Zona.kz سايتىنا جاريالانعان ءاليحان سابىروۆتىڭ «ورىستاردىڭ ۇدىرە كوشۋى رەسپۋبليكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟!» (چتو وزناچاەت ماسسوۆىي يسحود رۋسسكيح يز كازاحستانا دليا كورەننوگو ناسەلەنيا رەسپۋبليكي؟!) اتتى ماقالاسى وقىعان جاندى بەي-جاي قالدىرمايدى.

ورىس اقپاراتى ىلعي جازىپ-سىزىپ جۇرگەن وسى ماسەلەنى كەڭىنەن قارپىعان ءاليحان سابىروۆ بىلاي دەپ جازادى:

«وزدەرىن قازاق ەلىندەگى ءسوتسياليزمدى ورناتۋمەن بايلانىستىرعانداردىڭ باسىم بولىگى باياعىدا-اق، ەسى باردا ەلىن تاپتى. ەندى كاپيتاليزم ورناپ جاتقان شاقتا وزگەلەر دە تۇرە قوپارىلا كوشۋگە قامدانا باستادى. تاياۋدا Posredi.ru «قازاقستانداعى ورىستاردىڭ جاپپاي كوشۋى» (ماسسوۆىي يسحود رۋسسكيح يز كازاحستانا) دەگەن تاقىرىپتاعى ماقالا جاريالادى.

ونىڭ ءاپ-ءبىسىمىلاسى: «2019 جىلدىڭ سوڭىندا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دوعارىسقا كەتۋىنە بايلانىستى باستالعان ورىستار مەن ورىس تىلدىلەردىڭ اۋا كوشۋى جالپىبۇقارالىق سيپات الدى. ونىڭ ۇستىنە قزاقستاندى تەك ورىستار عانا ەمەس، ورىس ءتىلدى قازاقتار دا تاستاپ كەتىپ جاتىر. ەڭ باستىسى جوعارعى بىلىكتى ورتا داۋلەتتى جاندار باسقا ەلدەن باقىت ىزدەۋدە»، دەپ باستالادى.

ودان ارى اتالعان ماقالادا تومەندەگىدەي ءۋاجدار ايتىلادى: «قازاقستاندا ورىن العان بۇل كوشۋدى تەك بىرىڭعاي ەكونوميكالىق فاكتورلار تۇرتكى بولعان «تابيعي ءۇردىس» دەپ اتاۋ وتە قيىن. رەسمي دەرەك بويىنشا ستاتيستيكاعا جۇگىنەر بولساق، رەسەيگە: 2016-دا –23,5 مىڭ، 2017-دە – 26 مىڭ، 2018-دە – ولاردىڭ سانى 30 مىڭنان اسىپ جىعىلعان. 2019 جىل ءتىپتى «رەكوردتىق جىل» – وسى جىلدىڭ تەك العاشقى ءۇش توقسانىندا 34,2 مىڭ ادام قازاق تولقۇجاتىن رەسەي پاسپورتىنا ايىرباستادى. 2019-دىڭ سوڭعى ايلارى ۇدىرە كوشۋدىڭ كوكەسىن كورسەتتى.

قالاي بولعاندا دا ورىس جانە ورىس ءتىلدى تۇرعىنداردىڭ جاپپاي كوشۋى تەك تولاستاي تۇسەتىن بولادى»، دەيدى.

بۇنىڭ بارلىعى ەكونوميكالىق سەبەپكە كەلىپ تىرەلەدى، ناقتىلاي ايتساق، ماتەريالدىق قۇندىلىق باستى رولدە وينايدى. رەسەي، ءام قازاقستان – ەندىگى جەردە كاپيتالدىڭ ەلدەرى. سول سەبەپتى ۇقساستىق بار. بۇل ارينە تۇسىنىكتى. قانشا دەگەنمەن ايىرما دا جوق ەمەس. قازاقستان – ەڭ باستىسى، شەتەلدىك كاپيتالدار ەلى. تاعدىر سولاي بولدى. ال، رەسەي – وتاندىق كاپيتالى ۇستەم ەل. ءدال وسى مانىندە ءوزىن ۇلى ۇلتتىڭ ءناسىلىمىن دەپ سانايتىن ورىس ادامى شەتەلدىكتەردىڭ الشاڭ باسىپ ءجۇرۋىن حوش كورمەيدى، سول سەبەپتى وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىندا جالعاندى جالپاعىنان باسقىسى كەلەدى.

وسىلايشا، ءبىر كەزدەرى «قازاقستاننىڭ ورىس-سلاۆياندارى ءھام ەۋروپالىقتارى تۇرە كوشسە نە بولادى؟»، دەپ دولبارلاناتىن جايت ەندى شىندىققا اينالدى. بىراق، بۇل بۋمەرانگى بولىپ قازاقتارعا دا ءتيدى. جەتەكشى ينتەللەكتۋالدى-وندىرگىش كۇش ءام ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ شەشۋشى فاكتورى بولىپ سانالاتىن ء(تىپتى قازىر دە ساندىق ءام ساپالىق كەمۋىنە قاراماي ۇستەمدىككە يە بولىپ وتىرعان) ورىس-ەۋروپالىقتاردىڭ باسىم بولىگىنەن ايىرىلۋدىڭ كەسىرىنەن، قازاقستان بۇرىنعى بەت-بەينەسى مەن ءوز-وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن جوعالتا باستادى.

