بيىلعى تاريحي مەرەيتويلاردىڭ قاتارىندا قازاق تاعىنىڭ سوڭعى مۇراگەرى، ءحىح عاسىرداعى جالپىقازاقتىق سوڭعى حان كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ تاققا وتىرىپ، ەگەمەن حاندىقتى قايتارۋعا ۇمتىلعانىنا 170 جىل تولدى.

كەنە حاننىڭ مىلتىقتارىنىڭ ءبىرى مەن ايتۋلى تۇلعانىڭ عۇمىرى تۋرالى مالىمەت ساقتاۋلى رەسەيدىڭ ومبى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا بولۋىمىز، ءبىزدى تاريحشى رەتىندە سول كەزدەگى اۋقىمدى دا تاعدىرلى تاريحي جىلدارعا تاعى ءبىر ورالۋعا ءماجبۇر ەتتى.

بيىلعى تاريحي مەرەيتويلاردىڭ قاتارىندا قازاق تاعىنىڭ سوڭعى مۇراگەرى، ءحىح عاسىرداعى جالپىقازاقتىق سوڭعى حان كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ تاققا وتىرىپ، ەگەمەن حاندىقتى قايتارۋعا ۇمتىلعانىنا 170 جىل تولدى.

كەنە حاننىڭ مىلتىقتارىنىڭ ءبىرى مەن ايتۋلى تۇلعانىڭ عۇمىرى تۋرالى مالىمەت ساقتاۋلى رەسەيدىڭ ومبى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا بولۋىمىز، ءبىزدى تاريحشى رەتىندە سول كەزدەگى اۋقىمدى دا تاعدىرلى تاريحي جىلدارعا تاعى ءبىر ورالۋعا ءماجبۇر ەتتى.

...ءحىح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىندا پاتشالىق وكىمەت پەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس شيەلەنىسە تۇسكەن ەدى. بىرىنشىدەن، كىشى جانە ورتا جۇزدەردەگى حاندىق بيلىكتى جويۋ، دالالىق ىقپالدى بيلەر مەن سۇلتانداردىڭ، باتىرلاردىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. ەكىنشىدەن، سولتۇس-شىعىس ايماقتاعى قازاق جۇرتىنان اسكەري بەكىنىستەر سالۋ ماقساتىنا قۇنارلى جەرلەردى جاپپاي تارتىپ الۋ باستالدى. ۇشىنشىدەن، پاتشالىققا تولەنبەي كەلگەن  سالىق، ەندى جاساق، ءتۇتىن، جول سالىقتارى تۇرىندە ەنگىزىلە باستادى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ۇدەرىستەر بارىسىندا پاتشا جاساقتارىنىڭ قازاق اۋىلدارىن ويسىراتقان جانە بۇلىككە ۇشىراتقان قاراقشىلىقتارى ۇدەمەسە، تىيىلعان ەمەس. ارينە، مۇنشالىقتى باسىنۋ كوشپەلىلەر تاراپىنان پاتشالى رەسەيگە دەگەن نارازىلىقتى ۇستەمەلەي ءتۇستى دە، ون توعىزىنشى عاسىردا دا قۇزىرىنان اجىراي قويماعان شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى باستاعان ۇلى دالاداعى دۇلەي قارسىلىقتىڭ تۋىنا اپارىپ سوقتى. كەيىن كورسەتكەندەي، بۇل قولدارىنان سۋسىپ بارا جاتقان دالا بيلىگى جولىنداعى اق سۇيەك وكىلدەرىنىڭ قازاق حاندىعى ءۇشىن سوڭعى تۇياق سەرپۋى ەكەن.

كوتەرىلىسكە ستارشىندار، تورەلەر مەن بيلەر، باتىرلار مەن سۇلتاندار عانا ەمەس، قارا حالىق تا بەلسەنە قاتىستى. اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن شايقاستا ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارى بىردەي كوزگە ءتۇستى: اعىباي, يمان، باسىعارا، اڭعال، جانايدار، جەكە، جاۋكە، سۇرانشى، بايسەيىت، جولامان،  بايتابىن، بۇقارباي جانە باسقالار. كوتەرىلىستى سول كەزدەگى ءىرى باي-ماناپتار قولدادى. باياناۋىل وكرۋگىنان تايجان مەن سەيتەن ازنابايۇلدارى كەنەسارى حاننىڭ  قولىن جاساقتاۋعا قاجەتتى مال-كولىكپەن قامتىعان ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى مەن دەمەۋشىلەرى ەدى.

