«وبلوموۆ» رومانىن ورىس جازۋشىسى يۆان گونچاروۆ 1847-1859 جىلدار ارالىعىندا جازعان. بۇل تۋىندىنىڭ تولىق نۇسقاسى العاش رەت 1859 جىلى «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي» جۋرنالىنىڭ 4 نومىرىندە جاريالاندى. 1937 جىلى ي.گونچاروۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ماقالا «پراۆدا» گازەتىندە جارىق كورىپ، وندا «وبلوموۆ» توقىراۋ مەن كەرى كەتۋگە قارسى كۇرەسكە شاقىرعان شىعارما، دەپ باعا بەرىلدى.

«وبلوموۆ» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى – يليا يليچ وبلوموۆ. ول – دۆوريانين. ياعني، داۋلەتتى وتباسىنان شىققان. اتا-اناسى ولگەندە، ۇلكەن جەر، يەلىك پەن 350 شارۋا مۇراعا قالعان.

يۆان گونچاروۆ اتالعان شىعارماسىن يليا ءيليچتىڭ سىرت كەلبەتى مەن بولمەسىن سيپاتتاۋدان باستايدى. پەتەربۋرگتە 3 بولمەلى پاتەر جالداپ تۇراتىن 32-33 جاس شاماسىنداعى وبلوموۆ توسەگىندە جاتىر. بىراق بۇل جاتىسى – شارشاعان نە اۋىرعان ادامنىڭ دەمالۋ ءۇشىن جاتىسىنان بولەك. جالقاۋ كىسىنىڭ راحاتتانۋ ءۇشىن جاتقانىنداي دا ەمەس. جاتا بەرۋ وبلوموۆ ءۇشىن قالىپتى ءومىر سالتىنا اينالىپ كەتكەن. تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان ويانعان سوڭ، وعان ەبەدەيسىز كارى قىزمەتشىسى زاحار شاشىپ-توگىپ، ىدىستاردى سىندىرىپ، تاڭعى اسىن اكەلىپ بەرەدى. توسەگىندە جاتىپ، تاماقتانعاننان كەيىن، يليا سول قالپىندا ۇزاق ويعا شومادى. ىشتەي جوسپار قۇرادى: وبلوموۆكا دەگەن ءوز اۋىلىنداعى يەلىگىن كەڭەيتۋ كەرەك، جاڭادان ۇلكەن ءۇي، اتقورا، جول، كوپىر، مەكتەپ ت.ب. سالۋ قاجەت. ءسويتىپ، ول وزگەلەرگە، ءتىپتى، كۇللى ادامزاتقا پايداسى تيەتىن ىستەر تىندىرۋى ءتيىس. كەيدە ءوزىن ۇلى قولباسشى، عۇلاما ويشىل نە داڭقتى سۋرەتشى رەتىندە ەلەستەتىپ، قيالدايدى. ءوستىپ، ويلانىپ جاتىپ، قاجيدى. بولاشاقتا بۇكىل عالامعا ەڭبەك ءسىڭىرۋ ماقساتىندا جوسپار قۇرۋ وبلوموۆتى ابدەن شارشاتادى دا، قايتادان ۇيقىعا كەتەدى. كۇندە وسىلاي قايتالانادى. ءبىر قىرىنان باسقا قىرىنا اۋىسىپ، كەرۋەتىندە دوڭبەكشىپ جاتىپ، كۇن سايىن تاڭىن اتىرىپ، كەشىن باتىرادى. الدا-جالدا توسەگىنەن تۇرا قالسا، وعان شۇلىعىن دا، اياق كيىمىن دە كيگىزۋگە قىزمەتشىسى جەتىپ كەلەدى. تەك «زاحار!» دەپ ايعاي سالسا، بولعانى.

ال ونىڭ بولمەسى قانداي كۇيدە دەيسىز عوي؟ ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشى مەن مەن قابىرعاعا ىلىنگەن سۋرەتتەردىڭ جيەگىنە ورمەكشى تورىن قۇرىپ تاستاعان. كىلەم مەن توسەنىش كىر-كىر، ەدەندە ناننىڭ قيقىمى شاشىلىپ جاتىر. قالىڭ شاڭ باسقان ايناعا قاراساڭىز، ءتۇرىڭىز كورىنبەيدى. ساۋساقپەن بىردەڭە دەپ جازساڭىز، ساقتالىپ قالار ەدى. تەرەزەلەر دە سالتاق-سالتاق. ۇستەلدە كەشەگى كەشكى استان قالعان ىدىس-اياق جۋىلماعان كۇيى تۇر. توڭكەرىلگەن كىتاپتى پاراقتاپ كورسەڭىز، قالىڭ شاڭ مەن سارعايعان بەتتەرىنە قاراپ، يەسى الدەقاشان وسىلاي لاقتىرا سالعانىن اڭعاراسىز. قاسىنداعى گازەت بىلتىر شىققان ءنومىرى ەكەن. ال قاۋىرسىندى سياساۋىتقا سالساڭىز، وننان ۇرىككەن شىبىن جانتالاسا ىزىڭداپ، ۇشىپ شىعار ەدى. سياسى قاتىپ قالعان عوي.

وبلوموۆ مۇنداي دەڭگەيگە قالاي قۇلدىرادى دەپ ويلايسىز؟ جوق، ءبىر كەزدەرى ونىڭ دا بويىنا سىيماعان جاستىق جالىنى، اسقار تاۋلاردان دا اسقاق ارماندارى بولعان. مىسالى، اۋىلى وبلوموۆكادان پەتەربۋرگكە يليا مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەيمىن، تابىستى بولامىن، جەتىستىككە جەتەمىن دەپ كەلگەن ەدى 20-دان ەندى اسقان شاعىندا. كوللەدج حاتشىسى بولىپ جۇمىسقا دا ورنالاستى. بىراق ومىرگە بەيىمدەلمەگەن جىگىتكە باستىق اكەسىندەي قامقور بولادى، ۇنەمى جاعدايىن سۇراپ وبەكتەيدى، كوزى ءىسىپ كەلسە، تۇندە نەگە دۇرىس ۇيىقتاي الماعانىن سۇرايدى دەپ ويلادى. قوعام اتا-اناسىنداي ەركەلەتەدى دەپ كۇتتى. ءبىر كۇنى استراحانعا جىبەرىلۋى ءتيىس ماڭىزدى قۇجاتتاردى شاتاسىپ، ارحانگەلسككە سالىپ جىبەرگەن وبلوموۆ بۇل قاتەلىگى ءۇشىن قاتتى ۇيالدى. ونىڭ باقىتىنا وراي، باسشى جۇمساق مىنەزدى كىسى ەدى. جاي عانا ەسكەرتۋ جاساپ قويا سالاتىن ەدى. دەگەنمەن، سالعىرتتىعى ءۇشىن قىسىلعان يليا اۋىرىپ جاتىرمىن دەپ سىلتاۋراتىپ، انىقتاما جىبەرىپ، جۇمىسىنا بارماي قويادى. سودان كەيىن كەڭسە تابالدىرىعىنان مۇلدە اتتاماي، قىزمەتتەن ءبىرجولا كەتەدى. مىنە، وسى وقيعادان سوڭ ول مۇلدە ەشتەڭەگە ۇمتىلماي، ۇيىندە جاتا بەرەتىن بولدى. ءسويتىپ، 12 جىلى قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالدى. جاسى 30-دان اسسا دا، وسكەن جوق، وركەندەگەن جوق. ۇيلەنگەن دە جوق. وبلوموۆكاداعى شارۋاشىلىققا باس-كوز بولۋعا تاعايىنداعان ستاروستا جىبەرىپ تۇرعان اقشاعا پاتەر جالداپ، ءىشىپ-جەپ، جاتا بەردى، جاتا بەردى.

