امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. كافكانىڭ ءۇيى (جالعاسى)
ححح
كافكانىڭ مۇراجايىنان جازۋشىنىڭ «ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىندە» اتتى اڭگىمەسىنىڭ قولجازباسىن كورىپ، الدەبىر جايتتار سانامدا قايتا ءتىرىلدى. ءدال وسى ساتتە كافكانىڭ اكەسىنە جازعان حاتى مەن اتالمىش تۋىندىسىنىڭ اراسىندا رۋحاني بايلانىستىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ويىم سان-ساققا جۇگىردى.
...ميلليونداعان ادامداردىڭ قانىن سۋداي اعىزعان، الەمگە قاسىرەت شەككىزگەن زۇلىمدىقتار مەن جاۋىزدىقتار ادامداردىڭ رۋحاني ازاتتىعىن سەزىنە الماعاندىعىنان تۋىنداعان. حالىقتى قان قاقساتىپ، زار يلەتكەن جاۋىزداردىڭ قاي-قايسىسى دا بيلىك باسىنا، تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ۇرانداتىپ، ادامدارعا بوستاندىق اپەرەمىز دەپ كەلگەن. ايتكەنمەن، سولاردىڭ ءبارى قايتا ءتىرىلىپ كەلسە دە وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىنداماس ەدى. ويتكەنى، شەكسىز بيلىككە قول جەتكىزىپ، حالىقتى ماڭگى-باقي بيلەپ-توستەۋدى مۇرات قىلعان ولار، ەشقاشان دا وزدەرىن جاۋىزبىز دەپ ەسەپتەگەن ەمەس. قايتا كەرىسىنشە ولار وزدەرىن حالىقتىڭ قۇتقارۋشىسىمىز دەپ ويلاعان. ەلدى زار جىلاتقان تيرانداردىڭ ءبارى دە حالىق تاۋەلسىزدىككە مەنىڭ ارقامدا قول جەتكىزدى دەگەن يدەيانى جالاۋلاتىپ، تاريحتى وزىنەن باستاماق بولعان. ماعان سەنبەسەڭىز تاريحتى قايتادان وقىپ شىعىڭىز. ناپولەون، لەنين، ستالين، گيتلەر.. سەكىلدى تيراندار، وزدەرىن حالىقتىڭ رۋحاني اكەسىمىز دەپ سەزىنگەن. وكشە باسار ۇرپاقتىڭ قالاي ءومىر سۇرگىسى كەلەتىندىگىمەن ساناسپاي، ولاردىڭ رۋحاني ازاتتىعىنا كىسەن سالعان.
ححح
كافكانىڭ مۇراجايىنان جازۋشىنىڭ «ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىندە» اتتى اڭگىمەسىنىڭ قولجازباسىن كورىپ، الدەبىر جايتتار سانامدا قايتا ءتىرىلدى. ءدال وسى ساتتە كافكانىڭ اكەسىنە جازعان حاتى مەن اتالمىش تۋىندىسىنىڭ اراسىندا رۋحاني بايلانىستىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ويىم سان-ساققا جۇگىردى.
...ميلليونداعان ادامداردىڭ قانىن سۋداي اعىزعان، الەمگە قاسىرەت شەككىزگەن زۇلىمدىقتار مەن جاۋىزدىقتار ادامداردىڭ رۋحاني ازاتتىعىن سەزىنە الماعاندىعىنان تۋىنداعان. حالىقتى قان قاقساتىپ، زار يلەتكەن جاۋىزداردىڭ قاي-قايسىسى دا بيلىك باسىنا، تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ۇرانداتىپ، ادامدارعا بوستاندىق اپەرەمىز دەپ كەلگەن. ايتكەنمەن، سولاردىڭ ءبارى قايتا ءتىرىلىپ كەلسە دە وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىنداماس ەدى. ويتكەنى، شەكسىز بيلىككە قول جەتكىزىپ، حالىقتى ماڭگى-باقي بيلەپ-توستەۋدى مۇرات قىلعان ولار، ەشقاشان دا وزدەرىن جاۋىزبىز دەپ ەسەپتەگەن ەمەس. قايتا كەرىسىنشە ولار وزدەرىن حالىقتىڭ قۇتقارۋشىسىمىز دەپ ويلاعان. ەلدى زار جىلاتقان تيرانداردىڭ ءبارى دە حالىق تاۋەلسىزدىككە مەنىڭ ارقامدا قول جەتكىزدى دەگەن يدەيانى جالاۋلاتىپ، تاريحتى وزىنەن باستاماق بولعان. ماعان سەنبەسەڭىز تاريحتى قايتادان وقىپ شىعىڭىز. ناپولەون، لەنين، ستالين، گيتلەر.. سەكىلدى تيراندار، وزدەرىن حالىقتىڭ رۋحاني اكەسىمىز دەپ سەزىنگەن. وكشە باسار ۇرپاقتىڭ قالاي ءومىر سۇرگىسى كەلەتىندىگىمەن ساناسپاي، ولاردىڭ رۋحاني ازاتتىعىنا كىسەن سالعان.
بيلىككە تويماعان ءوزىمشىل تيرانداردىڭ شەكسىز مۇمكىندىگى، اعا بۋىننىڭ ازىپ-توزۋىنا اكەلىپ، نەشە ءتۇرلى زۇلىمدىقتاردى تۋعىزعان. اقىر سوڭىندا «جۇرتتىڭ ءبارى مەن سەكىلدى ويلاۋى ءتيىس» دەيتىن زورلىق-زومبىلىق يدەياسى ۇستەمدىك قۇرىپ، قوعامنىڭ ازعىندىققا سالىنۋى ەتەك العان. جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر پارتيانىڭ قاتارىنا توپىرلاتىپ كىرگىزىپ، ساياسات ءبىر ادامنىڭ جۇمسا جۇدىرىعىنداعى، اشسا الاقانىنداعى ويىنشىعىنا اينالعان.
فرانتس كافكانىڭ «ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىندە» اتتى اڭگىمەسىندە وسى ءبىر شىندىقتىڭ بوياۋى قانىق، ايشىعى انىق ەتىپ سۋرەتتەلەدى. اتالمىش اڭگىمەدە ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىن كورۋگە كەلگەن ساياحاتشىنىڭ ادام ولتىرەتىن ماشينامەن قالاي تانىسقانى جان-جاقتى باياندالادى. وسى مەكەمەنىڭ پوليتسەيى، ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەسىن كورۋگە كەلگەن ساياحاتشىعا ماشينانىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىندىگىن ايىزى قانىپ اڭگىمەلەيدى. ماشينانىڭ جاقسى جۇمىس ىستەيتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن اقىر سوڭىندا ونىڭ استىنا ءوزى ءتۇسىپ ولەدى.
اڭگىمەنى وقىپ شىققاننان سوڭ بويىڭدى ۇرەي بيلەپ، مۇنداي وقيعانىڭ ومىردە بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ، جازۋشىمەن كەلىسكىڭ كەلمەي كەتەدى. بىراق وتكەن تاريحىمىزعا كوز جىبەرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزسەك، مۇنداي احۋالدى كۇنى كەشە عانا باسىمىزدان كەشكەنىمىز ەرىكسىز ەسىمىزگە تۇسەدى. جالعان مورالدىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى ءۇشىن، ميلليونداعان ادامدار كەڭەستىك يدەولوگيا ويلاپ تاپقان ماشينانىڭ استىندا ازاپتاپ ءولتىرىلدى ەمەس پە؟ جانە وسىلاي ازاپ شەگىپ ءولۋدى ەرلىك سانادىق، كەلەر ۇرپاققا ۇلگى ەتتىك.
بالا كۇنىمىزدە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قالاي ورناعانى تۋرالى اكەلەرىمىزدىڭ جازعان شىعارمالارىن وقىعانىمىزدا، سول ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلمەگەنىمىزگە قاتتى وكىنەتىنبىز. شىركىن-اي، وقىعان اڭگىمەلەرىمىزدە سۋرەتتەلگەن بايلار مەن مولدالاردىڭ شىبىن جانىن شىرقىراتىپ، ءوز قولىمىزبەن اتىپ ولتىرسەك دەپ ارماندايتىنبىز. وتىرىك پە؟ جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشا سالىسىمەن اكەلەرىمىز ءبىزدى وسىنداي جاۋىز يدەولوگيانىڭ بەسىگىندە تەربەتىپ، تاربيەلەدى. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، ءبىز كافكانىڭ اڭگىمەسىندەگى سۋرەتتەلگەن ەڭ بيىك شىڭعا كوتەرىلگەن زۇلىمدىقتى كوزىمىزبەن كورىپ، ارقامىزبەن سەزىنىپ، ءتىپتى، كەرەك دەسەڭىز سول جاۋىزدىق يدەولوگياسىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ وسكەن ۇرپاقپىز.
