التىن وردانىڭ قول استىندا بىرنەشە عاسىر وتار بولعان رۋس جۇرتى، التىن وردانىڭ ىدىراۋى مەن قۇلدىراۋىنا، بولشەكتەنۋىنە بايلانىستى، تولاسسىز تۋىلعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءوزارا قىرقىسىن شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، تاۋەلسىزدىك الىپ شىعا كەلدى. بىرنەشە عاسىرلىق بوداندىق، ەزىلۋ ولاردىڭ موڭعۇل-تۇركى حالىقتارىنا دەگەن وشپەندىلىگى، كەگى ۇرپاقتار بويى جادىلارىندا ساقتالىپ كەلدى. ۇلى پەتر I ءدىڭ زامانىندا اتقا قونىپ كۇشەيە تۇسكەن رۋس كىنازدىكتەرى بىرىگىپ، بيلىگى ورتالىققا شوعىرلانعان يمپەرياعا اينالا باستادى. بالتىق جاعالاۋىنان باستاپ، قاپقاز، ۇلى ءسىبىر، ورتا ازيا، التاي حالىقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاۋلاپ، قىرىپ-جويىپ وتارلاي باستادى. بۋىرقانعان اتا كەگىن قايتارعانى سونشا كەيبىر حالىقتاردى، ايتالىق ءسىبىردىڭ ەجەلگى كونە حالىقتارىن جەر بەتىنەن تۇگەلىمەن جويىپ جىبەردى. عالىمداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 300 دەن استام ءسىبىر جۇرتى ورىس-كازاكتارىنىڭ اياۋسىز قىرعىنىنان جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتكەن.

1511-1520 جىلى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا-اق قازاق دالاسىمەن شەكتەسىپ، شەگارانى قازاق جەرىنىڭ ىرگەسىنە دەيىن كەڭەيتكەن الىپ يمپەريا قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن 1845 جىلعا دەيىن 300 جىلدان استام  ۋاقىت بويى قازاق دالاسىنىڭ شەگىنە، تولىق اتتاپ باسا الماعانىن كورۋگە بولادى.

التىن وردانىڭ قول استىندا بىرنەشە عاسىر وتار بولعان رۋس جۇرتى، التىن وردانىڭ ىدىراۋى مەن قۇلدىراۋىنا، بولشەكتەنۋىنە بايلانىستى، تولاسسىز تۋىلعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءوزارا قىرقىسىن شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، تاۋەلسىزدىك الىپ شىعا كەلدى. بىرنەشە عاسىرلىق بوداندىق، ەزىلۋ ولاردىڭ موڭعۇل-تۇركى حالىقتارىنا دەگەن وشپەندىلىگى، كەگى ۇرپاقتار بويى جادىلارىندا ساقتالىپ كەلدى. ۇلى پەتر I ءدىڭ زامانىندا اتقا قونىپ كۇشەيە تۇسكەن رۋس كىنازدىكتەرى بىرىگىپ، بيلىگى ورتالىققا شوعىرلانعان يمپەرياعا اينالا باستادى. بالتىق جاعالاۋىنان باستاپ، قاپقاز، ۇلى ءسىبىر، ورتا ازيا، التاي حالىقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاۋلاپ، قىرىپ-جويىپ وتارلاي باستادى. بۋىرقانعان اتا كەگىن قايتارعانى سونشا كەيبىر حالىقتاردى، ايتالىق ءسىبىردىڭ ەجەلگى كونە حالىقتارىن جەر بەتىنەن تۇگەلىمەن جويىپ جىبەردى. عالىمداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 300 دەن استام ءسىبىر جۇرتى ورىس-كازاكتارىنىڭ اياۋسىز قىرعىنىنان جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتكەن.

1511-1520 جىلى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا-اق قازاق دالاسىمەن شەكتەسىپ، شەگارانى قازاق جەرىنىڭ ىرگەسىنە دەيىن كەڭەيتكەن الىپ يمپەريا قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن 1845 جىلعا دەيىن 300 جىلدان استام  ۋاقىت بويى قازاق دالاسىنىڭ شەگىنە، تولىق اتتاپ باسا الماعانىن كورۋگە بولادى.

1860-1870 جىلدار  شاماسىندا عانا قازاق جەرىن ءبىر جولاتا وتارلاۋعا شاماسى كەلە باستاعان، تۇركى جۇرتىنىڭ قانىن سۋداي توككەن قاندى اۋىز يمپەريا، قازاق دالاسىن وتارلۋ بارىسىندا دا، وسى ساياساتىن ۇزبەي جالعاستىرىپ كەلدى. باعىنعان-باعىنباعانىنا قاراماستان كەيبىر قازاق رۋلارىن تۇتاسىمەن قۇرتىپ جىبەردى. قازاقتارعا شۇيلىككەنى سونشا، باسقا باعىنىشتى بودان بولعان حالىقتارعا قاراعاندا، ەڭ كۇشتى قارسىلاسقان وسى قازاقتار ەدى. ۇلى ھۇن يمپەرياسىنان، بايىرعى تۇركى جۇرتىنان قاجىعان قىتايلاردىڭ دا تۇركى جۇرتىنا دەگەن ازۋى باسۋلى ەدى. شىڭعىس اۋلەتتەرى قۇرعان، يۋان پاتشالىعىن اۋدارىپ تاستاپ ميڭ پاتشالىعىن قۇردى. بىراق ونىڭ دا كۇنى ۇزاققا بارمادى. شىعىس تەرىستىك القابىنان شىعىپ، كۇشەيىپ كەلە جاتقان مانجۋر ۇلىسى قىتاي قورعانىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. ۇلى چيڭ يمپەرياسىن قۇرىپ قىتايدى 1911 جىلعا دەيىن تابان اۋدارماي 3 جارىم عاسىر بيلەدى. عاسىرلار بويى وزدەرىنە مازا بەرمەگەن تۇركى جۇرتىن بايىرعى اتا قونىسىنان، قىتاي قورعانىنان التايعا دەيىن، سوزىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر تۇركى حالىقتارىن بولشەكتەپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ قىزىل-قىرعىن سالىپ كەلدى. ارينە، ولاردىڭ دا اتا كەگى كۇشتى ەدى. قاعاناتتاردى بىرنەن سوڭ ءبىرىن جويدى. تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى. ايامادى، كەسكىلەدى، قىردى. تۇركى جۇرتىنىڭ توز-توزى شىقتى. بيلىككە تالاس، ىشكى قىرقىس، بيلەرمەن حانداردىڭ، تايپالار اراسىنداعى اۋىز بىرشىلىكتىڭ بولماۋى ءتۇبى ءبىر، تۇركى حالقىنىڭ تۇبىنە جەتىپ تىنىپ ەدى. سول قاندى قاساپ قىرعىن ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. ءبىر ساتتە تولاستاعان ەمەس. بىراق قىلىش العان قاندى قىرعىن ەمەس، ەكونوميكالىق-ساياسي كەڭىستىگىمىزدى ءوز ۇستەمدىگىنە قاراتۋ ارقىلى وتارلاۋدىڭ جاڭا ءبىر ءتۇرى  بەيبىت، تىنىش، جىمىسقى، قيتۇرقى تاسىلدەر ارقىلى بودان ەتۋ شايقاسى. ۇلى تۇركى جۇرتىنىڭ اتا جاۋىنا اينالعان، قازىرگى ەكى دەرجاۆا ەلدىڭ ەندى ەكى بۇيىردەن قىسا، قىسپاققا الۋى بارعان سايىن جيىلەپ كەلەدى. قاندى شەڭگەلىن العانىمەن تىرناعى ءالى باتىپ وتىرعان رەسەي قازاق دالاسىن وتارلاۋدىڭ جاڭا تاسىلىنە مىقتاپ كىرسە باستاعانعا ۇقسايدى.

ەكونوميكالىق-ساياسي، اسكەري جاقتاعى ىقپالىن بىلاي قويعاندا، اقپارات كەڭىستىگىمىزدى جاۋلاپ الىپ وتىرعان الپاۋىت ەلدىڭ شوۆينيستىك-ۇلتشىلدىق باعىتتاعى ساياساتى، ۇستانىمى وزگەرگەن ەمەس. دۇنيەنىڭ كەز-كەلگەن جەرىنە بارساڭىزدا رەسەيدەي قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگىپ، قوجاڭداپ وتىرعان مەملەكەتتى كورمەيسىز. بيلىكتەن تارتىپ، ءبىزدىڭ بۇكىل رەسۋرۋستارىمىز، ينتەلەگەتسيامىز سولاردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. تاۋەلسىزدىك الدىق پا؟ جوق، جاريالادىق پا دەگەن سۇراققا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە المايدى. شىن مانىندە ءبىز تاۋەلسىز ەل ەمەسپىز. ايماقتىق، وڭىرارالىق ەلگە اينالدىق. جارتىلاي وتار، جارتىلاي تاۋەلسىز جارىمجان ەلمىز. ەكونوميكالىق جاقتاعى قىتايدىڭ ۇلەس پايىزىنىڭ ارتۋى ءبىزدى وڭدىرماسى انىق. دەرجاۆالاردىڭ كاپيتالدىق، شيكىزاتتىق جانە قوماقتى پايدا تاباتىن، شىلاۋىنداعى ەلگە اينالىپ قالعان سياقتىمىز..

قىتايدىڭ مىسىق تابانداپ جاقىنداۋى، رەسەيدىڭ شوقپار ۇيىرە باستاۋى ءبىر تىقىردىڭ تاياپ كەلە جاتقانىن بىلدىرسە كەرەك. شىنىمەندە وسى قاۋىپكە قارسى تۇرا الاتىن قوعامدىق پىكىر قالىپتاستى ما؟ بىزدەگى ورىستىڭ ويىمەن، ەۆرەيدىڭ اقىلىمەن، كارىستىڭ قۋلىعىمەن قيمىلدايتىن بيلىك، ينتەلەگەتسيا ورىس پرەمەرى ۆ. ءپۋتينننىڭ كوزقاراستارىمەن كەلىسە مە؟ ءپۋتيننىڭ تىلىندە سويلەيتىن بيلىك  پۋتينشا ءۇن قاتا الاما؟ بۇل سۇراق ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى ءارى ەڭ قاجەتتى دەر كەزىندە اشىق پىكىر ءبىلدىرۋدى تالاپ ەتەتىنى شىندىق. ەشكىمنىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسپاستان، ميليونداعان ادامنىڭ، كەلەسى ۇرپاقتىڭ، ۇلتتىڭ كەلەشەگى مەن تاعدىرىمەن ەسەپتەسپەستەن كەدەندىك وداققا كىردىك. كىرگەمىز جوق - كىرگىزدى. كونبەسەڭدە. ەۋرازيالىق وداققا كىرۋگە ۇندەگەن (ۇندەگەن دەيمىز اۋ، كىر دەپ كىجىنىپ وتىرعان) رەسەي پرەمەرى ۆ. ءپۋتيننىڭ وداعىنا ەندى كىرەمىز بە جوق الدە قاسقايىپ قارسى شىعامىزبا؟ بيلىكتىڭ ەۋرازيالىق وداقتى كوپتەن بەرى اڭساپ، ءبىرتۇتاس ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىك، ورتاق ۆاليۋتا دەگەندى ويلاپ تاپقانى جانە ايتىپ جۇرگەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ءبىز 300 جىل بويى ورىس قازانىندا قۋىرداق بولىپ قۋىرىلىپ، شالا كۇيىپ كەلدىك. ەندى ەس جيار ساتتە كۇلىمسى ءيىس ساسىعان سول قازانعا قايتا تۇسسەك مايسىز جانىپ كەتپەيمىز بە؟ سۇلاپ تۇسكەن حالىقتى، سۋ تۇبىنە جىبەرسەك كەلەسى ۇرپاققا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ بۇل ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ اداسۋى، ساناسىنىڭ السىرەگەنى ەمەس پە؟ ەكى يىعىڭ شابىلسا باسىڭ قالار، ال باسىڭ شابىلسا نەڭ قالادى؟

ەۋروپاداعى قازىرگى وركەنيەتتى ەلدەر ساناتىندا قارالاتىن اعىلشىن، فرانسۋز، يسپان، يتاليان، پورتۋگال، گەرمان، گوللاند ەلدەرىنىڭ ءبارى دە كەزىندە وتارلاۋشى باسقىنشى ەلدەر بولاتىن. ولاردا ءوز كەزىندە، ادامزاتقا قارسى وتارلاۋدىڭ الۋان ءتۇرلى زورلىق-زومبىلىقتارىن جۇرگىزىپ، جان-تۇرشىگەرلىك قىلمىستارعا بارىپ، باسقىنشىلىق ساياساتىن جۇرگىزىپ  كەلسە دە، بىراق قازىرگى تاڭدا ول ەلدەر  اسىرە شوۆينيستىك وكتەمدىك كوزقاراستارىنان، ويلارىنان باس تارتىپ، ارىلا باستادى. اعىلشىندار جاۋلاپ العان مالاي تۇبەگىندەگى ەلدەردىڭ ەشقايسىنىڭ دا تىلىنە، مادەنيەتىنە، دىنىنە سوقتىققان جوق. قايتا ولاردىڭ ءوز انا تىلدەرىندە وقۋىنا، دىندەرىن ساقتاۋىنا، مادەنيەتىن وركەندەتۋىنە جول بەرىپ وتىردى. ەۋروپالىق ەلدەر وتارلاۋشىلىق ساياساتىنىڭ باسقا حالىقتارعا اكەلگەن زارداپتارىن زەردەلەپ، زەرتتەپ كەلەسى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا كەلمەسكە كەتكەن وكتەمدىك مىنەزدەن ۇلگى الماۋعا شاقىرىپ، وركەنيەتتى جولعا تۇسۋگە تاربيەلەپ وتىر. الەمنىڭ مادەنيەتتى وزىق ەلدەرى قاتارىندا، ەۋروپالىق وداق اياسىندا جۇمىس ىستەپ، تەڭ دارەجەدە، بەيبىت، ىنتىماقتى، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىسىنە كيلىكپەي، ءوزارا سىيلاسىپ، بىرگە وركەندەپ وتىر. ال رەسەي شە؟ كەڭەستىك كەلمەسكە كەتكەن كەر زاماندى ءتىرىلتىپ، قول استىنان سۋسىپ كەتكەن ەلدەردى قايتادان ۋىسىنا الىپ، وكتەمدىك كورسەتكىسى كەلەدى. پەتر I زامانىنان كەلە جاتقان ۇلى ورىستىق-شوۆينيستىك پيعىل مەن سانادان ءالى ارىلماعان رەسەي، ءوز اۋماعىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىقتار ءۇشىن ءالى دە قاتەرلى باسقىنشى ەل رەتىندە قارالادى. وزدەرىن ەۋروپالىق سانايتىن، ەۋروپالىق وركەنيەتتىڭ كوشىنەن، سانا-سەزىمىنەن الدە قايدا ارتتا قالىپ قويعان رەسەي ءۇشىن بۇل جولدىڭ ۇزاققا اپارماسى انىق دۇنيە. ادامزاتىڭ اقىل-ويى شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سانا دامىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ىقپالى ارتىپ، دەموكراتيا مەن قۇندىلىقتىڭ وركەنى قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلە جاتسا دا، ورىس پەن قىتاي باياعى كەر زاماننىڭ كەبىن ءالى كيىپ كەلەدى. «دەن» گازەتىنىڭ كاۋلاندىرۋىنشا، قازىرگى ازات ۋكراينانىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى اشۋ-ىزا ۇستىندە «روسسيا ءوزىنىڭ موسكۆا كنيازدىگى كەزىندەگى شەگاراسىنا قايتا تۇسكەنگە دەيىن، ءبىز ءوزىمىزدى قاۋىپسىز دەپ ساناي المايمىز»، دەگەن ەكەن. كۇللى تۇركى جۇرتىنا عانا ەمەس، وزىمەن قانداس، ءدىنى ءبىر، ءتىلى جاقىن دەيتىن سلاۆيان تەكتەس حالىقتاردى دا وڭدىرماعانى انىق. موردۆا، كومي، كارەل، ۋدمۋرت، ۋكراين، گرۋزين، ارميان سياقتى سلاۆيان تەكتەس حالىقتاردى تابانىنا سالىپ ەزىپ كەلگەنى تاريحقا ايان. الەمدىك وركەنيەتتەر توعىسىپ، ادامزات تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ التىن بەسىگىندە تەربەلۋدى ارمانداسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن وزىنە باعىنىشتى كاۆكاز حالىقتارىن قىرىپ-جويىپ ۇستاپ وتىرعان رەسەي ءۇشىن دە جەرىنىڭ 60 پايىزى باسقا ۇلتتاردىكى بولسا دا، ولاردى باس كوتەرتپەي جويۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزىپ، قارسىلىق كورسەتىپ، ۇلتتىق تەپە-تەڭدىكتى تالاپ ەتەتىن، حالىقتاردى فەودالدىق زاماننىڭ تاسىلىمەن، تىلەگىمەن ەسەپتەسپەستەن، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى ەلەمەستەن اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراتىپ كەلەدى. باسقا حالىقتاردىڭ مادەنيەتىمەن، قۇندىلىعىمەن ساناسپاۋ، ولاردى وزدەرىنەن تومەن ساناۋ، ورايى كەلسە، قۇرتىپ جىبەرۋ نيەتىنەن  ءبىر ساتتە تانعان ەمەس. ءتۇبىمىز ءبىر، تۇركى جۇرتى سانالاتىن قىرعىزىڭ ساياسي قىرعىن سالىپ، ءوزىمشىل ءوز اعاڭ وزبەك وزەۋرەپ، قۇمداعى تۇركىمەن ءتۇڭىلىپ، ازەربايجان قاراباقپەن الەك بولىپ وتىرعاندا تۇركى جۇرتىنىڭ باسى ازىرگە بىرگەتىن ءتۇرى بىلىنبەيدى.

كەسكىلەسكەن كەر زاماندا، اقتابان-شۇبىرىندى بولىپ توزدىق، كەڭەستىك تار زامانعا كەلگەندە اشتىقتان قىرىلدىق. قىزىل يپمەريانىڭ قيتۇرقى ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپ، بۇكىل رۋحاني قۇندىلىعىمىزدان اجىراپ قۇرىپ كەتە جازدادىق. بىراق ءبارى دە اۋىز بىرشىلىكتىڭ جوقتىعىنان، باقاداي شۋلاعانىمىزدىڭ كەسىرىنەن ەدى. سول كەسىرىن تيگىزگەن كەر اۋىز قىلىعىمىز ءالى جالعاسىپ كەلەدى. بىرەۋىمىز دىنگە، بىرەۋىمىز تىلگە، دىلگە قارسى شىقتىق. زيالى قاۋىمنىڭ ۇيتقىسى سانالاتىن، قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيدى-اۋ دەيتىن، جەتى جۇزدەن استام جازۋشىدان انىق جەتى جازۋشىنى تاپپايسىڭ. ەكى مۇحتار ەكى جاقتا جاتىپ، ءبىر-بىرىنە اتا كەگى كەتكەندەي شۇيلىكسە، تۇڭعىشباي مەن ءاسانالى انادايدان ءبىر-بىرىنە شوقپار الا جۇگىرەدى. اتاق پەن داڭققا، مەملەكەتتىك سىيلىققا تالاسىپ، اقپارات، باسپاسوزدە ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ، قىزىل كەڭىردەك بولۋعا ۋاقىت تاباتىن زيالىسىماقتارىمىز ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا جارامايدى. تىلدىك جاقتان دا، دىندىك جاقتان دا، ءبولىنىپ، قىرىق پىشاق بولعان، حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا كوپىر بولۋدان قالعان، باس-باسىنا پارتيا، قوعامدىق ۇيىم قۇرىپ، ەلدى ىرىڭ-جىرىڭ ەتكەن زيالىدان قازاقتىڭ كوڭىلى باياعىدا قالعان. ابايدىڭ: «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم» دەپ زار جىلاپ كەتكەنى بار. ءبارىنىڭ كوزدەگەنى قازاقتىڭ، ۇلتتىڭ مۇددەسى ەمەس، جەكە باسىنەىڭ بالا-شاعاسىنىڭ قامى مەن قارەكەتى عانا. ەلباسىنىڭ الدىندا كىتابىن، بالا-شاعاسىن ماقتاپ، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن دارىپتەپ، ۇزاق-سونار سارناپ كەتەتىن اعالارىمىزدىڭ قىلىعى اقىلعا سىيمايدى. ۇلتتىق ينتەلەگەتسيانىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىق، بولىنۋشىلىك جىل وتكەن سايىن ۇلعايىپ كەلە جاتپاسا، ازايعان ەمەس. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدار دا، قازاق جازۋشىلارى، تاريحشىلارى رۋعا، جۇزگە، جىككە، جەرگە ءبولىنىپ، حان مەن بيگە، باتىرلار مەن جىراۋلارعا تالاساتىن، قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى، اتى اڭىزعا اينالعان ارۋاقتى ادامداردى رۋعا مەنشىكتەيتىن تۇرپايى، پاسىق قىلىقتارمەن اينالىسىپ كەتتى. جوقتان باردى جاساپ، تاريحتا بولماعان، بولسا دا قاتارداعى كوپتىڭ ءبىرى سانالاتىن ادامداردان بي مەن باتىر، تۇلعا جاساۋدان الدىمىزعا جان سالمادىق. قازاق حالقى ەجەلدەن سىيلاپ، ءپىر تۇتىپ، اتىن اڭىزعا اينالدىرىپ كەلگەن ابىزدارىمىز بەن تۇلعالارىمىزدى، باتىرلارىمىزدى قارالاپ، ولاردىڭ تاريحي كەلبەتى مەن ۇلت الدىنداعى بەدەلىنە كىر جاعۋدان تايىنبايتىن، يمەنبەيتىن دەڭگەيگە جەتتىك. ءبىرىن زور قىلىپ، ەكىنشىسىن قور قىلىپ كورسەتۋ ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالدى. ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى تاعدىرى، ءتىلى مەن مادەنيەتى قۇرساۋدا بولعان حالىقتىڭ تاريحي سانا-سەزىمى مەن ۇلتتىق رۋحىنىڭ السىرەۋى ءوز ۇلتىمىزدان شىققان ءىرى، اسا ءبىلىمدى، قۋاتتى ينتەلەگەتسيانىڭ قولداۋىمەن كومەگىنە ءزارۋ ەدى. الايدا، كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى قالىپتاسىپ، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ العان زيالى قاۋىمنىڭ اراسىنداعى ەكى جۇزدىلىك دەرتى اسقىنىپ كەتكەنى سونشا، بيلىك قۇرلىمدارىنا دەيىن ورمەكشىنىڭ تورىنداي ۇياسىن سالىپ ۇلگىردى. قارا قازان، سارى بالانىڭ قامىن ويلامايتىن، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ شەكپەنىنەن شىققان، ۇلتتىق ينتەلەگەتسيا  تاۋەلسىز ەلىمىزدەگى ۇلتتىق باعىتتاعى ماسەلەلەردى شەشۋ جاعىنا  كەلگەندە دارمەنسىز، قايراتسىز بولىپ شىقتى. ءوزىنىڭ شىناي السىزدىگىن، قاۋقارسىزدىعىن كورسەتىپ الدى. ءبىر جۇزدەن، ءبىر رۋدان، ءبىر وبلىستان جاساقتالعان بيلىك وكىلدەرى پايدا بولدى. ءتىپتى كەيبىر مەكەمەلەردە ءبىر اتادان قۇرالعان ادامداردىڭ وتىرعانىن كورگەندە نە ايتارىڭدى دا بىلمەيسىڭ. ءوزىنىڭ تۋىس-تۋعاندارىمەن، قۇدا-جەكجاتتارىمەن، بالدىزدارىمەن ءبىر مەكەمەنىڭ كادرلارىن تولتىرا سالۋدان ۇيالمايتىن دەڭگەيگە جەتتى. وپپوزيتسيانىڭ، زاڭ شىعارۋشى ورگان سانالاتىن پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتاردىڭ شىن مانىندە ۇلتقا قىزمەت ەتپەيتىنىن، قازاقتىڭ رۋحىنا، تىلىنە اشىق قارسى شىعىپ وتىرعان كۇيكى تىرلىگىن حالىق ءوز كوزىمەن كورىپ وتىر. كىمنىڭ-كىم ەكەنى كوپشىلىكە ءمالىم بولدى. ءوز ۇلتىنا وپاسىز، مايدانسىز، جەلبۋاز ادامداردىڭ وسى اركەتتەرى قازاق تاريحىنا قارا ارىپپەن جازىلارى داۋسىز. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاق زيالىلارىنىڭ بويىنداعى جالتاقتىق، قورقاقتىق، سالعىرتتىق، بىلىمسىزدىك، ۇلتتىق  مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن نىعايۋىنا ولشەۋسىز زاردابىن تيگىزىپ كەلەدى. وتارشىلدىقتان قالعان قۇلدىق سانا مەن تاربيە، قىتايدان قورقاتىن، ورىستان ۇركەتىن جيىركەنىشتى پسيحيولوگيا كەيىنگى جەتىلىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىز جاس بۋىننىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە، ازات ويلى سانا مەن ۇلتتىق رۋحتى قالىپتاستىرۋىنا، ازاماتتىق قوعامنىڭ تولىق قاندى مۇشەسى بولىپ جەتىلۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعانى اشىندىرادى.

كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇلتتىق ينتەلەگەتسيانىڭ ۇلتتىڭ مۇددەسى مەن بەدەلىن قورعاۋداعى ءرولى اسا جوعارى بولعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. مۇحتارى، باۋىرجانى، عابيتى، ءسابيتى بولعان حالىق ەشتەمەدەن الاڭدامادى. جوقتاۋشىسى، جوقشىسى بار ەكەنىنە سەندى. قىلىشىنان قان تامىپ تۇرسا دا، سول كەزدەگى كەڭەستىك بيلىك ۇلتتىق ماقتانىشىمىز بولعان، ۇركەردەي توپتان كادىمگىدەي قايمىعاتىن. ەسەپتەسۋگە، ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا ءماجبۇر بولاتىن. ساياسي ساحنادا دا ولاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىمەن ساناسۋعا ءتيىس بولدى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قاندى قىرعىنىنا ۇشىراعان جەلتوقسان كوتەرىلىسى دە، ۇلتىق قورعانىمىزدىڭ السىزدىگىنەن، وسىنداي تۇلعالاردىڭ كوزى جوقتىعىنان اشىق جانىشتاۋعا ۇشىرادى. قازىرگى كەزدەگى قازاق حالقى اشىق تەڭىزگە شىعىپ، ءوز باعىتىنان اداسىپ كەتكەن، ەسكەكسىز، كاپيتانسىز كەمەگە اينالدى. عابيتىنە، سابيتىنە جەتپەسە دە، جەتە قابىل تۇلعالارىمىز، اعالارىمىز، ارىستان مىنەزىنەن ايىرىلىپ، يتاياق جالاپ، كۇشىك بولىپ قىڭسىلاپ كەتتى. بولمىسى، رۋحى ورىستانعان، ءوز ۇلتىنان باس تارتىپ، ورىس كوشىنە ىلەسىپ كەتكەن، بىراق  جول ورتادا كوشكە ىلەسە الماي، ورىسقا دا كەرەكسىز بولىپ جۇرتتا قالعان قانداستارىمىز (ولجاس سۇلەيمەنەوۆ، نۇربولات ماسانوۆ، ەرمۇحاممەت ەرتىسباەۆ، نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ەرلان ىدىرىسوۆ.... بۇلاردىڭ قاتارى مىڭداپ سانالادى) قايتا قايىرىلىپ، ۇيىسىپ، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان قاۋىمعا، ءوز قانداستارىنا ۋىتتانا شابۋىلدادى. قازاق وسىندايدا: قايتا شاپقان جاۋ جامان دەمەۋشى مە ەدى؟ قاسقىرداي تالادى. ايىقپاس جارا سالدى. جانسەبىل، ءتوزىمدى، قارعا-تامىرلى قازاعىم بۇلاردىڭ دا قىلىعىن كەشىرە ءبىلدى. «ىشتەن شىققان شۇبار جىلانىم»، دەپ ولار سالعان جارانىڭ اۋزىن جالاپ وتىرا بەردى. ءالى كۇنگە دەيىن توردەن ورىن بەرىپ توبەسىنە كوتەرىپ، موينىنا مىنگىزىپ كەلەدى. ولاردىڭ قولىمەن دە، ىسىمەن دە جاسالعان اشىق تا، جاسىرىن دا ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەنيەتىنە، تىلىنە، يدەيالوگياسىنا بولمىسىنا جات، سىزات تۇسىرە سالعان زياندارى، قياناتتارى اكەلگەن زارداپتارىنىڭ كەسىرىن اقتابان-شۇبىرىندى دا سالعان ويراتتىڭ ويرانىنان،  اشتىقتا قىناداي قىرىلعان قازاقتىڭ ازابى مەن توزاعىنان كەم تۇسپەيتىنىن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سەزگەن دە جوقپىز. ۇلتتىق بولمىسىمىزعا، رۋحانياتىمىزعا كەلتىرگەن ولشەۋسىز زاردابىن كەلەسى ۇرپاقتىڭ قانشاما عاسىر تارتاتىنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن شىعار. قاسقا ايعىرلاردىڭ سالعان الەگىنەن قۇتىلۋ وڭاي شىعار، الايدا توبەل قۇلىندارىنىڭ ورتامىزدا، كۇندەلىكتى قوعامدىق ومىرىمزدەگى كوپتىگى تولعاندىرماي قويمايدى.

ءبىرتۇتاس ۇلتتىق يدەيالوگيانىڭ جوقتىعى، ءجون-سىلتەر باعىتتىڭ بولماۋى، الاش تۋىنىڭ استىنا بىرىكتىرەتىن ۇلى كۇشتىڭ السىرەۋى، ارنامىزدان اداستىرىپ بارا جاتقانى، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى. حالىق شىنىندا كىمگە سەنەرىن ايقىن بىلمەيدى. قوعام كىم كورىنگەنننىڭ قاناعاتسىز ويلارى مەن قۇنسىز كوزقاراستارىنىڭ قۇربانىنا اينالىپ بارادى. راديو-تەلەارنا، اقپارات، ءباسپاسوز سالاسى مەملەكەت جاعىنان قارجىلاندىرىلسا دا، كىمدەردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ، ءسوزىن سويلەپ وتىرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى. ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوعىن جوقتايتىن ساناۋلى گازەتتەرىمىزدەن باسقا قاپتاعان ورىس ءتىلدى باسىلىمدارىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازاق مۇددەسىمەن باس قاتىرىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ قاي تاۋدىڭ ءشوبىن اڭسايتىنى، كىمدەرگە قاراپ ۇلىيتىنىن، بەسىتەگى بالاعا دەيىن انىق بىلەدى. التايدان قىتاي قورعانىنا دەيىن، ۇلى ءسىبىر دالاسىنان بالقانعا سوزىلىپ جاتقان تۇتاس ازيا مەن مەن ەۋروپانى جالعاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ التىن بەسىگىنە، قۇت مەكەنىنە اينالعان ەۋرازيا دالاسىندا ءبىر كەزدەرى التىن ورداداي ۇلى يمپەريا داۋرەندەگەن ۇلان قايىر دالادا وزدەرى جاۋلاۋشى اتانعان، ءتىلى دە، ءتۇرى دە، مادەنيەتى دە جات بولعان حالىقتىڭ وتارىنان شىققان تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز قولى ەندى اۋزىنا جەتكەن تاۋەلسىز ەلدەردى قايتادان بوداندىق قامىتىنا ءتۇسىرۋدىڭ ايلاسىنا كوشكەن جۇرتقا جالعاستى بودان بولۋى اقىلعا دا، اقيقاتقا دا سىيمايتىنى داۋسىز. شىعىستىق ۇلى وركەنيەتتىڭ كوكجيەگىنەن سۋسىنداعان، دالالىق كوشپەندى مادەنيەتتىڭ يەسى اتانعان، ءوز سەنىمى مەن نانىمى بار، مۇسىلمان قاۋىمىنا جاتاتىن تۇركى جۇرتى ءۇشىن ۇلى بىرلىك كەرەك ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. باسقا حالىقتاردى قۇلدانۋعا، جەر بەتىنەن جوق قىلۋعا بولاتىن كەر زامان كەلمەسكە كەتسە دە، الايدا ءوز قول اسىتىنداعى تۇركى جانە قاپقاز حالىقتارىن تىلىنىەن، مادەنيەتىنەن، دىنىنەن بەزدىرۋگە قانشاما عاسىر جۇمسا دا، ولاردىڭ بايىرعى حالىق بولىپ قالا بەرەتىنىن رەسەي بيلەۋشىلەرى ءالى تۇسىنبەي كەلەدى. ءسىبىر دالاسىنداعى تۇركى-موڭعۇل حالىقتارى ءوز تىلىنەن، دىنىنەن مادەنيەتىنەن ايىرىلۋعا شاق قالسا دا، ولار ءوز رۋحىن ءالى دە ساقتاپ كەلەدى. 3000 جىلدىڭ الدىندا جوعالىپ كەتكەن ءتىلىن قايتادان قالپىنا كەلتىرگەن ەۋرەيلەر الەمدىك وركەنيەتتىڭ كوش باستاۋشىسىنا اينالىپ ۇلگىردى. جاۋلاۋشىلىقتىڭ، وزگە حالىقتاردى قۇلدانۋدىڭ، مەشەۋ وتارشىلدىق سانانىڭ داۋرەنى كەلمەسكە كەتكەنىن ءالى دە تۇسىنە الماي كەلە جاتقان الەمدەگى ەكى مەملەكەت ول - قىتاي مەن رەسەي ەكەنى بەلگىلى. تۇركى جۇرتىنىڭ التىن بەسىگىنە اينالعان ەۋرازيا دالاسىنىڭ داڭقىن اسىرعان ۇلى مەملەكەت التىن وردا عانا ەدى. التىن وردانىڭ  ەۋرازيالىق وداققا اينالىپ، ءتىلى دە، ءدىنى دە، ءتۇرى دە جات، بوگدە جۇرتقا ەندى قايتىپ  بودان بولماسى انىق، وعان حالىق تا، ءتۇبى ءبىر تۇركى دە، تەگى ءبىر قانداس قاۋىم دا كونبەس. قاسيەتتى، تۇركى-موڭعۇل جۇرتىنىڭ التىن بەسىگى سانالاتىن، كەڭ-بايتاق ۇلى دالا باسقىنشىلاردى، جات جۇرتتىقتاردى ءوز باۋىرىنا تارتقان ەمەس، تارتپايدى دا. ولاردىڭ دا ماڭگىلىك تابان تىرەپ تۇرا المايتىنىن تىلسىم تابيعاتتىڭ ءوزى-اق ايعاقتاپ تۇر.

«اباي-اقپارات»

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1.     مۇحتار ماعاۋين. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى (137- بەت)