باسقاشا قالاي بولماقشى، نەلىكتەن قازاق قالالارى، اسىرەسە اۋىلدارىنداعى ەڭبەككە جارامدى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي وتىرعان جۇزدەگەن مىڭ ادامدارى بار ەلدىڭ سىرتتان شەتەلدىك ونداعان مىڭ بىلىكتى جۇمىسشىلار مەن تەحنيكالىق مامانداردى جۇمىسقا الۋى ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالدى؟! ەگەر ءبىز سوندا سىرتتان ۇزدىكسىز اعىلاتىن وزگەلەردى جۇمىسقا تارتاتىن بولساق، وندا توپىرلاپ كەلەتىن گاستاربايتەرگە وراسان زور ءۇمىت ارتقانىمىز با؟

ەكونوميكامىز سوڭعى جىلداردا تىم قاۋىرت دامىپ، شاپشاڭ ءام جىلدامداتا ءوستى. سوعان سايكەس بىلىكتى جۇمىس كۇشىنە دەگەن سۇرانىس ەسەلەپ ارتا ءتۇستى. سول سەبەپتى، ونى سىرتتان ادام شاقىرۋ ارقىلى جابۋ تاجىريبەسى كۇندەلىكتى ءومىر سالتىنا ەنىپ، بەرىك ورنىقتى.

تۇتاستاي العاندا، ەكونوميكانىڭ ءونىمدى سەكتورىندا وسى كۇنگە دەيىن بايىرعى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى جوققا ءتان. ويتكەنى، ەكونوميكانىڭ جوعارى قارقىنمەن ءوسۋى وندا ىستەيتىندەردىڭ باق-قۋاتتىلىعىن تانىتادى.

بايىرعى تۇرعىنداردىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى سوڭعى جىلدارى زامانى تۇلكى بولسا، تازى بوپ شالا الماي، داعدىلى ءومىر سالتى مەن مىنەز-قۇلىق ۇلگىسىن كۇرت وزگەرتۋگە  ءماجبۇر بولدى. تاپ وسى جاعدايدا كوپشىلىگى قانشا تولەسە دە، تاۋسىلىپ بىتپەيتىن نەسيە قامىتىن مويىنىنا ءىلدى. ءدال قازىر نەسيەگە سەنىپ شالقىپ ءومىر ءسۇرۋ: مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى مەن داعدارىستىق جاعدايداعى تاجتاجالعا بايلانىستى ءبىرجولا كەلمەسكە كەتىپ، قايتىپ كۇن كورەمنىڭ جاڭا باس اۋرۋىن تۋعىزدى.

قاراپايىم الاش جۇرتشىلىعى اراسىنداعى جاپپاي باس كوتەرۋشىلىك نارازىلىعى – وسى پروتسەستىڭ تىكەلەي سالدارى. ولار شاقشاداي باستارى شاراداي بولىپ، سىركەلەرى سۋ كوتەرمەي، وزدەرىن ومىرلىك ناپاقادان قاعىلىپ وتىرمىز دەپ سانايدى.

قالاي دەسەك تە، قازاق جۇرتى تاپ قازىر قولدان كەلەر مۇمكىندىكتەرى مەن پەنداۋي سۋ ىشەرلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا ناعىز ءومىر ءسۇرۋدى باستادى. ءوز ەلىڭدە جۇزدەگەن مىڭ ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي جۇرگەن جۇمىسسىزدارىڭ بولسا دا، الىستان ات ارىتىپ ونداعان مىڭ جۇمىس قولىن شاقىرۋ دەگەنىمىز – جەردەگى جۇماق ءسوتسياليزمدى ورناتا الماعاندىعىمىزدان، دەمەك اياعىنان قاز-قاز تۇرىپ كەلە جاتقان كاپيتاليزمگە وزگەلەر – باسقا جاقتان كەلەتىن ادامدار عانا قاجەت دەگەن ءسوز.

سونىمەن قازىر قالىپتاسىپ وتىرعان جاعداي سۇرەڭى بىلاي: بۇرىندارى وزدەرىن قازاقستانداعى سوتسياليزممەن بايلانىستىرعانداردىڭ باسىم بولىگى اۋا كوشىپ كەتسە، ەندى ولاردىڭ ورنىن باسىپ، بىزدە ورناتىلاتىن كاپيتاليزمدى قۇرۋ ءۇشىن كوپتەگەن جات جۇرتتىقتار اعىلا كوشىپ كەلەتىن بولادى. ال، قازەكەڭ تاپ وسى جاعدايدا تاعى دا ءوز ەلىندە تەسىك قازاننىڭ قاقپاعىن ۇستاپ جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشىپ قالا بەرەدى».