كافكانىڭ «پروتسەسس» رومانى تۋرالى ماقالا جازعان ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ كوبىسى جازۋشىنىڭ ستاليندىك رەجيمدى كورەگەندىكپەن سۋرەتتەگەنىنە ءجيى توقتالادى. كافكانىڭ بۇل تۋىندىسىندا روماننىڭ باستى كەيىپكەرى يوزەف.ك جاۋاپقا تارتىلىپ جاتادى، الايدا قانداي قىلمىس جاساپ قويعانىن وزگە تۇگىل، ونىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ارينە ول جازىقتى ەمەس ەكەنىن دالەلدەپ، اقتالعىسى كەلەدى، بىراق نە ءۇشىن اقتالۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەيدى. ادۆوكاتتار ونىڭ جاعدايىنىڭ وتە مۇشكىل ەكەنىن ايتادى. بىراق سوعان قاراماستان يوزەف.ك گازەت وقىپ، ايەلدەرگە بارىپ كوڭىل-كوتەرىپ، ءومىر ءسۇرىپ جۇرە بەرەدى. ءبىر كۇنى وعان جاقسى كيىنگەن ەكى ادام كەلىپ، ولاردىڭ سوڭىنان ەرۋىن سۇراپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ، موينىنا پىشاق سالىپ ولتىرەدى. يوزەف. ك نىڭ «يت سەكىلدى» دەپ، ايتىپ، جان تاپسىرۋعا عانا مۇرشاسى كەلەدى.
تەرەڭ ويدىڭ تۇڭعيىعىنا باتىراتىن «پروتسەسس» رومانىن وقىعانىمىزدا راسىندا دا ەڭ اۋەلى كوز الدىمىزعا ستاليندىك زۇلمات كەزەڭى ەلەستەيدى. ستاليندىك داۋىردە ادامداردىڭ ءبارى دە نە ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلىپ جاتقانىن بىلمەي ءدۇبارا كۇيدە ءومىر ءسۇردى ەمەس پە؟ ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ۇستىنەن پروتسەس ءجۇرىپ جاتتى. ادامدار وزدەرىنە بايلانىستى شىعاتىن ۇكىمنىڭ قاشان ورىندالاتىنىن عانا كۇتىپ، الاڭداۋمەن بولدى. ستاليندىك زۇلماتتىڭ اۋىر زوبالاڭىن باسىنان كەشىرىپ، تاۋقىمەتىن تارتقان ورىستىڭ عاجايىپ اقىنى اننا احماتوۆا كافكانىڭ شىعارمالارىن وقىپ شىققاننان كەيىن، بۇل جازۋشى مەن تۋرالى جانە مەن ءۇشىن جازعان ەكەن دەگەندى بەكەردەن-بەكەر ايتپاسا كەرەك. بۇل تۋرالى اننا احماتوۆا ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە اعىنان اقتارىلىپ، بىلايشا سىر تولعاعان بولاتىن:
درۋگيە ۋۆوديات ليۋبيمىح،-
يا س زاۆيستيۋ ۆسلەد نە گلياجۋ.
ودنا نا سكامە پودسۋديمىح
يا سكورو پولۆەكا سيجۋ.
ۆوكرۋگ پرەرەكانيا ي داۆكا
ي پريتورنىي زاپاح چەرنيل.
تاكوە پريدۋمىۆال كافكا
ي چارلي يزوبرازيل.
ي ۆ تەح پرەرەكانياح ۆاجنىح،
كاك ۆ تسەپكيح وبياتيح سنا،
ۆسە تري پوكولەنيا پريسياجنىح
رەشيلي: ۆينوۆنا ونا.
مەنيايۋتسيا ليتسا كونۆويا،
ۆ ينفاركتە شەستوي پروكۋرور..
ا گدە-تو تەمنەەت وت زنويا
وگرومنىي نەبەسنىي پروستور،
ي پولنوە پرەلەستي لەتو
گۋلياەت نا توم بەرەگۋ..
يا ەتو بلاجەننوە «گدە-تو»
پرەدستاۆيت سەبە نە موگۋ.
يا گلوحنۋ وت زىچنىح پروكلياتي،
يا ۆاتنيك سنوسيلا دوتلا.
نەۋجتو يا ۆسەح ۆينوۆاتەي
نا ەتوي پلانەتە بىلا.
راسىندا دا احماتوۆانىڭ وسى ءبىر ولەڭى «پروتسەسس» رومانىنىڭ رۋحىن ءدال بەرىپ تۇرعان جوق پا.
كافكانىڭ شىعارمالارىندا وقيعاعا باعا بەرۋ نەمەسە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرۋ دەگەن اتىمەن كەزدەسپەيدى. ونىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن جازۋ شەبەرلىگىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى دە وسىندا جاتىر. جازۋشى ايتقىسى كەلگەن ويىن سيمۆولدار ارقىلى جەتكىزەدى. كىم بىلەدى، كەزىندە الەم كافكانىڭ تۋىندىلارىنداعى سيمۆولدارعا نازار اۋدارىپ، ودان تاعىلىم السا، مۇمكىن تاريحتىڭ دوڭعالاعى باسقاشا ءجۇرىپ، قازاق حالقىن زار جىلاتىپ، تالاي بوزداقتارىن جەر جاستاندىرعان، ستاليندىك زۇلمات بولماس پا ەدى.
الايدا سوعان قاراماستان فرانتس كافكا ستاليندىك زۇلماتتى سۋرەتتەدىم دەپ استە ويلاعان ەمەس. جازۋشى ءبىر ساتكە زۇلىم اكەلەر بيلىك باسىنا كەلسە، قوعامدا قانداي قاسىرەتتەردىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورىپ، سونى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن بولۋى كەرەك. شىندىعىندا «پروتسەسس» رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرى، سيمۆولدىق بەينە يوزەف.ك -جازۋشىنىڭ ءوزى. ال، ونىڭ ءىسىن قاراپ، پروتسەستى جۇرگىزىپ جاتقان ەكىنشى سيمۆولدىق بەينە - كافكانىڭ اكەسى.
اكە بالا مەنىكى، سوندىقتان دا ونىڭ تاعدىرىن، قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن، ءتىپتى، كەلەشەكتە كىم بولاتىنىن دا شەشەتىن مەن بولۋىم كەرەك دەپ ويلايدى. بۇل اكەنىڭ بالاسىن جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىندا ۇستاعىسى كەلەتىن شەكسىز بيلىگىن تۋعىزادى. مۇنىڭ اياعى قوعامنىڭ ءىرىپ-شىرۋىنە الىپ كەلەدى. اقىر سوڭىندا مارازم باستالادى. ۇرپاقتىڭ اۋىسۋى، بيلىكتىڭ جاڭاراۋى كەرەكتىگىن تۇسىنگىسى كەلمەيتىن اكەلەر ەندى ءوزىنىڭ بالالارىنان ءوش الۋعا كىرىسەدى. وزىندىك وي پىكىرى بارلارعا كۇندەردىڭ-كۇنىندە بىرەۋلەر كەلەدى دە، كافكانىڭ «پروتسەسس» رومانىنداعى يوزەف ك. نى ولتىرگەندەي، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ، ويلاماعان جەردەن تۋ سىرتىنان پىشاق سالىپ، نەمەسە وق اتىپ، جانىن جانناتتان ءبىر-اق شىعارادى.
كافكانىڭ كۇندەلىكتەرىن وقىساڭىز ءوزىن بيلەپ-توستەگىسى كەلگەن اكەسىنەن زارداپ شەككەن جازۋشىنىڭ قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراعانىن تۇسىنەسىز. جازۋشىلىق كافكاعا اۋىر ازاپ پەن قايعى-قاسىرەتتىڭ ۋىن ىشكىزگەن ەكەن-اۋ!
«ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى مەن ادەبيەتكە تولىق بەرىلە المايمىن. وتباسىنداعى جاعدايلاردان باسقا مۇنىڭ باسقا دا سەبەپ-سالدارلارى بار. ادەبي ەڭبەكپەن اينالىسۋ ارقىلى جان باعۋ ماعان وتە قيىن. ويتكەنى مەنىڭ شىعارمالارىمنىڭ ءبارى دە ۇزاق ۋاقىت ويلانىپ -تولعانۋدىڭ ناتيجەسىندە عانا دۇنيەگە كەلەدى. كەزدەيسوق تابىسقا كۇن كورۋدى مەنىڭ دەنساۋلىعىم كوتەرمەيدى. سوندىقتان دا مەن الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قوعامىندا قىزمەت اتقارىپ ءجۇرمىن. بىراق ءبىر-بىرىنەن تابيعاتى مۇلدە بولەك بۇل ەكى قىزمەت، مەنى باقىتسىز قىلدى. وسى قىزمەتتىڭ بىرەۋىندە باقىتقا بولەنۋىم، ەكىنشىسىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، مەنى ىلعي دا باقىتسىزدىققا دۋشار ەتەدى. ەگەر مەن كەشكە تامان ءبىر دۇنيە جازسام، جۇمىسقا بارعاندا كۇيىپ-ءپىسىپ ەشتەڭە ىستەي الماي جۇرەمىن. وسى ءبىر تولقۋلارعا شىداۋ، كۇن وتكەن سايىن اۋىر بولىپ بارادى». (فرانتس كافكا، «كۇندەلىكتەر» (دنەۆنيكي) ماسكەۋ، حرانيتەل باسپاسى، 33 ءشى بەت)
كافكا دا الەمدەگى ۇلى جازۋشىلار بالزاك، دوستوەۆسكي، ەدگار پولار سەكىلدى ەشتەڭەگە الاڭداماي، شىعارما جازۋدى ءومىر-باقي ارماندادى. الايدا كافكانىڭ اكەسى بالاسىنىڭ جازۋشى ەمەس، ءوزى سەكىلدى ساۋداگەر بولعانىن قالادى. ومىردەگى كۇيزەلىستەردىڭ بارىنەن جانى ابدەن شارشاعان كافكا اقىر سوڭىندا ءوزىن جاندىك سەكىلدى سەزىنە باستايدى. وسىلايشا كافكانىڭ ەڭ ايگىلى اڭگىمەسى «قۇبىلىس» (پرەۆراشەنيە) دۇنيەگە كەلدى. باسقالارىن بىلمەيمىن، كافكانىڭ وسى اڭگىمەسىن قايتا وقىعانىمدا، اكەمنىڭ كەيبىر دوستارىنىڭ الدىنا بارىپ، ءوزىمدى جاندىك سەكىلدى سەزىنگەن كەزدەرىم ەسىمە ءتۇستى. ءتىپتى، اكەمنىڭ وتە كۇشتى ءبىر دوسىنىڭ ءبىر ۇلكەن قىزمەتتەن دامەلەندەرىپ قويىپ، ۋادەسىن بەرىپ، ەرمەك قىلىپ مەنىمەن جاندىك سەكىلدى ويناعان كەزى دە بولعان.
كەيدە ماعان قازاقستانداعى جاستاردىڭ ءبارى دە جاندىككە اينالىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىنەدى. قۇدايشىلىعىن ايتىڭىزشى، ءوز وتانىندا وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ، كەلەشەكتەن كۇدەرى ۇزىلگەن جاستاردىڭ جاندىكتەن قاي جەرى ارتىق؟ دوكەي اكەلەرىمىزدىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ۇيلەرى قيراتىلىپ، دالادا قاڭعىرىپ قالعان قاراپايىم حالىقتى كورگەن سايىن، ادامدىق قۇقىعىنان ايىرىلىپ، جاندىكتەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان قازاقتاردى كورگەندەي جانىم كۇيزەلەدى.
كەيدە ويلايمىن، باسقالار ەمەس، قۇدايىم-اۋ، ءوزىمىزدىڭ اكەلەرىمىز ساعىمىزدى سىندىرىپ، جەر استى، جەر ءۇستى بايلىعىمىزدى كەلىمسەكتەرگە توناتىپ، ءتىلىمىزدى سورلاتىپ، جاستاردى ءۇي ساتىپ الا المايتىن بەيشارا جاعدايعا جەتكىزىپ، زيالىلارىمىز اس ءىشىپ، اياق بوساتۋدان ارىگە بارا الماي، رۋحىمىز كۇيرەي بەرسە، كۇندەردىڭ-كۇنىندە ۇيىمىزدە وتىرىپ-اق ءبىزدىڭ ءبارىمىز كافكانىڭ جاندىگىنە اينالىپ كەتپەيمىز بە؟!
بىلمەيمىن. اكەلەرىمىز ايتسىن!
P.S. كافكانىڭ مۇراجايىنان شىعا سالىسىمەن پراگانىڭ شەتىندەگى ەدىگەنىڭ ۇيىنە كەلدىك. ەدىگەنىڭ ايەلى التىننىڭ ازىرلەپ قويعان تاماعىنا تويىپ العاننان كەيىن، قىدىرىستاپ قايتۋ ءۇشىن ءۇيدىڭ جانىنداعى ساياباققا باردىق. ساياباقتا كەلە جاتىپ، بايقاۋسىزدا بىردەڭەنى باسىپ كەتكەنىمدى سەزىپ، اياعىمنىڭ استىنا قارادىم. ءالى ولە قويماعان، قارا قوڭىزعا ۇقسايتىن ءبىر جاندىك جەردە تىرباڭ-تىرباڭ ەتىپ جاتتى.
الماتى - پراگا- الماتى، 2007 جىل
سوڭى
«اباي-اقپارات»