تاۋەلسىزدىك جولىنداعى بۇل سوعىستا نەگىزىنەن قازاقتار بولعانىمەن وزگە جۇرتتىڭ وكىلدەرى از بولمادى، ونىڭ ىشىندە ورىستار، باشقۇرتتار، وزبەكتەر مەن قاراقالپاقتار، تۇرىكپەندەر، پولياكتار بار ەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى حاننىڭ سەنىمى مەن قۇرمەتىنە بولەنىپ، ءتىپتى، جوعارى بيلىك ورىندارىندا بولدى. مىسالى، حاننىڭ جەكە حاتشىسى رەتىندە ورىس سارباز قىزمەت ەتتى. تاتار اليم ياگۋدين سوعىس كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى. وزبەك سايداققوجا وسپانوۆ حاننىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىن باسقاردى. ولاردىڭ ءبارى بىرىگىپ، كەننەسارى قولىنا ۇيىمشىلدىق پەن اسكەري تاجىريبە دارىتتى.

كەنەسارى قاسىمۇلى تاريحي ارەناعا ءوزىنىڭ ايگىلى حان اتاسى ابىلايدىڭ داڭقتى جولىن  جالعاۋشى رەتىندە ەندى. ول كازىرگى اقمولا وبلىسى اۋماعىنداعى كوكشە تاۋلارىندا 1802 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بولاشاق حان اتقا وتىرۋ مەن ساداق تارتۋدى ەس بىلە سالىسىمەن ۇيرەندى دە، ايتۋلى اڭشى بولىپ ءوستى. مىنەزىنە ادىلقويلىق ءتان، تىزە بۇكپەس ەرىكتى دە وجەت، باتىل دا قايسار بولىپ ەر جەتتى. ءوز تۇستاستارىنان ونى ۇيىمداستىرعىش جانە قول باستاعىش دارىن، باسكەرلىك (ليدەرلىك) قابىلەت ايىرىقشا تۇلعالادى. ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنداعى رەسەي زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ل. مەيەر كەنەسارىعا «قايسارلىعىندا شەك جوق» دەپ قايران قالعان ەدى.

تۇستاستارىنىڭ سيپاتتاۋىنشا، ول ارىقشا كەلگەن، ورتا بويلى دا قايراتتى، ساراڭ سويلەپ، ءوزىن ماڭعاز ۇستايتىن جان بولعان. اڭگىمەلەۋشىنى تىڭداي بىلگەن جانە دالالىققا ءتان قوناقشىل دارقاندىعىمەن كوزگە تۇسكەن...

...كەنەسارى ەلىنە وتارلىق ساياسات جۇرگىزگەن پاتشا وكىمەتىنىڭ قىزمەتىندەگى سۇلتاندار مەن بيلەرگە قىرعيداي تيگەن. ول، ءتىپتى، شەكارا بەكىنىستەرى مەن پاتشا جاساقتارىنا ءجيى شابۋىلداۋمەن بولعان. وسىلايشا، 1837 جىلدىڭ اياعىندا 6 ۋريادنيكتەن جانە 48 ءسىبىر كازاكتارىنان قۇرالعان  قورىمشى (حورۋنجي) رىيتوۆتىڭ قول استىنداعى جاساقتى تالقاندادى. ولار قىزىلجاردان تاشكەنتكە قاتىنايتىن ساۋدا كەرۋەنىن قوريتىن.

1838 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەنەسارى ادامدارىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جىبەردى. سۇلتان حاتىندا اقتاۋ بەكىنىسى مەن اقمولا پريكازىن جويۋ، سونداي-اق، ومبىداعى اباقتىعا تۇسكەن ءوز ادامدارىن بوساتۋ تالاپتارى بار ەدى. بۇل بەيبىت اتتانىمعا قاتىسۋشىلار ءتۇرلى جازاعا ۇشىراتىلدى، قارۋ ۇستايتىندارىن اسكەرگە، ال جارامايتىنداردى شىعىس سىبىرگە جەر اۋداردى. رەسەي بيلىگىنىڭ بۇل ارەكەتى اشىق قارسىلىقتارعا ۇشىراپ، سۇلتان تاراپىنان بەلسەندى دە تەگەۋرىندى شارالاردى تۋىنداتتى. سونىڭ ءبىرى، اسكەري ستارشىن سيمونوۆتىڭ جاساعىنا سوققى بەرۋ ارقىلى اجەپتاۋىر قارۋ مەن وق-دارىگە يە بولدى. ال، 1838 جىلى كەنەسارى جاساعى پاتشاعا بەرىلگەن قوڭىرقۇلجا سۇلتاننىڭ اۋىلىن شاپتى دا، ونىڭ  12 مىڭ جىلقىسىن ايداپ كەتتى. اقمولا بەكىنىسىنىڭ ماڭايىنان 2,5 مىڭنان اسا ءار تۇلىك مال تارتىپ الىندى.

1838 جىلدىڭ كۇزىندە كەنەسارىنىڭ ءىرى اسكەري ارەكەتى اقمولا بەكىنىسىن التى كۇندىك قورشاۋعا الىپ، اقىرى  ورتەپ جىبەردى. پريكاز ماڭايىنا جاعالاي ور قازىلىپ، وعان جاقىن ماڭداردىڭ بارىنە بويتاسا (باريكادا) تۇرعىزىلدى. اقمولا بەكىنىسىن اعا سۇلتان ق.قۇدايمەندىۇلى مەن اسكەري ستارشىن كاربىشەۆتىڭ جاساقتارى قورعادى. 1838 جىلعى 7 تامىزدا تاڭ اتا كەنەسارى شابۋىل باستادى. ونىڭ ساربازدارى بەكىنىستى وتتى جەبەلەرمەن اتقىلاپ، اقمولا بەكىنىسى ماڭى  ورتەنە باستادى. كەنەسارىنىڭ ايگىلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى باسىعارا باستاعان جاساق بەكىنىسكە لاپ قويدى. كوشە بويلاپ اتىسۋ كەزىندە باتىر جانقيارلىقپەن قازا تاپتى. ونىڭ سوڭىن الا حاننىڭ سەنىمدى باتىرلارى اعىباي، يمان مەن ناۋرىزباي قولدارى بەكىنىسكە كىردى. سول كەزدەگى بەكىنىستى الۋ شايقاسىندا قازا تاپقان ءبىرشاما ساربازدارعا بۇگىندە استانانىڭ «جاستار» ميكرواۋدانىنا قاراستى مۇسىلمان بەيىتىندە ماڭگىلىك ورىن بۇيىردى.

كوتەرىلىس باستاعان سۇلتان مەن ءسىبىر اكىمشىلىگىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس ۇيلەسە قويمادى. پاتشا تاراپىنان قويىلعان كوتەرىلىستى توقتاتۋ تالابى كەنەسارىعا جاقپادى. سوندىقتان ول  بەكىنە ءتۇسۋ ءۇشىن تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنىڭ ماڭايىنا قاراي ويىستى.

1841 جىلدىڭ كۇيەك ايىندا كەنەنى ءۇش ءجۇزدىڭ ىقپالدى وكىلدەرى ءوز حاندارى ەتىپ سايلادى. ءسويتىپ، ۋاقىتشا قازاق حاندىعى قالپىنا كەلدى. پاتشا وكىمەتى بۇل جاڭالىقتى اسا كىجىنىسپەن قارسى الدى.

كوتەرىلىس ەندى بۇرىنعىدان دا گورى ۇيىمشىلدانا ءتۇستى. ۇلت-ازاتتىق سوعىستى ناتيجەلى جۇرگىزۋ ءۇشىن كەنە حان ءبىرتۇتاس ورتالىقتانعان مەملەكەت قۇرا باستايدى. حان تاعىنىڭ جانىندا اقىلداسۋشى جوعارعى ورگان رەتىندە سەنىمدى باتىر، بيلەر مەن سۇلتانداردان قۇرالعان كەڭەس قىزمەتىن باستادى، ال  ارنايى جاساۋىلدار حاندىقتىڭ ءىسىن جۇرگىزدى. ولار سوت، شارۋاشىلىق، ديپلوماتيالىق، سالىق جانە اسكەري ماسەلەلەرمەن اينالىستى. جاساۋىلدار ورتالىق بيلىكتىڭ جارلىعىنىڭ اتقارىلۋىن باقىلادى، حالىققا ءورىس بولۋمەن اينالىستى جانە حاندىققا قاراعان حالىقتىڭ كوڭىلىن قاداعالادى. حاندىق بيلىكتىڭ ناتيجەلى ءىسىنىڭ ارقاسىندا قول استىنداعى ماڭايدا ءوزارا ۇرىس-كەرىس پەن بارىمتا ازايدى، سالىق جيناۋ ءبىرشاما ۇلعايا ءتۇستى. حالىق كوسەمى 20 مىڭ ادامنان تۇراتىن جۇزدىك پەن مىڭدىقتارعا بولىنگەن تۇراقتى اسكەر جاساقتاپ، ونىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىردى.  اسكەري جاساق ىشىنەن باتىرلىقتارى مەن قابىلەتىنە قاراي تاڭداپ الىنعان ساربازدارعا «ءجۇزباسى»، «مىڭباسى» مىندەتتەرىن جۇكتەدى. كەنەسارى مەرگەندەر توبىنان ايىرىقشا جاساق قۇرىپ، وعان «مەرگەنباسى» تاعايىندالدى. ورىس ارمياسىنىڭ ۇلگىسىنە قاراپ، حان ءوز اسكەرىنە دە ايىرىم بەلگىلەرىن ەنگىزدى.

ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن حاندىعىنىڭ وتارلىققا قارسى كۇرەسى پاتشانى قاتتى مازالادى. رەسەي يمپەراتورىنىڭ كوتەرىلىستى باسۋدى ءوز نازارىندا ۇستاۋى تەگىن ەمەس ەدى. 1843 جىلعى 27 ماۋسىمدا ول قازاق حانىنا قارسى جورىقتى ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى جارلىققا قول قويدى. حاننىڭ باسىن الۋعا قازاقتاردان الىنباقشى بولاشاق ءتۇتىن سالىعى ەسەبىنەن 3 مىڭ ءرۋبىل اقشا تىكتى. دالا كوتەرىلىسىن باسۋعا اسكەري ستارشىن لەبەدەۆتىڭ 300 ادامدىق جاساعى اتتاندىرىلدى. 1843 جىلدىڭ تامىزىندا ا. جانتورەۇلى مەن ب.ايشۋاقۇلى سىندى سۇلتاندار باسقارعان كەلەسى جاساق جابدىقتالدى. مۇنىمەن ءبىر مەزگىلدە ومبىدان، قىزىلجار مەن قارقارالىدان اسكەري جاساقتار شىقتى. ۇلانعايىر جەردى تاني بىلمەۋى مەن دالالىق ساربازداردىڭ اسكەري امالدارعا ەرەكشە تاكتيكا قولدانىسى پاتشا جاساقتارىن دىڭكەلەتتى. ونىڭ ۇستىنە ۇلى دالا تۇرعىندارى وزدەرىن ازات ەتۋشى كوسەمدى ۇستاپ بەرۋگە سونشالىقتى ىنتا بىلدىرمەدى.

1843 جىلدىڭ سوڭىندا 3,5 مىڭ اداممەن كەنەسارى جاساعى كىشى ءجۇزدىڭ ورتاڭعى بولىگىن بيلەۋشى ارىستان جانتورەۇلىنىڭ اۋىلىن شابادى. پاتشالىق بيلەۋشىگە ايتارلىقتاي ماتەريالدىق زيان شەكتىردى. كىشى ءجۇزدىڭ پاتشاعا قاراعان شونجارى 5,5 مىڭ جىلقىدان، 3,5 مىڭ تۇيەدەن، 970 سيىر مەن 7 مىڭداي قويدان ايىرىلىپ قالدى. جاۋدا كەتكەن مالدى قايتارۋ مۇمكىن بولمادى. ولكەنى جاقسى بىلگەن  كەنەسارى، شابۋىلدى ودان ءارى ۇدەتە ءتۇستى. 1844 جىلعى شىلدەنىڭ 20-نان 21-نە قاراعان ءتۇنى توبىل وزەنىنىڭ باستالار تۇسىندا ا.جانتورەۇلى سۇلتاننىڭ جاساعىن تاس-تالقان ەتتى. وسى ۇرىستا پاتشالىق سۇلتاننىڭ 44 سەنىمدى سەرىگى قازا بولدى. سول ۇرىسقا تاياۋ ورنالاسقان دۋنيكوۆسكي جاساعى قورقىنىشتان ا.جانتورەۇلىنا قول ۇشىن بەرۋگە جارامادى.

جەڭىستەن رۋحتانعان كەنەسارىنىڭ باستى كۇشى 1844 جىلعى تامىزدىڭ ورتاسىندا ەكاتەرينا ستانيتساسىنا شابۋىل جاسادى. ولار ستانيتسا شەبىن، فورشتاتتى ورتەپ، 40 ادامدى تۇتقىنداپ، قىرۋار مالدى ايداپ كەتتى. مۇنىمەن قوسا، حان جاساعى ءبىرشاما مىلتىق، تاپانشا، قىلىش پەن سەمسەرگە قول جەتكىزىپ، اسكەري ولجاعا كەنەلدى. سوڭىنان جىبەرىلگەن جازالاۋشى جاساق كەنەسارى اۋىلىنا جەتە المادى. پاتشالىق وكىمەت ءدالىزىن ابىرجۋ مەن قورقىنىش جايلادى.

كەنەسارىمەن سوعىس پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ايتارلىقتاي اسكەري كۇشىن الاڭداتىپ، قاراجاتىن شىعىندادى. سوندىقتان دا 1845 جىلعى اقپاندا ورىنبور باسشىلىعى حانعا دولگوۆ پەن گەرن باسقارعان بارلاۋ نيەتىندەگى ەلشىلىگىن ەكى رەت جونەلتتى. ولار كەنە حاندى پاتشالىق رەسەيگە باس ءيدىرۋى كەرەك ەدى. سونىمەن قاتار، ولار حان جاساعىنىڭ ورنالاسقان ناقتى ورنىن، ىرعىز بەن تورعاي وزەندەرىندە سالىنباقشى اسكەري بەكىنىس ورىندارىن تاڭداۋى مىندەتتەلدى. بۇل شارالارمەن پاتشا ۇكىمەتى كوتەرىلىستىڭ كىندىگىنە تولىق باقىلاۋ ورناتۋدى ۇيعارعان بولاتىن.

1845 جىلدىڭ كوكتەمىندە  دولگوۆ پەن گەرننىڭ ەلشىلىكتەرى حاننىڭ ورداسىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلدى. كەلىسسوز بارىسىندا كەنەسارى حانعا قاساقانا تۇردە ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس تالاپتار قويىلدى. ورىنبور قاراۋىنداعى قازاقتار رەسەي يمپەرياسىنا باعىنىشتى بولعاندىقتان 1 رۋبل 50 كوپەەك مولشەرىندە ءتۇتىن سالىعىن تولەۋى ءتيىس بولدى. ال حانعا ورىنبور قازاقتارىنان زەكەت جيناۋعا تىيىم سالىندى. كەنەسارىعا قىلمىستىق ىستەر مەن قۇنى 50 رۋبلدەن اساتىن سوت ءىسىن قاراۋعا رۇقسات ەتىلمەدى. حانعا قاشقىن ورىستار، تاتارلار مەن باشقۇرتتاردى جاسىرۋعا قاتاڭ تىيىم جاسالدى. ولاردىڭ ءبارى رەسەيگە قايتارىلۋى ءتيىس بولدى. كەنەسارىعا رەسەيگە جاۋىققان مەملەكەتتەرمەن جانە تۇلعالارمەن قاتىناسپاۋ ەسكەرتىلدى جانە دە وعان حاندىق تيتۋلدى يەلەنۋگە قاقى جوق ەكەنى، كوتەرىلىس باسشىسى رەتىندە تەك قانا قاراقوعا ماڭايىن جايلاۋعا عانا ەمەۋرىن ءبىلدىرىلدى.

بۇل تالاپتاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىن حاننىڭ ورىنداماۋى ايقىن ەدى. مۇنى پاتشا ۇكىمەتى دە جاقسى ۇقتى. كەلىسسوزدەر تۇيىققا تىرەلدى دە مامىلەگەرلىك مۇراتقا قول جەتپەدى. كەنەسارى حان اسكەري كەڭەسىن شاقىردى دا، اقىرى جەتىسۋ اۋماعىنا كوشۋگە شەشىم قابىلداندى. كوپ ۇزاماي، الگى ماڭدارعا پاتشا ۇكىمەتى بۇكىلقازاقتىق كوتەرىلىسكە قارسى شەشۋشى ءرول اتقارعان، ىرعىز وزەنىنە - ورال، تورعاي وزەنىنە - ورىنبور بەكىنىستەرىن تۇرعىزدى.

كەنەسارى مەن قوقان حاندىقتارىنىڭ اراسىندا شيەلەنىس تە ۇدەي ءتۇستى، ول جايت قازاق حانىنىڭ جەكە باس ارازدىعىنان تۋىنداعان ەدى: قوقان حانىنىڭ 1836 جىلى ءىنىسى سارجاندى، ال 1840 جىلعى اكەسى قاسىمدى، باۋىرلارى ەسەنگەلدى مەن ءالجاندى، باسقا دا تۇلعالاردى زىمياندىقپەن ءولتىرۋ باسسىزدىعى كەنە حاننىڭ قوقان حاندىعىنا وشپەندىلىگىن ۇدەتكەن ەدى. قازاق حانى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسىنان سوڭىنا دەيىنگى كەزەڭدەردە قوقان حاندىعىنا قاتىستى جاعىمسىز قاتىناسىن جۇمسارتقان ەمەس. ول قوقانمەن سوعىستاردا بەلگىلى كىشى ءجۇز باتىرى جانقوجا نۇرمۇحامەتۇلىنا ارقا سۇيەدى. ءسويتىپ، كەنەسارى حاندىعى ءۇشىن قوقانمەن سوعىس ەكىنشى مايدان بولدى. 1845 جىلعى كۇزدە ول قوقاننىڭ جاناقورعان، جولەك پەن سوزاق بەكىنىستەرىن الدى.  1846 جىلى كەنەسارى قوقاندىق مەركەنى جاۋلادى. قوقان تاراپىنان قازاقتارعا دەگەن شەكسىز باسىنۋ ۋاقىتشا دوعارىلدى، بىراق قوقان تاراپىنان كەنە حاندىعى ءۇشىن تاعى ءبىر قاتەرلى تاراپ بولدى.

ەندى ءسىبىر بيلىگى جەتىسۋعا ارتيللەريامەن قارۋلانعان ومبىلىق ساردار ۆيشنەۆسكيدىڭ باسقارۋىمەن قۋاتتى اسكەري كۇشتى جۇمىلدىردى. ايتارلىقتاي قارۋلى كۇش ورىنبور ولكەسىنەن باعىتتالدى.

پاتشانىڭ ۇستەم كۇشىنىڭ تەپكىنىمەن كەنەسارى ىلە وزەنىنىڭ وڭ قاپتالىنا شىعىپ، الاتاۋ بوكتەرىنە قاراي ءوتتى. پاتشا جاساقتارى كىشى جانە ورتا جۇزدەن كەلمەكشى كومەكتىڭ جولىن بوگەپ تاستادى.

ەندى ۇلى جۇزدەگى بەلگىلى سۇرانشى, بايسەءيىت، تايشىبەك باتىرلار كەنەسارىنى قولداپ، ونىڭ سيرەگەن قولىن نىعايتتى.

قازاق دالاسىنان تىقسىرىلعان ك. قاسىمۇلى قىتاي جاقتان پانا تابۋعا تىرىستى. بىراق، قىتاي جاعى ودان ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە باس تارتىپ، رەسەي يمپەرياسىمەن الاكوز بولۋدان قورىقتى. بۇل جاعداي ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا بىلايشا سيپاتتالعان: «... اۋىلىن ۇدەرە كوشىرگەن كەنەسارى ىلەنى جوعارى بويلاپ، قىتايدى بەتكە ۇستادى. ۇيگەنتاس ماڭىندا ايالداپ، سۇلتان قۇدايمەندى سارجانۇلىن، بي شوقپار باقتىبايۇلى جانە سويداق قاجىنى 9 جىلقىدان تۇراتىن  سىيلىقپەن قىتايعا وتۋگە رۇقسات سۇراپ جونەلتتى. بىراق  ەلشىلەر ءبىر ايدان سوڭ قىتايدىڭ ەكى شەنگەرى مەن ءتىلماشىن ەرتىپ، كەنەسارىعا كەلىپ، بىلايشا باياندايدى: كەلگەن جاعىنا كەرى بارىپ، اق پاتشانىڭ وزىنەن كەشىرىم سۇراعانى ءجون، ال قىتاي جاعى وعان قارسى ارەكەتكە بارعىسى جوق... قىتايلاردى تىڭداپ العان، كەنەسارى كەرى قاراي ىلەنى بويلاي كوشە وتىرىپ، قاراقاماۋ ويىنداعى ۇلى ءجۇز جالايىردىڭ ەگىنشى-جاتاقتارىنا تاپ بولادى. ولارعا قوڭسى قونعان حان اۋىلى جالايىر جاتاقتارىنان ازىقتاي كومەك الادى...». بۇل جەردە ۇمىتۋعا بولمايتىن ءبىر جايت بار: بۇل كەزەڭدە قىتاي قازاقتارمەن دىندەس ۇيعىرلار جانە دۇڭعانداردىڭ باس كوتەرۋلەرىنەن مازاسىزدانىپ وتىرعان ەدى.

اقىرى قازاق كوتەرىلىسشىلەرى قىرعىز جەرىنە تاياپ كەلدى. بۇل كەزدە قىرعىزدار قوقاننىڭ قاتتى ىقپالىندا بولاتىن. حان وزىنە سولتۇس قىرعىزدارىنىڭ باس كوتەرەر ماناپتارىنا باعىنۋدى تالاپ ەتتى. بۇل بىرىگىس قازاق-قىرعىزعا پاتشالى رەسەي مەن قوقانعا قارسى كۇرەستە قاجەت ەدى. كەنە حان قىرعىزدارعا ارناۋ سوزىندە بىلاي جازدى: «مەنىڭ مۇندا كەلۋ ماقساتىم، جاۋىعۋ دا، قان توگۋ دە ەمەس، قازاق پەن قىرعىزدى جۇمىلدىرا وتىرىپ، قوقان تاۋەلدىلىگىنەن ازات بولۋ».

تاۋكە حان زامانىنا دەيىن قىرعىزداردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ىقپالىندا بولعانى بەلگىلى. قازاق-جوڭعار جاۋگەرلىگى كەزىندە قىرعىزداردىڭ قازاقتى جاقتاعانى دا ايان. الايدا قىرعىزداردا شىڭعىس ۇرپاعىنا باعىناتىنداي ءداستۇر ورنىقپاعان ەدى. سوندىقتان دا حانعا باعىنىپ، ءوز ەركىندىگىنەن باس تارتۋ قىرعىز ماناپتارىنىڭ ەسەبىنە سايكەس بولمادى. قىرعىزدار كەزىندە ابىلاي حاننىڭ ءوز اۋماقتارىنا جاساعان دۇركىن-دۇركىن شابۋىلىن ۇمىتا المادى. ونىڭ ۇستىنە قىرعىز بيلىگى ءسىبىر اكىمشىلىگى تاراپىنان وزدەرىنە دەگەن ايتارلىقتاي قولداۋدى سەزىندى: اسكەرباسى ۆيشنەۆسكي قىرعىزداردى كەنە حاننىڭ اۋىلىن شابۋعا اشىقتان اشىق يتەرمەلەدى. قىرعىزدار قوقان تاراپىنان دا قولتىقتارىنا سۋ بۇركۋدى پايدالاندى.

قىرعىزستانعا بارلاۋعا بارعان قازاق حانىنىڭ ەكى مىڭدىق قولى تالقاندالدى. ءبىر مىڭى جويىلىپ، ەندى ءبىر مىڭى قارۋ-جاراقسىز، جالاڭ كۇيىندە ورالدى. ءبىر بولىگى تۇتقىنعا ءتۇستى. تيان-شاندىق قىرعىزداردىڭ بۇل قىلىقتارى ماڭعاز حاننىڭ ابىرويىن ايرانداي توگۋ ەدى. ونىڭ ۇستىنە قىرعىز جاعى تۇتقىندارعا وراسان قۇن سۇرادى. كەنەسارى قىرعىز جاعىنىڭ مۇنداي تالابىن ورىنداي الماس ەدى.

كەيىنىرەك قىرعىز تاراپىنان ماناپ قاليعۇلۇلى باستاعان ەلشىلەر كەلدى. قازاق پەن قىرعىز اراسىندا ءبىتىم جاسالدى. ەكى جاقتان دا تۇتقىندار بوساتىلىپ، ەكى جاق تا بەيبىت، ىنتىماق جاعدايىنا كوشۋگە ۋاعدالاستى. الايدا، قىرعىزدار كوپ ۇزاماي ءبىتىمدى بۇزىپ، حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى ساۋرىق باتىر اۋىلىن شاپتى. شابۋىل قىرعىزدىڭ جامانقارا باتىرىنىڭ ءولىمى ءۇشىن كەك الۋ رەتىندە جاسالعان-دى. قازاق اۋىلىنىڭ 700 جىلقىسىن ايداپ، ساۋرىق باتىر قۇرساۋعا ءتۇسىپ، اقىرى ءولتىرىلدى. سوندىقتان دا 1847 جىلى كوكەك ايىندا كەنەسارى 10000 ساربازبەن  قىرعىزستانعا باسىپ كىردى. قازاق-قىرعىز قاقتىعىسى ىستىق كول شۇڭقىرى مەن شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى  جاعىندا بولدى.

قازاقتار وزدەرىنە بەيمالىم ولكەدە شايقاس ءتاسىلىن جاساي الماي، قورشاۋعا ءتۇستى. سوڭعى شايقاس قارساڭىندا بولعان اسكەري كەڭەس كەنەسارىنى قورشاۋدىڭ ءبىر جەرىن بۇزىپ، قاشىپ شىعۋعا كەڭەس بەردى. بىراق حان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى: ول جاساعىن قالدىرىپ، قاشۋدى ار سانادى.

توقماققا جاقىن ماڭدا اسكەري كۇشتىڭ تەڭ ەمەس جاعدايىندا كەنە حان ءتىرى قالعان 30 شاقتى سۇلتان، ساربازدارىمەن بىرگە تۇتقىنعا ءتۇستى. ازداعان توپ قورشاۋدى بۇزىپ، قاشىپ قۇتىلادى.

ماناپتاردىڭ قۇرىلتايىندا قىرعىزدار حاندى سۇلتاندارىمەن، ساربازدارىمەن قوسىپ جازالاۋدى شەشتى. سوڭعى سوزىندە كەنەسارى قىرعىزدىڭ باس كوتەرەرلەرىنە بىرىگىپ، قوقان مەن پاتشالى رەسەيدەن بوساۋدى ۇسىندى. بىراق ارداقتى تۇتقىندى تىڭداعان قىرعىزدار بولمادى.

كەيىنىرەك ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ا. دوبروسمىسلوۆ بىلاي جازدى: «ونى ولتىرمەس بۇرىن، قىرعىزدار اسا ەرەكشە باتىلدىعى مەن قايسارلىعى اسىپ تۋعان كەنەسارى قاسىمۇلىنان وزدەرىنە ۇرپاق الۋ ءۇشىن، قىرىق ءتۇن بويى قوينىنا قالاۋلى قىزدارىن سالۋمەن بولدى.» بىراق ۇلتتىق قاھارمان ءارى بيلەۋشى بۇل جولى دا باس يمەدى...

...اقىرى قايىرسىز قاتاڭ جازا باستالدى. كەنەسارىمەن بىرگە ونىڭ باۋىرى ناۋرىزباي قاسىمۇلى دا ءولتىرىلدى. رەسەيلىك زەرتتەۋشى  ل. مەيەر ونىڭ سوڭعى كۇندەرى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان ەدى: «ءۇش كۇن بويى ول ءسىبىر قازاقتارى كومەككە كەلەر دەگەن ۇمىتپەن قايتپاستان شايقاستى.بىراق ولاردى ورىس اكىمشىلىگى جىبەرمەي تاستاعان ەدى. سوندىقتان دا ول ءۇشىنشى تاۋلىكتە ششايقاس الاڭىن بۇزىپ، جارىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى ۇرىستا ونىڭ بارلىق سەرىكتەرى شەيت بولدى دا، ءوزى بىرنەشە سۇلتانمەن بىرگە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، اقىرىندا ازاپپەن ءولتىرىلدى».

كەنە حاننىڭ باسى ومبىداعى باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى پ.گورچاكوۆقا جونەلتىلدى. كەنەسارى قولىن جويۋعا قاتىسقان بارلىق قىرعىز ماناپتارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ماداعىنا يە بولدى. ولگەن قازاق باتىرلارىنىڭ باستارى قوقان حاندىعىنا جىبەرىلدى دە، ولاردى تاشكەنت بازارىندا سىرىققا شانشىپ قويدى. كەنەسارىنى نىسانباي سەكىلدى اقىندار ساي-سۇيەگى سىرقىراي جوقتادى.

بۇل قازاقتاردىڭ پاتشالىق وكىمەتكە قارسى جاپپاي سوڭعى قارسىلاسۋلارىنىڭ ءبىرى ەدى. كوتەرىلىستى باسىپ-جانشۋ پاتشالىق رەسەيگە جەتىسۋ مەن وڭتۇستاعى قازاق جەرىنە قوسا، قىرعىز اۋماعىن باعىندىرۋعا جول اشتى. بۇل - بۇقارا، قوقان مەن قيۋانىڭ تىزە بۇگۋىنە جاسالعان العىشارت ەدى.

ك. قاسىمۇلى حالىق جادىندا كورنەكتى قولباسشى، ءىرى ۇيىمداستىرۋشى جانە ايبىندى مەملەكەتتىك قايراتكەر رەتىندە قالدى. قازاق حاندىعىنىڭ جويىلعاندىعىنا قاراماستان، ول ءۇش ءجۇزدى بىرىكتىرىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ ۇلگەرگەن ەدى.

قازاقتىڭ تالاي اقىن-جىراۋلارى كەنەسارىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ اۋماق بۇتىندىگىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى ايىرىقشا ءرولىن جىرلادى. ءتىپتى، وعان پاتشالىق اكىمشىلىك وكىلدەرىنىڭ وزدەرى دە قۇرمەتپەن قاراپ، ونى «بۇلىكشىل سۇلتان» رەتىندە مويىندادى. كەنەسارى ارقىلى قازاق حالقى ءوزىنىڭ بويىنداعى تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇلتتىق رۋحىن كورسەتە الدى.

بۇگىنگى ۇرپاققا قازاقتىڭ سوڭعى حانى رەتىندە كەنەسارىعا باس يۋ جەتكىلىكسىز. ەركىندىك العان جەرىمىزگە ۇلتتىق رۋح ەسەبىندە كەنەسارىنىڭ قىرعىز جەرىندە قالعان مۇردەسى مەن رەسەي مۇراجايلارىنىڭ بىرىندە قالعان باسىن قوسىپ، ارداقتاپ جەرلەۋ  - ۇلى پارىز.  تىپتى، ونىڭ ەسىمىمەن جوعارعى اسكەري وقۋ مەكەمەسىن اتاۋ دا لايىق بولار ەدى. ال، كەنەسارى قاسىمۇلى تۋراسىنداعى مۇرانى جيناساق، 30 تومدىق مۇراعاتقا اينالارى تاعى ءسوزسىز.

ەڭ بولماسا، ونىڭ ومبى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنداعى بىلتە مىلتىعىن قايتارۋ دا بۇگىنگە لايىق ءىس بولار ەدى. رۋحىمىز قالعىعان كازىرگى زاماندا كەنەسارى حاننىڭ تاعىلىمى ۇلتتىڭ ۇيقى اشارى، رۋحتىڭ  تۋ ۇستارى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال.

كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ عۇمىرى مەن تاريحىنان تاربيە العان ۇلت-ازاتتىق جولىنداعى قازاقتىڭ تالاي كۇرەسكەر باتىرلارى تۋىلدى. بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ شەشىمىمەن ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا  الاشتىڭ ارداقتىسى كەنە حانعا قويىلعان ەسكەرتكىش سونىڭ ايعاعى.

قازاقشاعا اۋدارعان - س.ابدىرەشۇلى

«اباي-اقپارات»