تەرروريزم – تاتۋلىق پەن بەيبىتشىلىكتى نەگىز ەتكەن مەملەكەتتى كۇيرەتۋگە ىقپال ەتەتىن بىردەن-ءبىر جاھاندىق ماسەلە. قازىرگى تاڭدا ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ادامزاتقا تونەتىن شىنايى قاۋىپكە اينالعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنداعى ءتۇسىندىرىلىم بويىنشا، تەرروريزم – كۇش قولدانۋ يدەولوگياسى ارقىلى حالىقتى ۇرەيلەندىرىپ، جەكە ادامعا، قوعام مەن مەملەكەتكە كۇش قولدانۋ. نەمەسە وزگە دە قىلمىستىق ارەكەتتەردى جاساۋ نەمەسە جاسايمىن دەپ ۇرەيلەندىرۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ۇيىمدارىنىڭ نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا اسەر ەتۋ تاجىريبەسى.

ال، تەرروريزم اكتىسىنە – ايتارلىقتاي مۇلىكتىك زالال كەلتىرۋ، ادامداردىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرۋ نەمەسە قوعامعا قاۋىپتى وزگە دە ءىس-ارەكەتتەر ارقىلى جارىلىس جاساۋ، ءورت قويۋ نەمەسە وزگە دە قاۋىپتى ءىس-ارەكەتتەر جاساۋ. نەمەسە جاسايمىن دەپ ۇرەيلەندىرۋ.

سونىمەن قاتار بۇل ءىس-ارەكەتتەر حالىقتى ۇرەيلەندىرۋ نەمەسە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى بۇزۋ نە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، شەت مەملەكەتتەردىڭ شەشىمدەر قابىلداۋىنا اسەر ەتۋ ماقساتىندا جاسالادى. سونداي-اق وسىنداي ماقساتتارمەن ادام ومىرىنە قيانات جاساۋ، سول سياقتى قوعام قايراتكەرىنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىك تۇلعانىڭ وزگە دە ساياسي قىزمەتىن توقتاتۋ نە وسىنداي قىزمەتى ءۇشىن كەك الۋ ماقساتىندا ونىڭ ومىرىنە قاستاندىق جاساۋ بولىپ سانالادى.

“تەررور” ءسوزىنىڭ ماعىناسى لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا – ۇرەي، قورقىنىش دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

تەرروريزمنىڭ كوزدەگەن ماقساتى – قوعام قاۋىپسىزدىگىن تارك ەتۋ. ياعني، ادامداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا زالال كەلتىرۋ. سونىقتان دا مۇنى كوپ وبەكتىلى قىلمىس تۇرىنە جاتقىزادى. اتالعان قىلمىستىڭ وبەكتيۆتىك جاعى – ءورت قويۋ، ادامدار كوپ شوعىرلانعان جەرلەردە جارىلىس جاساۋ، قوعامعا قاۋىپتى وزگە دە ءىس-ارەكەتتەرگە بار. ال، سۋبەكتيۆتى جاعىن الار بولساق، تەرروريزم تەك قانا تىكەلەي قاساقانا نيەتپەن جاسالادى. ياعني، كىنالى ادام زاڭدا بۇرىس دەپ كورسەتىلگەن ارەكەتتەرگە بارۋ ارقىلى زارداپتاردىڭ بولۋ قاۋپىن تۋعىزعانىن نەمەسە سونداي ارەكەتكە بارامىن دەپ قورقىتۋ ارقىلى قوعامعا قاۋىتىلىگىن سەزدىرەدى. جانە سونى جۇزەگە اسىرادى. مۇنداي قىلمىستىڭ سۋبەكتىسىنە 14 جاستان اسقان جاسوسپىرىمدەر دە سانالادى. ال، وبەكتى رەتىندە قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن قاتىناستار جاتادى. ولار ازاماتتاردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا باسقا دا قۇندىلىقتارىنا مۇددەلى.

ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىندە قاراستىرىلعان. سونىڭ ىشىندە تەرروريزم اكتىسىن جاساۋ، تەرروريزمدى ناسيحاتتاۋ نەمەسە تەرروريزم اكتىسىن جاساۋعا جاريا تۇردە شاقىرۋ، تەرروريستىك توپ قۇرۋ، وعان باسشىلىق ەتۋ جانە ونىڭ ارەكەتىنە قاتىسۋ، ەكسترەميستىك نەمەسە تەرروريستىك ارەكەتتى قارجىلاندىرۋ جانە تەرروريزمگە نە ەكسترەميزمگە وزگە دە دەم بەرۋشىلىك، تەرروريستىك نە ەكسترەميستىك ارەكەتتى ۇيىمداستىرۋ ماقساتىندا ادامداردى ازعىرىپ كوندىرۋ نەمەسە دايارلاۋ نە قارۋلاندىرۋ، تەرروريستىك نەمەسە ەكسترەميستىك دايارلىقتان ءوتۋ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتار زاڭمەن قاراستىرىلعان. مىسالى، تەرروريستىك توپ قۇرۋ، وعان باسشىلىق ەتۋ جانە ونىڭ ارەكەتىنە قاتىسۋ ءۇشىن ەڭ قاتاڭ جازا - ون بەس جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ كوزدەلسە، تەرروريزم اكتىسىن جاساعان ءۇشىن ون بەس جىلدان جيىرما جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا نە ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا نە ءولىم جازاسىنا كەسىلۋ كوزدەلگەن.

ماسەلەن، 2016 جىلدىڭ 5-ماۋسىمىندا اقتوبە قالاسىندا ورىن العان تەررورلىق وقيعا بەيبىت حالىقتىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، جۇرتشىلىقتى ءدۇر سىلكىندەرگەنى بارشاعا ءمالىم. اتالعان ىسكە قاتىستى اقتوبە وبلىسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىندا 29 تۇلعانىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، 2016 جىلدىڭ قاراشا ايىندا شەشىمىن تاپتى.

اتالعان ءىس بويىنشا، تەررورلىق اكت جاساۋعا قاتىسقان قىلمىستىق توپتىڭ جەتى ادامى ءومىر بويىنا باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلىپ، 2 تۇلعا ۇزاق مەرزىمگە قوعامنان وقشاۋلاندى. 18 تۇلعا تەررورلىق شابۋىلدىڭ بولاتىنى جونىندە انىق بىلە تۇرا، قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا حابارلاماعانى ءۇشىن ءارتۇرلى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. سونداي-اق، قىلمىسكەرلەردى، اسا اۋىر قىلمىستى كۇنى بۇرىن ۋادەلەسپەي جاسىرعانى ءۇشىن 2 تۇلعا جاۋاپقا تارتىلىپ، جازالارىن الدى.

سونىمەن قاتار كەيبىر جاعدايلار بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلاتىن ءمان-جايلار زاڭدا كوزدەلگەن. تەرروريزم اكتىسىن دايىنداۋعا قاتىسقان ادام، ەگەر ول مەملەكەتتىك ورگاندارعا دەر كەزىندە ەسكەرتۋمەن نەمەسە وزگە تاسىلمەن تەرروريزم اكتىسىن بولعىزباۋعا سەپتىگىن تيگىزسە جانە ەگەر ونىڭ ءىس-ارەكەتىندە وزگە قىلمىس قۇرامى بولماسا، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلادى.

ال، ەلىمىزدە وسى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ىرقاتار جۇمىستار قولعا الىنىپ، مەملەكەتتىك باعدارلاما دا قابىلدانعان. ول قر-دا ءدىني ەكسترەميزيم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس قيمىل جونىندەگى 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما.

اتالعان باعدارلامانىڭ ماقساتى – ءدىني ەكسترەميزم سالدارىنان بولاتىن زورلىق زومبىلىق پەن تەرروريزم قاۋىپتەرىنەن ادامنىڭ، قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.

باعدارلامانىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنە - ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم فاكتىلەرىن، ونىڭ ىشىندە ارناۋلى مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جولىمەن انىقتاۋ مەن جولىن كەسۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم اكتىلەرىنە دەن قويۋ، سونداي-اق ولاردىڭ سالدارىن بارىنشا ازايتۋ جانە (نەمەسە) جويۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ راديكالدانۋىنا سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپال ەتۋىن تومەندەتۋ، قوعامدا راديكالدىق يدەولوگياعا قارسى يممۋنيتەتتى جانە راديكالدىق كورىنىستەرگە مۇلدەم توزبەۋشىلىكتى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ شارالارىن جەتىلدىرۋ بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار، تەرروزيم قاۋپىن تومەندەتۋ ءۇشىن - الدى الىنعان جانە ۋاقتىلى جولى كەسىلگەن (وي-نيەتتى قالىپتاستىرۋ، دايىنداۋ، شابۋىلداۋ ساتىلارىندا) ەكسترەميستىك سيپاتتاعى تەرروريستىك جانە وزگە دە زورلىق-زومبىلىق اكتسيالارىنىڭ ۇلەسىن ازايتۋ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تەرروريزم اكتىلەرىنە دەن قويۋ، سونداي-اق تەرروريزم سالدارىن بارىنشا ازايتۋ جانە (نەمەسە) جويۋ دايىندىعىنىڭ دەڭگەيىن باقىلاۋ، ءدىني الاۋىزدىقتى نەمەسە ارازدىقتى تۋدىرۋعا باعىتتالعان ەكسترەميستىك يدەيالاردى جاقتاۋشى ادامدار سانىن ازايتۋ شارالارى قابىلدانعان.

Abai.kz