1 شىلدەدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى تەكسەرۋگە جاريالانعان ءموراتوريدىڭ ۋاقىتى اياقتالادى. ءتۇرلى اكىمشىلىك تەكسەرۋدەن ءبىر جارىم جىلداي دەمالىپ قالعان كاسىپكەرلەرگە بۇل قادام داعدارىس ۋاقىتىندا ءوز ءىسىن جۇرگىزۋگە ءبىراز كومەك بولعانى انىق. كاسىپكەرلەر ءبىر جاعىنان وسى ۋاقىتتا تىنىشتىق بولسا، ەكىنشى جاعىنان ايىپپۇل مەن پاراعا بەرەتىن قارجىمىز قالتامىزدا قالدى دەيدى. تەكسەرۋگە تىيىم سالۋ كولەڭكەلى بيزنەستىڭ اشىق ايدىنعا شىعىپ، زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال جاسايدى دەپ تە كۇتىلگەن.

1 شىلدەدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى تەكسەرۋگە جاريالانعان ءموراتوريدىڭ ۋاقىتى اياقتالادى. ءتۇرلى اكىمشىلىك تەكسەرۋدەن ءبىر جارىم جىلداي دەمالىپ قالعان كاسىپكەرلەرگە بۇل قادام داعدارىس ۋاقىتىندا ءوز ءىسىن جۇرگىزۋگە ءبىراز كومەك بولعانى انىق. كاسىپكەرلەر ءبىر جاعىنان وسى ۋاقىتتا تىنىشتىق بولسا، ەكىنشى جاعىنان ايىپپۇل مەن پاراعا بەرەتىن قارجىمىز قالتامىزدا قالدى دەيدى. تەكسەرۋگە تىيىم سالۋ كولەڭكەلى بيزنەستىڭ اشىق ايدىنعا شىعىپ، زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال جاسايدى دەپ تە كۇتىلگەن.
شوب-تىڭ كوپ بولۋى جانە جۇيەلى جۇمىس ىستەۋى - ەل ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. داعدارىس ەڭ ءبىرىنشى شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىن تۇرالاتىپ كەتكەندىكتەن، ۇكىمەت قيىن كەزەڭدە ءتۇرلى تەكسەرۋدى تىيا تۇرۋدى دۇرىس كوردى. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ەلىمىز بويىنشا 1001376 شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى تىركەلىپ، 2 ميلليونعا جۋىق حالىقتى ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. دەگەنمەن كاسىپكەرلەردىڭ ءبىراز بولىگى الەمدىك داعدارىستىڭ كەسىرىنەن جابىلىپ قالعان. ءبىر عانا الماتىدا كاسىپكەرلەردەن تۇسەتىن سالىقتىڭ كولەمى بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا 10 پايىزعا كەمىپ كەتىپتى. موراتوري اياقتالعان كەزدە كاسىپكەرلەردىڭ جاعدايى قانداي بولماق؟ زاڭسىز تەكسەرۋلەر كوبەيمەس ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت دەگەن ساۋالداردى كاسىپكەرلەرگە قويعان ەدىك.
جالپى، تاۋەلسىز كاسىپكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى تيمۋر نازحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، كاسىپكەرلەردى تەكسەرەتىن 57 ورگان بار ەكەن. موراتوري ۋاقىتى بىتكەننەن كەيىن كاسىپكەردى قايتا-قايتا تەكسەرە بەرمەس ءۇشىن زاڭدى جەتىلدىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. «موراتوري كاسىپكەرلەرگە، ەڭ ءبىرىنشى، وسى ورگانداردان تىنىشتىق بەردى. بىلتىر موراتوري ۋاقىتى 31 جەلتوقساندا بىتكەن كەزدە، 5 قاڭتاردا جۇمىسقا شىققانىمىزدا تەكسەرۋشى ورگاندار بىردەن «تەكسەرەمىز، دايىندالىڭدار» دەدى. ەندى جاعداي بۇنداي بولماس ءۇشىن تەكسەرىستى رەتتەۋ تۋرالى ۇسىنىستارىمىزدى دايىنداعانبىز. سونىڭ ەڭ باستىسى - بارلىق مەملەكەتتىك باقىلاۋشى ورىندار تەكسەرۋگە كەلمەس بۇرىن، باس پروكۋراتۋراعا تىركەلىپ، ارنايى اكت الۋى قاجەت. 2006 جىلى قابىلدانعان «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى» زاڭعا سايكەس بولاتىن سالىق ورگانى، قارجى پوليتسياسى، كەدەن، سەس سەكىلدى بىرقاتار ورگاندارعا ارتىقشىلىق بەرىلگەن بولاتىن. ەندى بارلىعى بىردەي بولادى. ەكىنشىدەن، تەكسەرىپ كەلەردە الدىن الا 30 كۇن بۇرىن حابار بەرۋى قاجەت. بۇرىن سولاي بولاتىن. بىراق الدىڭعى جىلى كەيبىر مەملەكەتتىك ورگاندار ارىز جازىپ، ونى الىپ تاستادى. تەك سالىق ورگانى عانا جاڭا «سالىق كودەكسى» بويىنشا حابارلايدى. ۇشىنشىدەن، تەكسەرۋگە كەلەتىن ءار ورگاننىڭ تەكسەرۋدى وتكىزۋ ءتارتىبى، قۇجاتتاردىڭ راسىمدەلۋى كورسەتىلگەن نورماتيۆتىك اكتىلەرى بار. ءار ورگان سونىڭ شەڭبەرىندە جۇمىس جاسايدى. ال ونىڭ ءبارىن كاسىپكەر جاتتاپ الا المايدى. «جەكە كاسىپكەرلىك تۋرالى» زاڭنىڭ 38- بابىندا قالاي تەكسەرىس ءوتۋى ءتيىس، قانداي قۇجاتتار قاجەت، كاسىپكەردىڭ مىندەتتەرى تۇگەل جازىلعان. بىراق ءار ورگان تەكسەرۋگە كەلگەندە زاڭ شەتتە قالىپ، ءوزىنىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرىن كورسەتەدى دە، ايتەۋىر ءبىر كەمشىلىك تابادى. سوندىقتان تەكسەرۋشى ورگانداردىڭ جۇمىسىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىز بويىنشا، قازىر جەكە كاسىپكەرلىكتى تەكسەرۋگە بايلانىستى توعىز كودەكس پەن سونىڭ ىشىندە 70-تەن اسا زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزىلۋى كەرەك» - دەيدى كاسىپكەر. سونىمەن قاتار تيمۋر كۇزەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا، موراتوري جاريالانعانىمەن، كەيبىر ورگاندارعا تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قاۋلىلار بولعان. مىسالعا، سالىق ورگاندارى، وزدەرى رەسمي تەكسەرۋگە كەلمەي، «مىنانداي-مىنانداي قۇجات كەرەك» دەپ كاسىپكەردى شاقىرتىپ الىپ وتىرعان.
«تەمىركاركاس» جشس ديرەكتورى، كاسىپكەر قايدار بايتۋسوۆ بۇل موراتوري كاسىپكەرلەرگە ۇلكەن كومەك بولدى، بىراق تەكسەرۋگە تىيىم سالىنعان ۋاقىتتا جالعان كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىنداردىڭ سانى كوبەيىپ كەتتى دەپ سانايدى. سوندىقتان ءموراتوريدى جالعاستىرۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. «ءبىراز ۋاقىت موراتوري جاريالادى عوي، سول كاسىپكەرلەرگە جەتەدى. جالعان كاسىپكەرلەر پايدا بولىپ، ءبىزدىڭ ابىرويىمىزعا كىر كەلتىرىپ ءجۇر. ەندى تەكسەرۋگە كەلسە، تەك زاڭدى تۇردە كەلسە ەكەن. بىزگە تەك جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت»، - دەيدى قايدار قانارۇلى.
قازىر كاسىپكەرلەردى تەكسەرۋدى رەتتەيتىن «مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ» تۋرالى زاڭ پارلامەنت ماجىلىسىندە قارالىپ جاتىر. موراتوري ۋاقىتى بىتكەننەن كەيىن بارلىق تەكسەرۋ وسى زاڭ اياسىندا جۇزەگە اساتىن بولادى.

ءۇمىتجان جاپار

«ايقىن» گازەتى 24 ماۋسىم 2009 جىل