وبلوموۆ نەگە ءبىرىنشى ساتسىزدىكتەن-اق سىنىپ كەتەتىن مۇنداي بوركەمىك ءارى جاتىپىشەر جالقاۋ ادام بولىپ قالىپتاسقانىن تۇسىندىرەيىك ەندى. يلياعا اكەسىنەن، اكەسىنە اتاسىنان، اتاسىنا باباسىنان، باباسىنا ارعى بابالارىنان مۇراعا ۇلكەن يەلىك قالعان. ولاردىڭ ەشقايسىسى بۇل يەلىكتى ۇلكەيتىپ، دامىتۋعا تىرىسقان ەمەس. ءسىرا، «اكەنىڭ مالى بالاعا مال بولمايدى» دەگەن راس بولسا كەرەك. ءبارى دە تۇگەلدەي دۋمانداتىپ، داۋلەتىن وڭدى-سولدى شاشىپ، توي جاساپ، بۇكىل عۇمىرىن ساۋىق-سايران قۇرىپ وتكىزدى. وبلوموۆتىڭ اتا-اناسى بالاعا دۇرىس تاربيە بەرۋگە دە جەتە ءمان بەرگەن جوق. بۇعان ولاردىڭ ورەسى دە جەتپەس ەدى. كىشكەنتاي يليا تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان تۇرا سالا اياعىن سوزسا بولدى، وعان شۇلىعىن دا، اياق كيىمىن دە، ۇستىڭگى كيىمدەرىن دە قىزمەتشى زاحار كيگىزەتىن. الدا-جالدا قولىنداعى زاتتى ءتۇسىرىپ العاندا، ءوزى كوتەرەيىن دەسە، 3-4 قىزمەتشى جاپا-تارماعاي الىپ بەرۋگە جانتالاساتىن. باسپالداقتان تۇسسە نەمەسە تەرەزەنى اشسا، «قۇلاپ قالادى!»، «ءسۇرىنىپ كەتەدى!»، «سۋىق تيەدى!» دەپ جانۇشىرا ايقايلاعان داۋىستار ەستىلىپ، لەزدە الدەكىم جەتەكتەي جونەلەتىن. اكە-شەشەسىنىڭ بۇلاي تىم ارتىق وبەكتەۋى يليانى مەزى قىلىپ جىبەرەتىن. بىردە قىستا بىلدىرتپەي ۇيىنەن قاشىپ شىعىپ، بالالارمەن قار اتىسىپ ويناي باستاعانى سول ەدى، ونىڭ جوقتىعىن بايقاپ قالعان زاحار، ميتكا، ۆاسكا، ۆانكا ت.ب. قىزمەتشىلەر سوڭىنان تۇرا جۇگىردى. كەلە سالا، يلياعا قار لاقتىرعان بالالارعا شاپالاق بەرىپ، قۇلاعىن بۇراپ، «سازايىن تارتقىزدى». سودان سوڭ ونى بولمەسىنە كوتەرىپ اكەلىپ، كورپەمەن قىمتاپ وراپ، جاتقىزىپ قويدى. نەگىزى، بالا ءۇشىن جۇگىرىپ، سەكىرىپ ويناۋ اناعۇرلىم پايدالىراق ەدى. كىشكەنتاي كەزىندە وبلوموۆتىڭ ساباق وقىعانى دا قىزىق بولاتىن. اكە-شەشەسى ونىڭ ءبىلىمدى بولعانىن، ۇلكەن وقۋ ورىندارىن تامامداعانىن، بىلىكتى مامان اتانىپ، جەتىستىككە جەتكەنىن ارمانداعانمەن، ءوزىن قيناپ، تىم كوپ وقىعانىن قالامايتىن. ايتەۋىر، پارا بەرىپ، تامىر-تانىس ارقىلى كەلىسىپ، وقۋىن اياقتاتقىزامىز دەپ ويلايتىن. مىنە، وسىلاي وسكەن يليا يليچ ەرجەتكەن سوڭ، قولىنان تۇك كەلمەيتىن ادام بولدى.

ونىڭ جولىندا جاناشىر، جاقسى كىسىلەر كەزدەسكەنى راس. مىسالى، بالا كەزدەن بىرگە وسكەن وتە ەڭبەكقور، پىسىق نەمىس دوسى اندرەي شتولتس جانە وبلوموۆ عاشىق بولعان قىز ولگا سەرگەەۆنا ونى وزگەرتەۋگە تىرىسىپ باقتى. ولگا دا يليادان كەتارى ەمەس بولاتىن. باستاپقىدا عاشىقتىق جىگىتكە جاقسى اسەر ەتىپ، ول سۇيىكتىسىنە ۇناۋ ءۇشىن ەڭبەكقورلىققا، ءۇستى-باسىن تازا ۇستاۋعا، كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقىپ، تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە كادىمگىدەي كوڭىل بولە باستادى. ەكەۋى ۇيلەنبەك تە بولدى. بىراق پەتەربۋرگتە تۇرىپ جاتقان وبلوموۆقا يەلىگىنە بەكىتىپ كەتكەن ستاروستادان حات كەلىپ، ول شارۋاشىلىقتىڭ قاتتى قۇلدىراعانىن ەستىگەن سوڭ، جاعداي كۇرت ناشارلايدى. اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى وتپەگەندىكتەن، اقشا دا كەلمەي قويادى. يليا اۋىلى وبلوموۆكاعا ءوزى بارىپ، جاعدايدى قالپىنا كەلتىرەيىن دەسە، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ رەتىن بىلمەيدى. ءسويتىپ، توي جاساۋعا اقشاسى بولماعاندىقتان، ولگامەن نەكەگە تۇرۋدى كەيىنگە سوزىپ جۇرە بەرەدى. مۇنىڭ سەبەبىن اشىق ايتۋعا قالىڭدىعىنان ۇيالىپ، ارنەنى ءبىر سىلتاۋراتىپ، كەزدەسۋدەن دە قاشقاقتاي باستايدى. اقىرى ول اۋىرىپ نە بىردەڭەگە ۇشىراپ قالدى ما ۋايىمداعان ولگا ۇيىنە ءوزى ىزدەپ بارعاندا، يليانىڭ بۇرىنعى ءومىر سالتىنا قايتا ورالعانىن، تۇك ىستەمەي، جاتا بەرەتىنىن كورىپ، كوڭىلى قالادى. «سەن ءولىپ قالعانسىڭ» دەيدى اشىنعان بويجەتكەن. ءسويتىپ، ەكەۋى ايرىلىسىپ تىنادى.

وبلوموۆكاداعى شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋگە يليا باسقا ستاروستا تاعايىنداعانمەن، ول ناعىز الاياقتىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. ونىمدەردى ساتۋدان تۇسكەن پايدانىڭ بەستەن ءبىرىن عانا قوجايىنعا جىبەرىپ، وبلوموۆتى ابدەن تونايدى. كومەككە ونىڭ دوسى شتولتس كەلىپ، الاياقتىڭ قۋلىعى مەن قىلمىسىن اشكەرە ەتىپ، ونى قۋىپ شىعادى. ءسويتىپ، ءوزى باس-كوز بولىپ ءجۇرىپ، تۇرالاعان شارۋاشىلىقتى قايتادان اياققا تۇرعىزىپ بەرەدى.

سونداي-اق، كەيىن اندرەي شتولتس پەن ولگا سەرگەەۆنانىڭ اڭگىمەسى جاراسىپ، ەكەۋى شاڭىراق كوتەرەدى. بىرنەشە بالانىڭ اتا-اناسى اتانىپ، باقىتتى عۇمىر كەشەدى. ولگا ءبىلىم، تانىم كوكجيەگى ءارى ومىرلىك تاجىريبەسى جاعىنان وزىنەن بيىك جانعا تۇرمىسقا شىققانى ءۇشىن شاتتىققا تولى ءومىر سۇرەدى.

ولار 5 جىل وتكەننەن كەيىن وبلوموۆتى وزدەرى ىزدەپ كەلەدى. جاسى 40-قا جاقىنداعان يليا بۇرىن ەكى رەت تۇرمىستا بولعان جانە بىرنەشە بالاسى بار ءۇي قىزمەتىندەگى ايەلگە ۇيلەنىپتى. ودان ءبىر ۇلى دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. ال ءوزى ءىشىپ-جەپ، جاتا بەرگەننەن، قيمىل-قوزعالىستىڭ ازدىعىنان دەرتكە شالدىعىپتى. ياعني، جۇرەك تالماسى ۇستاپ، ءبىر اجالدان قالعان. بىراق اعزاسى ابدەن توزىپ، السىرەپتى. بۇرىنعىداي كۇش-قۋاتى جوق. جاسى جەتپەي قارتايعان. كوپ ۇزاماي وبلوموۆ تاعى جۇرەك تالماسى ۇستاپ، قايتىس بولادى.

مىنە، جالقاۋ ءارى بويكۇيەز ادام عۇمىردا مۇلدە بولماعانداي وسىلاي ءوتىپ كەتەدى. رومان اۆتورى يۆان گونچاروۆ اندرەي شتولتستىڭ بولمىسىن سيپاتتاۋ ارقىلى نەمىس حالقىنا، ال يليا وبلوموۆتىڭ ءومىر سالتىن سۋرەتتەۋ ارقىلى ورىس ۇلتىنا باعا بەرەدى. جازۋشى ءوز حالقىنىڭ كەمشىلىكتەرىن، بوس جۇرىسكە قۇمارلىعىن، ەرىنشەكتىگىن وبلوموۆ بەينەسى ارقىلى شەنەگەن.

جوعارىدا «وبلوموۆ» تۋىندىسى 1859 جىلى جاريالانعانىن جازعان ەدىك. ول كەزدە رەسەي يمپەرياسى ەلتاڭباسىنداعى سامۇرىقتاي توڭىرەگىن تۇگەلدەي جالماپ، كىشكەنتاي حالىقتاردى جۇتىپ كەلە جاتقان ەدى. سوعان قاراماستان، گونچاروۆ ءوز ۇلتىن جالقاۋ دەپ سىنايدى. سوندا سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، ءبىزدىڭ قازاق قانداي بولعانى؟ قازاق ول ۋاقىتتا، ءتىپتى، قالىڭ ۇيقىدا ەدى عوي. ال قازىر شە؟ ءبىز تولىقتاي وياندىق پا؟ ومىرگە نە ءۇشىن كەلگەنىن بىلمەيتىن جاتىپىشەر ماسىلدار از با قازىرگى قازاق قوعامىندا؟.. بىزدەگى وبلوموۆتاردى قايتەمىز؟.. وسى ماسەلە ويلاندىرادى...

الپامىس فايزوللا

Abai.kz