قالدىرماي، توعىشار، نادان، توپاس بولماي، جاقسى اتپەن وتسەڭ، ارتىڭدا قالاتىن سول عانا ەكەن.

كەيىنگىلەر ءسوزىمدى وقىر. ءبىرى ۇناتار، ءبىرى سىناپ كۇلەر. سوندا مەنىڭ زارلانۋمەن وتكەنىمدى تۇسىنەر. دۇنيەنىڭ راحاتىنا سەنىم جوق ەكەنىن تۇسىنگەلى باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، عادەلەت ىزدەپ القىنعانىمدى بىلەر. قايران قۋ دۇنيە، بارلىق ارمانىما جەتكىزبەسىڭدى بىلگەم. اتتەڭ! تاعى دا اتتەڭ! اباي اعام سەكىلدەنىپ «قولىمدى كەش سەرمەپپىن». ىردۋ-دىردۋمەن، ەل ءىشىنىڭ ۇساق تۇيەگىمەن، اتا جولى دەپ بيلىككە ارالاسىپ، التىن ۋاقىتىمدى بوسقا وتكەرىپپىن. ەندى امال نەشىك. مەنەن كەيىنگىلەر قاۋلاپ ءوسىپ كەل جاتقانى عانا كوڭىلگە مەدەت. مەن جەتپەگەنگە سولار جەتەدى دەپ ۇمىتتەنەم. ۋاقىتىم تارلىعىنان كەيىنگى جىلدارى ويىما كەلگەننىڭ ءبارىن، ناق سول ساتتەگى كوڭىل-كۇيمەن قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەردىم. ونىم الا دا، قۇلا دا شىققان بولار. مەنىڭ بۇگىنگى جەتكەنىم وسى بولدى. اقتىعىما، قازاعىما ادالدىعىما، وعان جارقىن كۇندەر تىلەگەنىمەن سەنىڭدەر حالقىم...».

بۇل سوزدەر بۇگىنگى توقكوڭىل، بەيتاراپ، ەنجار، تاۋبەشىل قازاققا اندا-ساندا ءبىر وقىپ، ءوزىن وسىعان لايىقتاپ اتقارۋىنا اسا قاجەت سوزدەر.

«مەن وزىمە «مۇتىلعان» دەپ ات قويدىم. مۇتىلعان دەگەن ءسوز ۇمىتىلعان دەگەن ءسوز، ءارى حالقىمنىڭ مۇڭ-زارى مەنىمەن بىرگە ۇمىتىلسا ەكەن دەگەندى دە ويلادىم. حالقىم سول مۇڭ-زاردى ۇمىتىپ، قايتادان ەس جيناسا دەدىم» دەپ شاكارىم ءوزىم ۇمىتىلسام دا، حالقىم ماڭگى جاساي بەرسىن دەپ تىلەۋ تىلەپتى.

ايتارىمىزدى اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ «شاكارىم ءوز بويىنداعى بارلىق مۇمكىندىكتى تولىق ىسكە اسىرعان ادام» دەگەن ءسوزىن كەلتىرە ايتقاندا، تاعدىرى كۇردەلى، ءومىرىنىڭ سوڭى قيىن بولعانىمەن شاكارىم ارتىنا ۇمىتىلماس ءسوز قالدىرعان، ىزدەۋشىلەرى مەن زەرتتەۋشىلەرى، ءسوزىن ۇستانۋشىلارى بار ويشىل تۇلعا دەپ تۇجىرىمداعىمىز كەلەدى.

بۇگىندە شاكارىم مۇراسى جۇيەلى تۇردە زەرتتەلۋدە جانە ودان دا ءارى تەرەڭدەي زەرتتەلە بەرى ءتيىس. بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا شاكارىمنىڭ ءار ولەڭى، ءار داستانى، ءاربىر پروزالىق شىعارماسى، ءاربىر ءسوزى، ءار ويىنىڭ تۇكپىرىنە ءۇڭىلىپ، تەرەڭدە جاتقان ءدانىن ارشىپ الىپ، ونى سوزدەرىنىڭ نارىمەن قوسا ايقىنداي ءتۇسۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. شاكارىم جايىندا دايىندالعان وسىناۋ زەرتتەۋ ەڭبەگىمىز - ءبىزدىڭ شاكارىمتانۋ عىلىمىنا قوسقان تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي از عانا ۇلەسىمىز.

ءبارىمىزدى ءجۇز جىل بۇرىن قازاق قامى دەپ بار ۇمتىلىسىن، كۇشىن، جىگەرىن ايانباي جۇمساعان شاكارىم دانانىڭ ارۋاعى قولداي ءجۇرسىن. ءاۋمين!

مىرزاگەلدى كەمەل،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ

دوكتورى، پروفەسسور،

قازاقستان جازۋشىلار

وداعىنىڭ مۇشەسى.

«اباي-اقپارات»