قازىر ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىعىس مايدانىن جاھان تاريحىندا «ۇلى وتان سوعىسى» ەمەس، ورىس-نەمىس سوعىسى، كەيدە ەكى فاشيستىك يدەولوگيا جايلاعان ەلدەردەگى تاپتىق فاشيست ستالين مەن ۇلتىشىل فاشيست گيتلەر (Hitler) سوعىسى دەپ اتايتىنىن ەندى بىلە باستادىق. سول كەزدەگى نەمىس مەملەكەتىن تەك بولشەۆيكتەر عانا فاشيستىك گەرمانيا دەپ اتاسا، الەم جۇرتشىلىعى ۆەيمارلىق گەرمانيا دەپ تانىعاندىعىن وتاندىق تاريحشىلار دا جازا باستادى.

داۋدىڭ باسى پوستكەڭەستىك زامانالىق تاريحتى جازۋدا ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى شىعىس مايداننىڭ جاھان تاريحىنداعى ورنىن كەڭەستىك-رەسەيلىك قالىپتا «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاۋعا ەمەس. لاتىنشا جازۋىندا «Adolf Hitler»، كيريلليتسادا ورىسشا مانەردە «ادولف گيتلەر» دەپ ايتىلىپ ءام جازىلىپ كەلگەن ۇلتىشىل ءفاشيستتىڭ «حيتلەر» دەپ جازىلۋىنا جاتسا كەرەك.

كسرو شەكپەنىنەن شىققان تۇركى ەلدەرىنىڭ بارشاسىندا جانە قىتاي مەن ۆەتنامدىق تاريح وقۋلىقتارىندا 1939-1945 جىلعى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ارنالعان تاراۋلار ءالى كۇنگە كەڭەستىك قالىپتا، كوممۋنيستىك يدەولوگيا سارىنىندا جازىلىپ كەلە جاتقاندىعىن اڭعارامىز.

ءبىز «Abai.kz» وقىرماندارىن وزگە الەم حالىقتارىنىڭ مەكتەپ باعدارلاماسى وقۋلىقتارىندا ۆەيمارلىق گەرمانيانىڭ كسرو-عا شابۋىل جاساۋى مەن شىعىس مايدانى تۋرالى قالاي جازىلعانىمەن تانىس ەتكەلى وتىرمىز. 

McGrawHill-Glencoe باسپاسىنان شىققان كاليفورنيا شتاتىنىڭ 10 سىنىپقا ارنالعان World History: Modern Times وقۋلىعىندا:

«Hitler كەڭەس وداعىنا شابۋىل جاساۋدى 1941 جىلدىڭ كوكتەمىندە ويعا العانىمەن بالقاندا ورىن العان پروبلەمالارعا بايلانىستى كەيىنگە قالدىرىلدى. Hitler ۆەنگريا، بولگاريا مەن رۋمىنيا ساياسي ارىپتەستىگىنە قول جەتكىزگەنىمەن، ءمۋسسولينيدىڭ گرەتسياداعى (1940 جىل) ءساتسىز ناۋقانى  نەمىستەردىڭ وڭتۇستىك شەبىن گرەك بازاسىنداعى بريتان اۋە كۇشتەرىنىڭ شابۋىلىنان قورعاۋعا دارمەنسىز كۇيدە قالدىردى. وسى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن Hitler ءساۋىر ايىندا گرەتسيا مەن يۋگوسلاۆيانى جاۋلاپ الدى. قالىپتاسقان جاعدايعا مۇلدەم سەنىمدى كۇيدە بولعان Hitler كسرو-عا 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا باسىپ كىرىپ، قىس تۇسپەي جەڭىپ شىعام دەگەن ۇمىتتە بولدى.

مايدان شەبى شامامەن 2900 شاقىرىمعا سوزىلدى. جىلدام العا جىلجىعان نەمىس اسكەرى ەكى ميلليون ورىس سولداتىن تۇتقىنعا الدى. قاراشادا ءبىر نەمىس ارمياسى بۇكىل ۋكراينانى باسىپ السا، ەكىنشىسى لەنينگرادتى قورشادى، ءۇشىنشىسى كسرو استاناسى ماسكەۋگە قاتەر ءتوندىردى. بىراق ەرتە تۇسكەن قىس پەن كەڭەس اسكەرىنىڭ قارسىلىعى شابۋىلدى توقتاتى. ءاۋ باستا سوعىس ناۋقانى كوكتەمگە جوبالانعاندىقتان نەمىستەردىڭ قىستىق كيىمى بولمادى. سوعىس تاريحىندا ءبىرىنشى رەت نەمىس ارمياسى توقتاتىلدى».

اقش McGrawHill باسپاسىنان 2014-2015 جىلدارى شىققان تاريحتى جوعارى سىنىپتارعا تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن Advanced Placement World History وقۋلىعىندا:

«سوعىستىڭ العاشقى جىلدارى قاعاناتتار وداعى («ريم-بەرلين-توكيو» - Abai.kz) ءوز كۇشىن تانىتا ءبىلدى. 1941 جىلى Hitler-ءدىڭ رەسەيگە ءساتسىز قىسقى جورىعىنان كەيىن باسىمدىق بىرتە-بىرتە وداقتاستار جاعىنا اۋىسىپ، اقش سوعىسقا ارالاستى».

ۇلىبريتانيادا اتتەستاتسيالاۋ مەن بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كەڭەسى ماقۇلداعان AQA GCSE History: Understanding The Modern World (Dynamic Learning) قوسىمشا ءبىلىم بەرەتىن تاريح وقۋلىعىنداعى «رەسەي 1894-1945: قاعاندىق پەن كوممۋنيزم» بولىمىندە: 

«Hitler 1939 جىلى ەكى ەل اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىمگە بايلانىستى كسرو-عا شابۋىل جاساعان جوق. بىراق 1941 جىل 22 ماۋسىدا تاڭسارىدە ەكى ميلليوننان اسا نەمىس سولداتى رەسەيگە باسىپ كىردى. Hitler بريتانيا ءالى تىزە بۇكپەسە دە "بارباروسسا" وپەراتسياسىن باستاپ كەتتى. كەيبىر ارىپتەستەرى وسىلاي بولارىن بۇرىن بولجاپ ايتسا، وعان قۇلاق اسپاعان ستالين ءارى-ءسارى كۇيدە داعدارىپ قالدى. ءبىرىنشى كۇنى-اق اەرودرومدارداعى 1200 ۇشاق جويىلدى.

نەمىستەردىڭ ماسكەۋگە قاراي جىلدام جىلجۋى بارىسىندا، سوعىسۋشى ەكى جاقتا وزدەرىن قاتىگەز رەتىندە تانىتتى. قازاندا نەمىستەرگە جەڭىس جاقىن قالعانداي بولىپ كورىندى. بىراق اسكەرلەر مەن ازاماتتىق تۇلعالاردىڭ كەيىن شەگۋىنە وراي ستالين "ورتەنگەن جەر" ساياساتىن قولدانا باستادى. مىڭنان اسا زاۋىتتار نەمىستەردىڭ قولى جەتپەيتىن جەرگە ورال تۋىنان ارى كوشىرىلدى. مالدار مەن ازىق-تۇلىك نە تاسىمالداندى نە جويىلدى. نەمىستەر العا قاراي جىلجىعان سايىن گەرمانيادان ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ قيىنداي ءتۇستى. ەكىنشىدەن، ورىس سۋىعى نەمىستەرگە قارسى شىقتى. قازان بويى تولاستاماي قۇيعان جاڭبىردان كەيىن جەر ميباتپاققا اينالىپ، نەمىس شابۋىلى كىدىرىس تاپتى. ودان سوڭ قاراشادا كۇن رايى نولگە دەيىن تومەندەدى. نەمىس سولداتتارى قىسقى كيىممەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن ەدى. كولىكتەر قاتىپ، ادامدار توڭا باستادى».

فرانتسيادا 2013 شىققان ءۇش باسقىشتىق سىنىپتىڭ سوڭعى سىنىبىنا تاريح بويىنشا مەكتەپكە ارنالعان Manuel d’histoire, La Librarie des Ecoles  وقۋلىعىندا:

«ءوز تابىستارىنا ماساتتانعان Hitler اقىر اياعى رەسەيدىڭ اسا زور اۋماعىن يەلەنۋ ءۇشىن كسرو-عا شابۋىل جاساۋ كەرەك دەپ شەشتى. ول اتالعان جەرلەردىڭ بارلىعى نەمىستەردىڭ «ومىرلىك كەڭىستىگى» بولعانىن قالادى. "بارباروسسا" دەپ اتالاتىن باسىپ كىرۋ وپەراتسياسى 1941 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ءتورت ميلليونداي سولداتتىڭ (بۇل ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى اسكەري ءىس-قيمىل بولاتىن) قاتىسۋىمەن باستالدى. باسىندا ورىستار جەڭىلىس تاپتى. نەمىستەر ۋكراينانى جاۋلاپ الدى، ودان كەيىن سانكت-پەتەربۋرگ (ول كەزدە لەنينگراد، "لەنين قالاسى" دەپ اتالعان بولاتىن) جانە ماسكەۋدى قورشاۋعا الماقشى بولدى». 