ءتۇيىن. ارىپتەسىمىز ورىندى پروبلەمانى كوتەرىپ وتىر. ياعني، قازاق تەحنيكالىق زيالىلارى مەن كاسىبي جۇمىسشىلارى باسىم ۇلت بولماي، وزگەنىڭ جەمىنە، ال، ەلىمىز ءوز ۇلتىنىڭ –  توزاعى مەن وزگەلەردىڭ – جۇماعىنا اينالادى. بالا كەزىمىزدە جاقانباي دەگەن اعامىز قازاق ءتىلى جانە وزگە پاندەردەن ەكى مەن ۇشكە وقىپ جۇرگەن سانسىزباي دەگەن شاكىرتىنە فيزيكادان «5» قويىپ پەدكەڭەسكە تۇسكەنى بار-تىن. سوندا فيزيكادان بەرەتىن وزگە مۇعالىمدەر «ازەر ۇلگەرىپ جۇرگەن بالاعا «5» قويدىڭ»، دەپ باس سالعاندا جاقاڭ وزىمەن بىرگە الىپ كەلگەن ەلەكتر ۇتىگىن شاشىپ تاستاپ، وسىنى قۇراستىرىڭدارشى دەگەن ەدى. شوپجەلكە ايەلدەر قۇراي الماعان سوڭ، سانسىزبايدى شاقىرىپ قۇراتادى دا، «سەندەر فيزيكانى قالاي بولسا-سولاي وقىتۋدى بىلگەنمەن، ونىڭ زاڭدىلىقتارىن شاكىرتتەرىڭە كۇندەلىكتى ومىردە عۇمىر بويى پايدالانىلۋىن ەش  ۇيرەتە المايسىڭدار»، - دەپ ەسىكتى تارس جاۋىپ، شاكىرتىن جەتەكتەپ شىعىپ كەتىپتى. سول سانسىزباي قازىر اياگوز قالاسىندا دەپودا بىلىكتى مامان.

الىسقا بارماي-اق، قازاق ءسوزىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن قالامگەرلەرىمىزگە قاتىستى اڭگىمە قوزعار بولساق. ءتىپتى كوز مايىن تاۋسىپ جازعان كىتابىن وتكىزە الماي، جەرلەس، كوز تانىس اكىمقارالاردى جاعالاپ جۇرگەن قاريا قالامگەرلەرىمىز قانشاما!؟ ەگەر ولار زاماناۋي پوليگرافيالىق ءوندىرىستىڭ ءتىلىن بىلسە، كىتاپ ساتىلۋىنىڭ تەڭگەنى قۇنسىزداندىراتىن ينفيلاتسياعا قاتىسسىز ءوتىمىنىڭ رەتىن بىلسە، تەحنيكالىق وقۋلىقتارداعى تەرميندەردەگى رۋسسيزم مەن امەريكانيزمدەردىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋىن قازاقيلاندىرىپ كىرمە سوزگە اۋدارۋدىڭ ءجون بىلسە، قازاق ءانىن بيزنەسكە اينالدىرىپ، داۋلەتتەرىن دوڭگەلەتكەن، قازاق ءىشى تۇگىل شەتەلدەن تىڭدارمان تاپقان سازگەرلەر مەن انشىلەرىمىز سياقتى ەلىمىزدەگى 48 مىڭ كىتاپحانانى عانا ەمەس، 9 ميلليون وقىرماندى دا ساۋىن سيىرىنا اينالدىرار ەدى-اۋ!

تەحنيكالىق ۇلت بولماعانىمىزدان قازاق كىتابى باعاسى شارىقتايتىن، كىمنىڭ كىتابى شىعۋىن ورىس ءتىلدى بيىلىك انىقتايتىن ەلگە اينالدىق! قاعاز جوق دەيمىز، ونىڭ بىزدەگى سۋ تەگىن شيكىزاتى كۇزدە ءۇيىلىپ، كوكتەمدە ورتەنەتىن سابان سۋارىلمالى ەمەس، كۇن-رايلى ەگىن ەگەتىن شىعىس پەن سولتۇستىكتە وندىرىستىك قاجەتكە جاراماي ءراسۋا بولىپ جاتىر. كەزىندە ەكى قالامگەر باۋىرىمىز ساباننان قاعاز شىعاراتىن شاعىن زاۋىت اشپاقشى بولىپ، اشپاعان ەسىگى، باسپاعان تابالدىرىقتارى قالماعانتىن. ەكپو-عا شاشقان اقشا ەسەپكە الىنباي، وتاندىق ءونىمدى شىعارۋعا كوك تيىن قيماعاندىق قابىرعاعا باتادى. اتتەڭ-اي، اتتەڭ...

جامان ۇلت جوق، تەك تەحنيكالىق ءام تەحنيكالىق ەمەس ۇلتتار عانا بار. «قازاق قاشان ءوز بايلىعى مەن وندىرىسىنە ەگە ناعىز قوجايىنعا اينالادى؟» دەگەن ساۋال كوزى اشىق جۇرتتى مازالايتىنى حاھ.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz