– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەل­ۇلى، ءسىزدىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى العاش­قى سۇحباتىڭىز بىلتىر «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جاريالانعان ەدى. ەڭ الدى­مەن، قازىرگىدەي كۇردەلى كەزەڭدە وي-تول­عامدارىڭىزدى تاعى دا ءبىزدىڭ گا­­زە­تىمىز ارقىلى وقىرمانعا جەتكى­زۋگە كەلىسىم بەرگەنىڭىز ءۇشىن العىس ءبىلدى­رەمىز.

– «ەگەمەن» – ەلدىڭ ءۇنى، ۇلتتىڭ مىنبەرى. قازاق تاريحىنىڭ ءجۇز جىلدىق جىلناماسى. سوندىقتان باس باسىلىم ارقىلى ەل-جۇرتپەن تىلدەسۋدىڭ ماڭىزى زور.

– ەندەشە، سۇحباتتى باستايىق. وتكەن اپتادا كوروناۆيرۋس ىندەتىنە قاتىستى مالىمدەمە جاريالاپ، جۇرت­شىلىقتى تولعاندىرعان كوپتەگەن ماسەلەنى اشىق ايتتىڭىز. وسىعان دەيىن دە تەلەۆيزيا ارقىلى ۇندەۋ جانە مالىمدەمە جاساعان بولاتىنسىز. جالپى، ەلىمىزدىڭ قازىرگى جاعدايىن قالاي باعالايسىز؟ بۇدان كەيىنگى باعىت-باعدارىمىز قانداي بولماق؟

– پاندەميا بۇكىل الەمنىڭ قالىپتى تىرشىلىگىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ىندەتتىڭ سالدارىنان دۇنيە جۇزىندە ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك كۇرت تومەندەگەنىن كورىپ وتىرسىزدار. شيكىزات باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى ەكونوميكالىق جاعدايدى قيىنداتاتىنى انىق. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيىل الەمدىك جالپى ىشكى ءونىم ەداۋىر تومەندەيدى. ارينە، مۇنداي داعدارىستان كەيىن ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ وڭايعا تۇسپەيدى. شۇعىل ارەكەت ەتپەسە، الەمدىك رەتسەسسيا كۇردەلەنە بەرمەك. سوندىقتان شاماسى جەتەتىن ەلدەر ءوز ازاماتتارىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن ناقتى جۇمىستار جۇرگىزۋدە.

ءبىز قازاقستاندا توتەنشە جاعدايدى دەر كەزىندە جاريالادىق. وسىنداي شارالاردىڭ ارقاسىندا ۆيرۋستىڭ جاپپاي تارالۋىنا جول بەرمەي، قوعامداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاپ وتىرمىز. داعدارىسقا قارسى شارالار ءۇشىن 6 تريلليون تەڭگەگە جۋىق قارجى بولىنگەنىن بىلەسىزدەر. ەڭ الدىمەن، جۇمىسسىز قالعاندارعا 42 500 تەڭگە مولشەرىندە تولەم جاساۋدى ۇيعاردىق. جالپى، 4,2 ميلليون ادام بۇل كومەكتى الدى. ونى ەكىنشى ايدا دا جالعاستىرامىز. بۇدان بولەك، 1 ميلليونداي مۇقتاج جان  ازىق-تۇلىكپەن جانە قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولدى.

وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە حالىققا كومەك كورسەتىلمەسە، مەملەكەتتىلىگىمىزگە سىن ەمەس پە؟! ارينە، اقشا تاراتىپ بەرۋمەن احۋال تۇزەلمەيدى. داعدارىس جاعدايىندا كەشەندى ءارى جۇيەلى شارالار ۇيىمداستىرعان ابزال. ەڭ الدىمەن، جاستاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ كەرەك. سوندىقتان 250 مىڭنان استام جۇمىس ورنى اشىلادى. ءار وڭىردە ينفراقۇرىلىمدىق جانە ينجەنەرلىك جوبالار، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق نىساندارى بار. مىنە، جۇمىسسىز قالعانداردى سولار­دىڭ قۇرىلىسىنا، جوندەۋ جۇمىستارىنا جۇ­مىلدىرۋدامىز.

ۋاقىتشا قيىندىققا تاپ بولعان 1,6 ميلليون كاسىپكەردىڭ نەسيەسىن قايتارۋ مەرزىمى كەيىنگە شەگەرىلدى. مۇنداي شارا ىسكەر ازاماتتاردى قولداۋ ءۇشىن قاجەت. سونداي-اق «قاراپايىم زاتتار ەكو­نو­ميكاسى» باعدارلاماسىنىڭ قارجىسى 1 تريلليون تەڭگەگە دەيىن كوبەي­تىلدى. بۇل قاراجات جاڭا جوبالاردى قاي­تا قارجىلاندىرۋعا، جەڭىلدىك شارت­تارى­مەن نەسيە بەرۋگە جۇمسالادى. كاسىپ­كەر­لەر ءۇشىن سالىقتار مەن باسقا دا مىندەت­تى تولەمدەر مەرزىمى ۇزارتىلدى. زارداپ شەككەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىل­دەرى ەڭبەكاقى تولەۋ قورىنىڭ مىندەتتى تولەمىنەن التى ايعا بوساتىلدى.

ەرەكشە اتاپ وتەر جايت، كارانتين كە­زىن­دە ازاماتتارىمىز وقشاۋلانۋعا تەز بەيىم­دەلدى. كوپتەگەن كاسىپورىن مەن مەكە­مە قىزمەتكەرلەرىن قاشىقتان جۇمىس ىستەۋگە كوشىردى. قوعامنىڭ جاڭا ءۇردىس­تەرگە دايىن ەكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى.

جالپى، قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق باعىت-باعدارى ايقىن. ەلباسى بۇل ماسەلە جونىندە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ناقتى اتاپ كورسەتتى. كەز كەلگەن داعدارىس تىڭ باستامالاردى تۋىن­داتادى. ارينە، وسى كەزەڭنەن ساباق الىپ، وسال تۇستارىمىزدى جەتىلدىرۋىمىز كەرەك. ەگەر ىندەت ءورشىپ كەتپەسە، 11 ما­مىردا توتەنشە جاعداي رەجىمى اياق­تا­لادى.

– مالىمدەمەڭىزدە ايتىلعانداي، قازىرگى احۋال بۇكىل الەمگە وڭاي ءتيىپ وتىرعان جوق. قىسىلتاياڭ كەزەڭدە دوللار باعامى ءوسىپ، ءتول تەڭگەمىز قۇنسىزدانا ءتۇستى. پاندەميادان كەيىن تەڭگەنىڭ باعامى تۇراقتانىپ، قالپىنا كەلۋى مۇمكىن بە؟

– باسقا ەلدەردىڭ ۆاليۋتالارىمەن قاتار ءبىزدىڭ تەڭگەمىزدىڭ دە قۇنى كەمىپ كەتكەنى راس. وسىعان وراي، ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدادى. مەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورعا ەكسپورتتان تۇسەتىن تابىستىڭ ءبىر بولىگىن ىشكى نارىقتا ساتۋدى تاپسىردىم. سونداي-اق ولار شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى دەپوزيتتەرىن ەلىمىزدىڭ قارجى جۇيەسىنە قايتارۋدا. بۇل قا­راجات ناقتى جوبالارعا جۇمسالادى. وسى جانە باسقا دا شارالار دوللار تاپ­شى­­لىعىن بولدىرماۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىر.

ارينە، نارىقتىق ەكونوميكا جاع­دايىندا مۇنداي ماسەلەنى رەتتەۋ وڭايعا سوقپايدى. ونىڭ ۇستىنە، ەلىمىزدەگى شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ باسىم بولىگى شيكىزاتتى ساتۋدان تۇسەتىنى جاسىرىن ەمەس. ەرتە مە، كەش پە، تەڭگە باعامى تۇراقتانادى. بىراق بۇعان سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتپەي قويمايدى. تەڭگەنىڭ دوللارعا قاتىستى باعامى ۆاليۋتا نارىعىنداعى سۇرانىس پەن ۇسىنىمنىڭ ازدى-كوپتىگىنە قاراي تۇزەلەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان قۇزىرلى ورگاندار ۆاليۋتا نارىعىنا قاتىستى زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ جولىن كەسەتىن بولادى. الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ ەركىن باعامى قاعيداتىن ۇستانىپ، ۇكىمەتپەن بىرلەسكەن جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى.

– ءسىز بۇعان دەيىن مۇنداي كەزەڭدە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ جاۋاپ­­­كەر­شىلىك تانىتۋ قاجەتتىگىن ايت­ت­ى­ڭىز. بۇل قۇرىلىمدار، كوبىنە، داع­دا­­رىس كەزەڭىندە قولداۋ بولا ما دەپ مەم­­لەكەتكە جۇگىنەتىنى جاسىرىن ەمەس. جال­­پى، وسى دۇرىس پا؟ توتەنشە جاع­داي­عا بايلانىستى سول بانكتەر حا­لىق­­قا قانداي كومەك كورسەتە الادى؟

– بانك جۇيەسى – قارجى نارىعىنىڭ اسا ماڭىزدى بولىگى. بانكتەردىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىنە مەملەكەت تە، بيزنەس وكىل­دەرى دە، قاراپايىم سالىمشىلار دا ءمۇد­دەلى. سوندىقتان بانكتەرگە تەگىننەن-تەگىن قولداۋ كورسەتىلمەيدى. بۇل – ۇلت­تىق ەكونوميكانى كوتەرمەلەۋدىڭ ءبىر جولى.

قازىر بانكتەردىڭ ۇزدىكسىز قىزمەت كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بار. دەپوزيتتەرگە كەپىلدىك بەرەتىن قور دا تۇراقتى جۇمىس ىستەۋدە. بۇل احۋالدى ۇلتتىق بانك با­قىلاپ وتىر. سوندىقتان سالىمشى­لاردىڭ قارا­جا­تىنا ەشقانداي قاتەر ءتونىپ تۇرعان جوق.

توتەنشە جاعداي كەزىندە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر الەۋمەتتىك-ەكونو­مي­كالىق احۋالدىڭ تۇراقتانۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى دەپ ايتا الامىز. ەڭ الدىمەن، بانكتەر كاسىپكەرلەرگە جانە ازاماتتارعا بەرگەن نەسيەنى قايتارۋ مەرزىمىن كەيىنگە اۋىستىردى. ناقتى ايتقاندا، نەسيە تولەمدەرى 3 ايعا شەگەرىلدى. تابىسىنان ايىرىلعاندارعا مۇنداي كومەك قاجەت. بىراق جۇرتشىلىق اراسىندا نەسيەنى مۇلدەم قايتارمايمىز دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسپاۋى كەرەك. بۇل – جاڭساق پىكىر.

سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ قاتىسۋىمەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنە جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ باعدارلاماسى ازىرلەندى. ەگەر بانكتەر كاسىپكەرلەرگە، ازاماتتارعا نەسيە بەرۋدى توقتاتسا، ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن سالاسى تۇرالاپ قالادى. ءبىز بۇعان جول بەرمەيمىز.

مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا ۇلتتىق بانك پەن قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قوسىمشا شارالار قاراستىرۋدا.

– جاعداي ودان ءارى كۇردەلەنە بەرسە، بيۋدجەتىمىز بۇل اۋىرتپالىقتى كوتەرە الا ما؟ الداعى ۋاقىتتا ەل بيۋدجەتىنە تاعى دا وزگەرىستەر ەنگىزىلۋى مۇمكىن بە؟

– داعدارىس جاعدايىندا، كوبىنە، بيۋدجەتتىڭ كىرىسى مەن شىعىسىن رەتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ۇكىمەت داعدارىس كەزەڭىندە بيۋدجەتتى ناقتىلاۋدىڭ ەرەكشە ءتارتىبىن بەكىتتى. كوروناۆيرۋسپەن كۇرە­سۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى بولىنگەنىن بىلە­سىزدەر. ەل ازاماتتارىنا قولداۋ كورسەتۋ، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتى ارتتىرۋ شارالارى قوسىمشا قارجىنى تالاپ ەتەدى.

ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، بيۋدجەت قار­جىسىنا قىمبات كولىك پەن جيھاز الىن­بايدى. اۋقىمدى جيىندار وتكىزۋگە ارنالعان قاراجات قىسقارتىلدى. كەيبىر ينۆەس­تيتسيالىق جوبالار كەيىنگە قالدى­رىلدى. ۇنەمدەلگەن قاراجات ەكونومي­كانىڭ تۇراقتى دامۋىن جانە توتەنشە جاعداي رەجىمىن قامتاماسىز ەتۋگە جۇم­سالۋدا. سونداي-اق حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان بىرقاتار جوبالار ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.

– ەكونوميكامىزدىڭ ءبىر تىرەگى – اۋىل شارۋاشىلىعى. قازىرگىدەي سىن ساعاتتا بۇل سالاعا ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتىلۋدە. اسىرەسە ەگىس ناۋقانىنا كىرىسكەن شارۋالارعا ناقتى جەڭىلدىك بەرىلەدى. ال ەندى اۋىل حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن تۇزەۋگە ارنالعان جوسپارلار بار ما؟

– دۇرىس ايتاسىز، ەلىمىز ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماڭىزى زور. ءدال قازىرگى باستى مىندەت – ەگىس ناۋقانىن ويداعىداي وتكىزۋ. قازاق «كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنى – جىلعا ازىق» دەيدى. كەز كەلگەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان بۇل جۇمىستى ۋاقتىلى جۇرگىزۋ كەرەك.

مالىمدەمەدە ايتىلعانداي، بيىل كوكتەمگى ەگىس ناۋقانىنا جانە ءونىمدى الدىن الا ساتىپ الۋعا 200 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. سونىڭ 70 ميللياردى تۇقىم ءوندىرىسىن دامىتۋعا، تىڭايتقىش ساتىپ الۋعا جۇمسالادى. سونىمەن قاتار شاعىن جانە ورتا شارۋا قوجالىقتارى جانارمايدى ارزان باعامەن الادى. وسىعان وراي 390 مىڭ توننا ديزەل وتىنى جەڭىلدىكپەن ساتىلۋدا. مۇنىڭ ءبارى مول ءونىم الۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ سەنەمىن.

قازىر حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ – نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى. مەن مۇنى ۇكىمەتكە دە، اكىمدەرگە دە تۇراقتى باقىلاۋدا ۇستاۋدى تاپسىردىم. جالپى، ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك جەتكىلىكتى. الداعى كەزەڭدە باعانى قىمباتتاتپاي، ەلدى دۇرلىكتىرمەي، جۇمىستى دۇرىس جۇرگىزگەن ءجون.

ەڭ ماڭىزدى ماسەلە – اۋىلداعى جاس­تارعا جاعداي جاساپ، ولاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ. ايتپەسە باقىلاۋسىز ميگراتسيا مەن ۋربانيزاتسياعا ۇشىراپ، سونىڭ سالدارىنان كۇردەلى الەۋمەتتىك جانە ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋىمىزگە تۋرا كەلۋى مۇمكىن. مىنە، ءبىز وسىنداي قيىنشىلىقتاردى كورە باستادىق. اسىرەسە بۇل ءىرى قالالاردا بايقالۋدا. وسى ماسەلەلەر مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۇدايى نازارىندا بولۋى كەرەك.

– كارانتينگە بايلانىستى وقۋ ۇدەرىسى وزگەردى. وقۋ جىلىنىڭ ادەت­تەگى­دەن وزگەشە اياقتالاتىنى جۇرتتى الاڭ­داتىپ وتىر. وسى ماسەلەنىڭ شەشىمى قانداي بولماق؟

– بيىلعى 6 ساۋىردەن باستاپ مەكتەپ وقۋشىلارى قاشىقتان وقىتىلا باس­تادى. ىندەتتىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا باردىق. ەكىنشى جاعىنان، بۇل – زامان تالابى.

ينتەرنەت جىلدامدىعى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، قاشىقتان وقىتۋدىڭ بىرنەشە جولى ۇسىنىلدى. اتاپ ايتقاندا، تەلەساباق، ينتەرنەت-پلاتفورماداعى ساباق ۇيىمداستىرىلدى. ينتەرنەت بايلانىسى جوق 57 ەلدى مەكەندە تۇراتىن وقۋشىلار پوشتا قىزمەتى ارقىلى وقۋ ۇدەرىسىن جالعاستىرىپ وتىر. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلاردى كومپيۋتەرمەن، ءموبيلدى ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتۋدە. ۇكىمەت قورىنان بايلانىستىڭ مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاراجات قاراستىرىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاشىقتان وقىتۋ قازىر قالىپقا ءتۇستى.

جالپى، سوڭعى جىلداردا قاشىقتان وقىتۋ ءتاسىلى جاھاندىق ءۇردىس رەتىندە قالىپتاستى. الەمنىڭ كوپتەگەن جوعارى وقۋ ورىندارى بۇل ءادىستى كەڭىنەن قولدانىپ كەلەدى. مۇنىڭ ارتىقشىلىعى دا، كەمشىن تۇستارى دا بار. اسىرەسە قازىرگىدەي كارانتين جاعدايىندا بۇعان بالاما جوق. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ونى جەتىلدىرە تۇسكەن ءجون.

بيىلعى وقۋ جىلى ويداعىداي اياقتا­لادى دەپ ويلايمىن. وقۋ ۇلگەرىمىن باعا­لاۋعا قاتىستى ەش قيىندىق تۋىن­داماۋى ءتيىس. ارينە وقۋشىلاردىڭ ءوز مۇعا­لىمدەرىمەن جانە قۇربىلارىمەن جۇزدەسىپ، ادەتتەگىدەي ساباق وقىعانىنا نە جەتسىن. بۇل – ۋاقىتشا قيىندىق. بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، شاكىرتتەرىنە قاشىق­تان ءبىلىم بەرىپ جاتقان ۇستازدار قاۋىمىنا ريزاشىلىق بىلدىرەمىن.

– پاندەمياعا قارسى كۇرەستىڭ العى شەبىندە جۇرگەن دارىگەرلەرگە ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ كەلەسىز. وسى ءمالىم­دەمەڭىزدە دە ولارعا شىنايى جانا­شىرلىق تانىتتىڭىز. جالپى، بۇل سالانى جەتىلدىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

– بارشا جۇرتقا قاۋىپ توندىرگەن ىندەتتى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، دارىگەرلەر مەن مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى جۇمىلدىرىلدى. ولارعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋدىڭ ماڭىزى زور. بيلىك تاراپىنان بارىنشا جاعداي جاسالۋدا.

وكىنىشكە قاراي ىندەتپەن كۇرەس بارىسىندا مەديتسينا جۇيەسىنىڭ وسال جاقتارى دا انىقتالدى. ساقتىق شارالارىنا قاراماستان، كوپتەگەن مەديتسينا قىزمەتكەرى ۆيرۋس جۇقتىرىپ الدى. دارىگەرلەرىمىز ونسىز دا جەتپەي جاتقاندا، وسىنداي قيىندىققا تاپ بولدىق. بۇل جاع­داي تىكەلەي باقىلاۋىمدا. ناقتى تاپسىر­مالار بەرىلدى. ىندەتپەن كۇرەسۋگە اتسا­لىس­قان دارىگەرلەرگە ءتيىستى ۇستەمەاقى تولە­نۋدە.

قازىرگى ۋاقىتتا مەديتسينا قىزمەتكەر­لەرىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. دارىگەرلەرگە بەرىلەتىن الەۋمەتتىك كەپىلدىك اياسىن كەڭەيتىپ، ىنتالاندىرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ قاجەت. پاندەميا دەنساۋلىق ساقشىلارىنا قولداۋ كورسەتۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارتتى. ءبىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى بۇل سالاعا ءمان بەرىپ كەلەمىز. دەگەنمەن ءالى دە اتقاراتىن جۇمىستار از ەمەس.

كوروناۆيرۋس ىندەتى مەديتسينا عىلىمىن دامىتۋدىڭ دا وزەكتى ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. قازىر بۇكىل الەم وسى سالاعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، جۇقپالى اۋرۋلارمەن كۇرەستى كۇشەيتۋدە. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە مەديتسينالىق-بيولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ويتكەنى ايبىندى اسكەرمەن بىرگە مىقتى مەديتسينا دا – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قالقانى. بۇدان بىلاي ونىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەتىنى ءسوزسىز.

جاقىندا نۇر-سۇلتان قالاسىندا مو­دۋلدىك جۇقپالى اۋرۋلار اۋرۋحا­ناسى اشىلدى. ونىڭ نەبارى ەكى اپتا ىشىندە سالىنعانىن بىلەسىزدەر. اۋرۋحا­نا حالىقارالىق تالاپتارعا ساي جابدىق­تالعان. ونى ارنايى بارىپ ارالاپ كور­دىم. سونىمەن قاتار عالىمدارىمىز دياگنوس­تيكالىق تەست جۇيەسىن ازىرلەپ شىقتى. مىنە، وسىنداي ناقتى جۇمىستار سالانى جەتىلدىرە تۇسەتىنى ءسوزسىز. دەنساۋلىق ساق­تاۋ مينيسترلىگى الداعى ۋاقىتتا دا مەدي­تسي­نالىق قىزمەت ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن اۋ­قىمدى ءارى جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋى كەرەك.

– ءال-فارابي مەن اباي مەرەيتويلارى اياسىندا كوپتەگەن ءىس-شارا جوسپارلانعانى بەلگىلى. ەندى وسى جوبالاردى ورىنداۋ تارتىبىنە وزگەرىس ەنگىزىلە مە؟

– ۇلىلاردى ۇلىقتاپ، دانالاردى دارىپتەۋ – حالقىمىزدىڭ يگى ءداستۇرى. ءبىز ءال-فارابي مەن اباي مۇراسىن زەردەلەۋ ار­قىلى قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ تا­مىرى تەرەڭ ەكەنىن كورسەتەمىز. سون­دىق­­تان بۇل مەرەيتويلار – بارىمىزگە ۇلكەن سىن.

اباي ءوزىنىڭ «تولىق ادام» تۇجى­رى­مىن ميراس ەتسە، ءال-فارابي «باقىتقا جەتۋ جولىنداعى قايىرىمدى قوعام» قاعيداسىن وسيەت ەتىپ قالدىردى. ۇلى وي­شىلداردىڭ ادىلدىك پەن ىزگىلىك جونىندەگى ۇستانىمى بارشاعا بەلگىلى. مەنىڭ «حا­لىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجىرىمدامام وسى قاعيدالارمەن ۇندەسەدى.

مەرەيتويلار اياسىندا مەملەكەتتىك جانە وڭىرلىك جوسپارلار جاسالدى. بۇگىنگە دەيىن كەيبىر جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ ۇلگەردىك. قازىرگى احۋالعا بايلانىستى ءتۇرلى مەرەيتويلىق شارالار ونلاين فورماتىندا وتكىزىلۋدە. بۇل جوبالار الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت-رەسۋرس­تاردا دا كەڭىنەن ناسيحاتتالادى.

– ءسىز سىرتقى ساياساتتىڭ قىر-سىرىن جەتىك بىلەسىز. كوپ جىل ديپلوماتيالىق قىزمەتتە بولدىڭىز. قازىرگى زاماندا ۇلتتىق مۇددەگە بەرىك بولۋ ءۇشىن سىرتقى ساياساتىمىزدى قالاي جۇرگىزۋىمىز كەرەك؟ جالپى، پاندەميادان كەيىن حالىقارالىق قاتىناستار قالاي ورىستەيدى؟

– بۇگىندە بۇكىل الەم دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستى. بۇل، اسىرەسە وسى پاندەميادان كەيىن انىق بايقالادى دەپ ويلايمىن. وسىنداي سىن ساعاتتا ءار مەملەكەت، ەڭ الدىمەن، ءوز ازاماتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلايدى. بۇل – زاڭدى نارسە. بىراق مۇنداي كۇردەلى كەزەڭ حالىق­ارالىق ىنتىماقتاستىققا سىزات ءتۇسىر­مەۋى كەرەك. سوڭعى اپتالاردا مەن بىرقا­تار ەلدەردىڭ جانە حالىقارالىق ۇيىم­داردىڭ باسشىلارىمەن تەلەفون ار­قىلى سويلەستىم. تۇركىتىلدەس مەملەكەت­تەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەينەسامميتىنە جانە جوعارى ەۋرازيا­لىق ەكونوميكالىق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ونلاين فورماتىنداعى جۇمىس كەزدەسۋىنە قاتىستىم.

قازىر پاندەميامەن كۇرەس جۇرگى­زۋ باعىتىنداعى حالىقارالىق ىنتىماق­تاس­تىقتى كۇشەيتۋ قاجەت. وسىعان وراي ءبىز سەرىكتەس ەلدەرمەن بىرگە كۇش جۇمىل­دىرىپ وتىرمىز. بۇل – ىندەتكە قارسى تۇرۋدىڭ نەگىزگى جولى. جالپى، سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ ساباقتاستىعى ساقتالا­تىن بولادى. ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى جانە جاڭا سەرىكتەستەرىمىزبەن ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستاردى دامىتا بەرەمىز.

سونىمەن قاتار كەز كەلگەن مەملە­كەت ءۇشىن باسقا ەلدەردەن ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان ءبىز دە سىرتقى ساياساتتا ەكونوميكالىق ديپلوماتياعا باسا ءمان بەرەمىز. بۇل – قازاقستاننىڭ ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ستراتەگياسىنداعى باسىم باعىتتىڭ ءبىرى. الداعى كەزەڭدە دە سولاي بولىپ قالا بەرەدى. سىرتقى ساياسات ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە سىندارلى بولۋعا ءتيىس. ديپلوماتيا سالاسى دا ىندەتتىڭ سالدارىنان ساباق العانى ءجون.

– پرەزيدەنت قىزمەتىنە كىرىس­كەنى­ڭىزگە ءبىر جىلدان استى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا بىرقاتار ماقسات-ءمىن­دەتتى العا قويدىڭىز. جالپى، ءوز باستامالارىڭىزدىڭ ورىندالۋ بارىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– قازاقتا «ەل قۋاتتى بولماي، باق تۇراقتى بولمايدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. وسى ورايدا مەملەكەتتىلىكتى نىعايتىپ، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى باستامالار قولعا الىندى.

ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگى بەكەم بولۋى كەرەك. بۇعان بيلىك پەن حالىق اراسىندا تۇراقتى ديالوگ ورناتۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى. وسىعان وراي ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋعا ارنالعان اۋقىمدى شارالار ۇيىمداستىرۋ، وزەكتى ماسە­لەلەردى تالقىلاپ، ءتيىمدى ۇسىنىستار ءازىر­لەۋ. بۇگىنگە دەيىن كەڭەستىڭ ەكى وتىرىسى وتكىزىلدى. ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋ­مەتتىك جاڭعىرۋ باعىتتارى بويىنشا كوپ­تەگەن ۇسىنىس جاسالدى. قوعامدى الاڭ­داتقان ءتۇرلى ماسەلەلەر قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.

زامان تالابىنا ساي ساياسي رەفورمالار جۇرگىزىلۋدە. قازىر مەنىڭ باستاماممەن پارلامەنتتە بىرقاتار ماڭىزدى زاڭ­نا­مالىق وزگەرىستەر تالقىلانۋدا. «بەي­بىت جيىنداردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى» تۋرالى زاڭ جوباسى قاراس­تىرىلىپ جاتىر. بۇل ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق دامۋىن ايقىندايتىن وتە ماڭىزدى قۇجات بولاتىنىنا كۇمان جوق.

ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتات­تارىنىڭ سايلاۋىنا تۇسەتىن ساياسي پارتيالار ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن وتىز پايىزدىق كۆوتا بولەتىن بولادى. وسىعان وراي زاڭعا ءتيىستى تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاراستىرىلۋدا. سونداي-اق ساياسي پارتيا­لاردى تىركەۋدى جەڭىلدەتۋ، پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن زاڭناماعا ماڭىزدى تۇزەتۋلەر جاسالماق.

وسى وزگەرىستەر ساياسي ۇدەرىستەردى ودان ءارى ليبەراليزاتسيالاۋ جولىنداعى ناقتى قادام بولادى دەپ سەنەمىن.  جان-جاقتى ساياسي رەفورمالار جالعاسادى. بۇل – ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق تاڭداۋىمىز.

سونداي-اق ازاماتتاردىڭ ءوتىنىش-تىلەكتەرىن جەدەل قاراستىرۋ ءۇشىن «حا­لىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجى­رىمداماسىن ۇسىندىم. بۇل – وتە ماڭىزدى ءارى قاجەت باستاما. شەنەۋنىك­تەر­دىڭ مىندەتى – ەڭ الدىمەن، حالىققا قىز­مەت ەتۋ. ولار ەل-جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇقتا­جىنا قۇلاق اسپاعاندا كىمگە قۇلاق اسادى؟! وسى قاعيداتتى بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ساناسىنا سىڭىرگەن ءجون. قازىردىڭ وزىندە بۇل باعىتتا وڭ وزگەرىس بار.

وتاندىق بيزنەستى دامىتۋعا ارنالعان بىرقاتار باستاما جۇزەگە استى. مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا شاعىن جانە ميكرو بيزنەس وكىلدەرى ءۇش جىلعا تابىس سالىعىنان بوساتىلدى. ولاردىڭ قىزمەتى الداعى ءۇش جىل بويى تەكسەرىلمەيدى. سول ءۇشىن موراتوري جاريالانعانىن بىلەسىزدەر. قازىرگى توتەنشە جاعداي كەزىندە دە كاسىپكەرلەرگە ۇلكەن قولداۋ كورسەتىلۋدە. ونى جوعارىدا اتاپ ءوتتىم.

ەلدى الاڭداتاتىن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى باسپانا ەكەنى بەلگىلى. وسى باعىتتا دا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى. ۇكىمەت الدىنا ەلباسى ۇسىنعان «باقىتتى وتباسى» باعدارلاماسىنىڭ اياسىن كەڭەيتىپ، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن جانداندىرۋ مىندەتى قويىلدى. سوعان سايكەس، بيىلدان باستاپ جىل سايىن كوپ بالالى جانە مۇگەدەك بالالارى بار 10 مىڭ وتباسى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.

از قامتىلعان جانە كوپ بالالى وتبا­سىلارعا ارنالعان الەۋمەتتىك كومەكتىڭ جاڭا تۇرلەرى ەنگىزىلدى. مىسالى، كوپ بالالى وتباسىلارعا تابىسىنا قاراماي جاردەماقى بەرىلە باستادى. جارتى ميلليوننان استام ازاماتتىڭ 300 مىڭ تەڭگەگە دەيىنگى كەپىلسىز نەسيەسى وتەلدى. بۇل باستامالار حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان.

بىلتىر «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. سوعان وراي الداعى ءتورت جىلدا ۇستازداردىڭ ەڭبەكاقىسىن ەكى ەسە ارتتىرۋدى تاپسىردىم. بۇل جۇمىس جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. بيۋدجەت سالاسىنداعى باسقا دا قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسى كوبەيتىلۋدە.

مەن تالانتتى دا تالاپتى جاستارعا سەنىم ارتامىن. سول سەبەپتى «پرەزيدەنتتىك جاستار كادرلىق رەزەرۆىن» قۇرىپ، «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» شىققان 300 جاستى ىرىكتەپ الدىق. ولاردىڭ ءبىرازى قىزمەتكە ورنالاستى. ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا جاستار ساياساتىنا ارنالعان جاڭا كەشەندى باعدارلاما ازىرلەۋدى تاپسىردىم.

وسى جىلدى «ۆولونتەر جىلى» دەپ جاريالادىم. بۇگىندە بۇل باستامانىڭ دەر كەزىندە كوتەرىلگەنىن كورىپ وتىرمىز. قازىرگىدەي توتەنشە جاعدايدا ۆولونتەرلەر ايانباي ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. كۇردەلى كەزەڭدە بەلسەندىلىك تانىتقان جىگەرلى جاستاردى ۇلگى تۇتۋىمىز كەرەك.

جالپى، ءبىر جىل ىشىندە ناقتى جۇمىستار اتقارىلدى. سوندىقتان ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن مۇنداي شەشىمدەر الداعى ۋاقىتتا دا قابىلدانا بەرەدى.

– كەلەسى جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل تولادى. ءبىز دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستىق. وسى ورايدا جاڭا مۇمكىندىكپەن بىرگە جاڭا قاۋىپ-قاتەردىڭ دە تۋىندايتىنى جاسىرىن ەمەس. الداعى ۋاقىتتا سوعان توتەپ بە­رىپ، ەلىمىزدى وركەندەتۋ ءۇشىن نە نارسەگە باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون؟

– ءبىز ەلباسىنىڭ ساليقالى ساياسا­تىنىڭ، حالقىمىزدىڭ ىرىس-ىنتى­ما­عىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىز قازاقستاندى قۇردىق. وسى جىلدار ىشىندە ءتيىمدى باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاستى. ەگەمەن ەلى­مىزدىڭ ىرگەسىن بەكەمدەۋ ءۇشىن اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى. وتپەلى كەزەڭدەگى بار­لىق قيىندىقتى ەڭسەرىپ، ورنىقتى دامۋ جولىنا تۇستىك. ەندىگى ماقسات – وسىنداي تابىستاردى ەسەلەپ، جاڭا بەلەستەردى باعىندىرا بەرۋ.

ايگىلى فرانتسۋز ويشىلى جان-جاك رۋسسو «مىقتى مەملەكەت قانا ءوز ازامات­تارىنىڭ ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتە الادى» دەگەن ەكەن. حالقىمىزدىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن قازاقستاندى مىق­تى مەملەكەتكە اينالدىرۋىمىز كەرەك. بۇل رەتتە «كۇشتى پرەزيدەنت – ىق­پالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسىن بەرىك ۇستانۋىمىز قاجەت.

الەمدە ءتۇرلى ۇردىستەر قالىپتاسۋدا. بىراق سونىڭ ءبارى بىردەي ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلە بەرمەيدى. نەگىزگى قاۋىپ-قاتەرلەر الدا. سوندىقتان قىراعىلىق ساقتاي وتىرىپ، قيىندىقتاردى ەڭسەرۋگە ءاردايىم دايىن بولۋىمىز كەرەك.

جاڭا سىن-سىناققا توتەپ بەرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قور­عاي بىلگەن ءجون. انا ءتىلىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى، قوعام­داعى تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى، بەرەكە-ءبىر­لىكتى ساقتاي الماساق، كەلەر ۇرپاق ءبىزدى كەشىرمەيدى. اسىرەسە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. ءتىل – ۇلتتىڭ تۇعى­رى، ۇرپاقتىڭ عۇمىرى. قازاق ءتىلى قازاقتى الەمگە تانىتا الادى. حالىقتىڭ ءتىلى – حالىقتىڭ تولقۇجاتى. مۇنى ءاردايىم ەستە ۇستاۋ كەرەك. بىلە بىلسەك، ۇلتتىق قا­ۋىپسىزدىك ءتىلىمىزدى قادىرلەۋدەن باستالادى.

بۇگىندە تسيفرلى تەحنولوگيالار قار­قىندى دامىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ ءتۇرلى سالاسىنا دەندەپ ەنىپ كەلەدى. ءبىز وسى ۇردىسكە باسا ءمان بەرىپ وتىرمىز. بۇل – قازىرگى زاماننىڭ باستى تالابى. مۇنى كوروناۆيرۋس ىندەتىنە بايلانىستى تۋىنداعان كۇردەلى كەزەڭ انىق اڭعارتتى. مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا ۇكىمەت «تسيفرلى قازاقستان» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا انىقتالعان كەمشىلىكتەردى ەسكەرىپ، قايتا قارايدى. تسيفرلاندىرۋ ۇدەرىسى ەلىمىزدى وركەندەتۋگە تىڭ سەرپىن بەرەتىنى ءسوزسىز. ونىڭ ءمان-ماڭىزى ارتا بەرمەك.

ەلىمىزدى وركەندەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ۇدەرىسىن جالعاستىرا بەرەمىز. وسى جولدا شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە بارىنشا جاعداي جاساعان ابزال. سونىمەن قاتار ادامي كاپيتالدى ودان ءارى دامىتامىز. بۇل باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەت. وسىعان وراي ءبىلىم، عىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىن دا تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋ مىندەتى الدىمىزدا تۇر.

تاعى ءبىر زور ماقسات – ەلدى ەڭبەككە باۋلۋ. شىندىقتى ايتساق، شەتەلدەردە حالقىمىز ناعىز ەڭبەكقور جۇرت رەتىندە ءالى تانىلا قويعان جوق. بۇل ءبىزدىڭ بەدەلىمىزگە دە ەداۋىر نۇقسان كەلتىرەدى. قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا عانا كوپ ماسەلەنى شەشىپ، مەملەكەتىمىزدى دامىتامىز، ءال-اۋقاتىمىزدى ارتتىرامىز.

سوندىقتان ەڭبەككە باۋلۋ جاستارعا تاربيە بەرۋدىڭ نەگىزگى باعىتى بولۋ كەرەك دەپ سانايمىن. بۇل ۇلتتىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي ىقپال ەتەدى.

– قاسىم-جومارت كەمەلۇلى، قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى ەلدى الاڭداتقان وزەكتى ساۋالدارعا جا­ۋاپ بەردىڭىز. ەندى سوڭعى سۇراق. سونىمەن قازىرگى كۇردەلى كەزەڭنەن قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟

– توتەنشە جاعداي كۇندەلىكتى ءومىرى­مىزگە ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزدى. جوسپار­لانعان جۇمىستاردى، ءتۇرلى ءىس-شارالاردى كەيىنگە قالدىرۋعا ءماجبۇر بولدىق. وسىنداي كەزدە، ەڭ الدىمەن، نە نارسەنىڭ اسا باعالى ەكەنىن تۇسىندىك. بۇل – ادامنىڭ ءومىرى، ادامي قارىم-قاتىناستار، ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعى، قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگى. ءبىر-بىرىمىزگە قولداۋ كورسەتۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن دە اڭعاردىق. قالعان دۇنيەنىڭ ءبارىن بىرتىندەپ رەتكە كەلتىرۋگە بولادى.

پاندەميا كەزىندە بۇكىل قوعامىمىز سىنعا ءتۇستى. كوپتەگەن ازاماتتار قيىن ساتتە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن تا­نىت­تى. بۇل – پاراساتتى ءپاتريوتيزمنىڭ كورى­­نىسى. كەز كەلگەن كۇردەلى كەزەڭ ادام­نىڭ جىگەرىن جانىپ، رۋحىن قايرايدى. الەم­­گە جايىلعان ىندەت تۇسىنداعى احۋال حال­­قى­­مىزدى ودان ءارى ۇيىستىرا تۇسەتىنى انىق.

وسى رەتتە، ۇلى ابايدىڭ «توقتاۋ­لىلىق، قالىپتى شىدامدىلىق – بۇل قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك» دەگەن ولەڭ جولى ويعا ورالادى. شىن مانىندە، تاباندىلىق  پەن توزىمدىلىك تانىتساق، قيىندىققا توتەپ بەرەمىز. ەلىمىز بۇل قيىن­دىقتان شيراپ ءارى شىڭدالىپ شى­عادى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىن.

بارلىق قيىندىقتى بىرگە جەڭەمىز!

اڭگىمەلەسكەن دارحان قىدىرالى،

سىلتەمە: «Egemen Qazaqstan».

Abai.kz