فرانتسيانىڭ جوعارى سىنىپتىق Histoire-Géographie 3e Manuel de l'élève تاريحى بويىنشا مەكتەپ وقۋلىعىندا:

«1941 جىل سوعىس بالقاندى شارپىپ، ودان كەيىن نەمىستەر لاپ قويعان كسرو اۋماعىنا اۋىستى. ءۇشىنشى رەيح ارمياسى تەز ارادا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ قاسىنا جەتە الدى»

وسى ەلدىڭ 2016 جىلى كوللەجدەرگە ارناپ جازىلعان Histoire Géographie Enseignement moral et civique 3-ème, Lelivrescolaire.fr,  اتتى وقۋلىعىندا:

«ناتسيستىك گەرمانيا وزىنە «ومىرلىك كەڭىستىك» جاۋلاپ الىپ، ءام ەۋروپاداعى جويىتتەردى جويماق بولدى. جاپونيا شىعىس ازيادا ۇستەم بولۋعا جانىن سالدى. ەۋروپا مەن ازياداعى وداقتاستار دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قورعاپ قالۋ ءۇشىن بىرىكتى. كسرو  كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ بيلىگىن ورناتۋعا تىرىستى».

ءۇندىستاننىڭ مەكتەپكە ارنالعان تاريح وقۋلىقتارىندا (Arjun Dev, History Textbook for class X. National Council of Educational Research and Training, 1989):

«فاشيستىك ەلدەر اگرەسسيالىق اكتىلەرىن قولعا العان شاقتا ولارعا تەك كەڭەس ۇكىمەتى عانا قارسى تۇردى. باتىس كەڭەستىك ۇسىنىستاردى قابىل المادى. ولار كسرو-نى قاۋىپتى ەل ساناپ، فاشيستىك ەلدەر ونى قۇرتىپ تىنادى دەگەن ۇمىتتە بولدى. ۇلىبريتانيادان باسقا ەۋروپانىڭ ءبارىن جاۋلاپ العان گەرمانيا شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى اكتىگە قاراماي، 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا كسرو-عا باسا كوكتەپ كىردى. Hitler كسرو-نىڭ اسا زور اۋماعى مەن رەسۋرستارىنا قول جەتكىزۋدى قاتتى قالادى.

ول كسرو-نى سەگىزى اپتانىڭ ىشىندە تاس-تالقان قىلام دەپ ويلادى. بىراق Hitler كسرو-نىڭ الەۋەتىن ەش قاپىرىنە الماي قاتتى قاتەلەستى. گەرمانيا سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە تاماشا جەڭىستەرگە قول جەتكىزدى. كسرو-نىڭ  وراسان زور ايماعىن تىپ-تيپىل قىلدى. لەنينگراد قورشاۋدا قالىپ، نەمىس اسكەرلەرى ماسكەۋگە شابۋىلدادى. قانشا ايتقانمەن العاشقى تابىستارعا ماساتتانعان نەمىس اسكەرى توقتاتىلدى. كەڭەس وداعى اسكەري ءام وندىرىستىك كۇشىن ورىستەتىپ، قاھارماندىقپەن كۇرەسە الۋى گەرمانيانىڭ جىلدام جەڭىسكە جەتەمىن دەگەن ءۇمىتىن تاس-تالقان ەتتى». 

تۇرىكيا ەلىنىڭ 2016-2017 جىلعى ءبىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن «زامانالىق تۇرىك جانە الەم تاريحى» اتتى 2015 جىلى ەرگيۋن اكگيۋن، ەرسۋن بالدجيلار، مۋرات كىلىچتاردىڭ اۆتورلىعىمەن جازىلعان 5 سىنىپقا ارنالعان وقۋلىقتا: 

«قاندايدا ءبىر اسكەري ءىس-ارەكەتتىڭ تابىستىلىعىنىڭ ولشەمى جايىندا ءسوز قوزعايتىن بولساق، وندا "بارباروسسانى" قوسپاعاندا نەمىس ارمياسىنىڭ رەسەيدەگى قيمىلى تىم تابىستى بولدى. وسىعان دەيىن ەڭ ءتيىمدى اسكەري كۇش سانالاتىن وسى ءبىر يدەالدى اپپارات (اسكەري ماشينا) سوعىس تاريحىنداعى ەڭ ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى. زامانالىق سوعىس جۇرگىزۋدى جاقتايتىن نەمىستەر ءوز قارسىلاستارىنان تىم جوعارى تۇردى. بۇل رەسەيدى جەڭىپ، رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن تىم جەتكىلىكسىز بولاتىن. بۇل جورىق كۇيرەۋگە اكەپ سوعاتىن جورتۋىل ەدى.  ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستان كەيىن ورنىققان تارتىپكە كەڭەس وداعىنىڭ ازات بولۋى ۇلكەن اسەر ەتتى. شىندىعىندا، قارسى تۇرۋشىلىق ونداعان جىلدارعا سوزىلىپ كەتسە دە، بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە (كەڭەس وداعىنىڭ قاسارىسا قارسىلىق كورسەتۋى سەبەپتى) Hitler-ءدىڭ قۇلدىراۋىنا نەگىز بولعان ورىس ارمياسىنىڭ جەڭىسى اعىلشىن-امەريكا كواليتسياسىنىڭ قۇرىلۋىنا تۇرتكى بولدى». 

ءوز باسىم قازاق-ورىس تىلىندە بىرلەسىپ شىعاتىن اۋداندىق گازەتتى جازدىرىپ السام، ورىس تىلىندە شىعاتىن سەمەي قالالىق جانە وبلىستىق گازەتتەردى كىتاپحانادان وقىپ وتىرام. بارىندە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اياقتالعانىنا 75 جىل دەپ جازىلادى. تۋرا ءبىر كسرو داۋىرىندە جۇرگەندەيمىز. 

ورىس ءتىلدى قازاق باق جاريالايتىن ءام جاريالاپ كەلە جاتقان ماتەريالداردا 1939 جىلى 1 قىركۇيەكتە باستالىپ، 1945 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە اياقتالعان ءىى جاھان سوعىسىنىڭ تەك 1941-1945 جىلعى ورىس-نەمىس جانە ورىس-جاپون سوعىسى عانا قامتىلىپ، پولشا-كسرو، رۋمىنيا-كسرو، بالتىق بويىن جاۋلاپ الۋ اننەكتسياسى مەن 1940 جىلعى قىسقى فين-كسرو سوعىستارىنا قىتىسقان ءام قازا تاپقان قازكسر جانە ورتالىق ازيا (قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن جانە تاجىك ەلدەرىندە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردان شىققان مايدانگەرلەر) جاۋىنگەرلەرى مەن وفيتسەرلەرى جايلى مۇلدەم ءسوز ەتىلمەيدى. 

دۇرىسى تاۋەلسىز ەل رەتىندە سولتۇستىك كورشىمىز رەسەيگە جالتاقتاماي 9 مامىردى 1939-1940 جىلدارداعى پولشا-كسرو، رۋمىنيا-كسرو، بالتىق بويىن جاۋلاپ الۋ اننەكتسياسى مەن فين-كسرو سوعىستارىندا جانە 1941-1945 جىلعى ورىس-نەمىس جانە ورىس-جاپون سوعىسىندا قازا تاپقان ورتالىق ازيا جاۋىنگەرلەرى مەن وفيتسەرلەرىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە، ال ۇلى جەڭىستى 2 قىركۇيەكتە اتاپ ءوتۋدى جولعا قوياتىن كەز كەلگەن سياقتى.

ەندى بەس جىلدان كەيىن ەلىمىزدە بىردە-ءبىر ءىى جاھان سوعىسىنىڭ ارداگەرى قالمايدى. ولاردىڭ ورنىن كسرو كەزىندەگى جانە تاۋەلسىزدىك كەزىندەگى ءتۇرلى ايماقتىق اسكەري-سوعىس كونفليكتىلەرىنە قاتىسقان ارداگەرلەرىمىز باسادى. ولاردىڭ قاتىسۋىمەن 2025 جىلدان باستاپ وتەتىن ۇلى جەڭىستى ۇلىقتاۋدا: 9 مامىردى ۇلتتىق ەسكە الۋ كۇنى جانە 2 قىركۇيەكتى جالپىبۇقارالىق جەڭىس مەرەكەسىنە اينالدىرۋىمىز كەرەك.  وسى قادامعا جالتاق پارلامەنتىمىز بارا قويار ما ەكەن!؟

سىزدەر بۇعان قالاي قارايسىزدار!؟

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz