«ەرلىكتىڭ ءوشۋى - حالىق قاسىرەتى!» - دەپتى ب.مومىشۇلى! كەرەمەت ءcوز!

حح عاسىر قازاققا ءبىر وپا-قايىر اكەلگەن جوق. ءىى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايدانىندا 650 مىڭنان اسا ازاماتىمىز قالدى. بۇل دا، مۇمكىن،  بولاشاقتا الاتىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وتەۋى بولار...

ماسكەۋ تۇبىندەگى ۇرىس كەزىندە فاشيست باسقىنشىلارىن ءبىر ايدان اسا ۋاقىت العا قاراي ءبىر قادام جاساتپاي ۇستاپ تۇرعان، قازاق ساربازىنا رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ ىلدىرگەن قارۋدىڭ كۇشى ەمەس – رۋح. رۋح ساتىپ الىنبايتىن، ولشەۋگە كەلمەيتىن، جويىلمايتىن كاتەگوريا. سوعىس كەزىندە قازاق سولداتتارى ءوز بويىندا اتا-بابامىزدان قالعان جاۋىنگەرلىك رۋحتىڭ، قاسيەتتىڭ ساقتالعانىن كورسەتتى. ول قانداي قاسيەت دەيسىز عوي؟ كوشپەلىلەر دەگەندە ويعا ءبىرىنشى كەزەكتە قانداي ۇعىمدار ورالۋ كەرەك؟

كوشپەلى دەگەندە ول، بىرىنشىدەن، ەركىن ادام. تەك ەركىن ادامنىڭ عانا قارۋ اسىنىپ جاۋىنگەر بولۋعا قۇقىلى. باسى بايلى قۇل ەشقاشان جاۋىنگەر بولا المايدى. ەكىنشىدەن، كوشپەلىلەر ۇلكەن ويدىڭ ادامدارى - فيلوسوف. العاشقى مونوتەيستىك يدەيا - تاڭىرشىلدىك كوشپەلى ورتادا پايدا بولعان جوق پا! سالت اتتى ادام مەن وتىرىقشى ادامنىڭ دۇنيە تانىمى ەكى ءتۇرلى. ەگەر ءباز بىرەۋلەر دۇنيە ءۇشىن، ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرسە، قازاق ۇرپاق ءۇشىن جاساعان. ولار بالالارىنا الدانىشىم»، جۇبانىشىم دەپ قاراپ، دۇنيە-مۇلىككە قىزىقپاعان. دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعىن، ءومىردىڭ وتكىنشى جالعان ەكەنىن قازاقتارداي ءدال باسقا ەشكىم ايتپاعان. ال، ءۇشىنشى قاسيەتى ولار شەتىنەن ونەرپاز، جىرشى، اقىن، ءانشى مەن كۇيشى – بويىندا شىعارماشىلىق دارىنى بار جاندار. وعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق شىعار.

ءوزىنىڭ بويىندا وسى قاسيەتتەردى قالىپتاستىرىپ جيناعان حالىقتىڭ دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتارى دا ەرەكشە بولادى. ولار ءبىرىنشى كەزەكتە ار مەن نامىس، ەل مەن جەر، وبال مەن ساۋاپ دەگەن ۇعىمداردى قاستەرلەدى. بۇل تۇسىنىكتەر ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ەڭ باستى ماتيۆاتسياسىنا اينالدى. سونىمەن قاتار، بۇل قاسيەتتەر قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ەڭ ءبىر كەرەمەت مىنەز - تولەرانتتىقتى قالىپتاستىردى! بۇل قاسيەت ەشقانداي قاۋلىمەن دارىمايدى. ول ءۇشىن عاسىرلار، مىڭجىلدىقتار كەرەك... وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى دە قازاق ساربازدارىنىڭ بويىنان تابىلعان. جاۋىنا دەگەن وشپەندىلىك پەن قاتىگەزدىك سەزىمى بويىن قانشا كەرنەپ تۇرسا دا جۇرەگىنىڭ تۇبىندە مەيىرىم وتى ەشقاشان سونگەن ەمەس.

وسى ورايدا، ءبىر كەزدەرى اكەمنەن ەستىگەن مىناداي ءبىر وقيعا ەسكە ورالادى...

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياداعى ۇزەڭگىلەستەرمەن «بەسسمەرتنىي پولك» اتتى اكتسياعا قاتىسىپ ەدىم. ەسكى الاڭعا كەلگەندە ماعان ۇلى وتان سوعىسى باتىرلارىنىڭ بىرنەشە سۇرەتىن ۇسىندى. مەن سولاردىڭ ىشىنەن قاسىم قايسەنوۆتىڭ سۇرەتىن تاڭداپ الدىم. قاسىمداعى جولداستارىم مەنەن «بۇل كىسىنى تانۋشى ما ەدىڭ؟» - دەپ سۇرادى. مەن ونى مەكتەپ وقۋشىسى كەزىمنەن كورگەنىمدى، كوزى تىرىسىندە تالاي كەزدەسۋلەردە بولعانىمدى بايانداي كەلىپ، پارتيزان اعامىزدىڭ سۇرەتىن مىنا ءبىر ءىسى ءۇشىن العانىمدى ايتتىم...

1975 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسىنىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن قازاقستاننان ءبىر توپ دەللەگاتسيا وكىلدىرە گەرمانيا دەموكرتايالىق رەسپۋبليكاسى بەرلينگە اتتانادى. سول دەلەگاتسيانىڭ ىشىندە قاسەكەڭ دە بولادى. بەرليندە بىرنەشە مىڭ ادام جينالعان سالتاناتتى سارايدا ەكى ەلدىڭ باسشىلارى سويلەپ بولعاننان كەيىن ءسوز كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالعا داڭقتى پارتيزان، كورنەكتى جازۋشى قاسىم قايسەنوۆكە بەرىلەدى. تريبۋنانىڭ قاسىنا كەلگەن قاسىم اعامىز: «مەن ەڭ الدىمەن نەمىس حالقىنان كەشىرىم سۇراعىم كەلەدى» دەپ زالعا قاراپ ەڭكەيەدى عوي... زالدا وتىرعان نەمىستەردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، اۋىزدارى اشىلىپ قالادى. پريزيديۋمدا وتىرعان سوۆەت دەلەگاتسياسىنىڭ ەسى شىعىپ، نە ىستەرىن بىلمەي: «قاسەكە، ءبىز جەڭگەنبىز.. ءبىز سوعىستا جەڭگەنبىز...» دەپ ونىڭ ءسوزىن تۇزەتپەكشى بولادى. ال، پارتيزان اعامىز بولسا ءسوزىن ءارى قاراي بايىپپەن جالعاستىرىپ، سوعىس كەزىندە ءوزىنىڭ پارتيزان بولعانىن، پارتيزاندار جاۋ سولداتىن تۇتقىنعا المايتىندىقتان نەمىستەردىڭ ولاردان قاتتى قورقاتىنىن، سول جىلدارى ءوز قولىنان تالاي نەمىس سولداتىن و دۇنيەگە اتتاندىرعانىن ايتىپ كەلىپ: «مۇمكىن سولاردىڭ اراسىندا سىزدەردىڭ بالالارىڭىز، اكەلەرىڭىز بولعان شىعار، سول ءۇشىن مەنى كەشىرىڭدەر!»، دەپ زالدا وتىرعان نەمىستەرگە تاعى دا ءيىلىپ تاعزىم ەتەدى... رازى بولعان نەمىستەر ۇزاق قول شاپالاقتاپ توقتاماي قويعان دەسەدى...

مۇنى باتىس وركەنيەتىندە «پوكويانيە» دەيدى. قازاقشا ماعىناسى «كەشىرىم سۇراۋ»، «تاۋبەگە كەلۋ» بولسا كەرەك.

حح عاسىر قاتىگەزدىك، قانتوگىس زامانى بولدى. سول ءۇشىن بىرەۋدەن بىرەۋ كەشىرىم سۇراۋدا. ءىى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى «حولوكوست» ءۇشىن 60-70 جىلدارى نەمىتەر ەۆرەي حالقىنان كەشەرىم سۇراپ، ولتىرىلگەندەردىڭ قۇنىن وتەدى. 2003 جىلى ريم پاپاسى ءىى يوان-پاۆەل كرەست جورىقتارى ءۇشىن مۇسىلمان الەمىنەن، ينكۆيزيتسيا ءۇشىن عىلىم وكىلدەرىنەن جانە حولوكوست كەزىندەگى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى. قولمەن ىستەگەندى موينىڭمەن كوتەرۋ دەگەن وسى. ادامدار وزدەرى جاساعان كۇنالارى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋدە.

بىراق، وتان قورعاۋ جولىنداعى ادىلەتتى سوعىستا تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەن جاۋىنان كەشىرىم سۇراعاندى ول زاماندا، بۇل زامان كورگەن كىسى بار ما ەكەن؟!

ءاسىلى، بۇلاي ىستەۋ تەك تابيعاتى تازا ۇلكەن مەيىرىمدى جۇرەگى بار، كوڭىلى سارى-ارقاداي كەڭ ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەدى.

وتارشىلداردىڭ وي بويىنشا حح عاسىردا قازاق حالقى وزگە ۇلتتارمەن ارالاسىپ، بىرتە-بىرتە ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايىرىلىپ جوق بولىپ كەتۋگە ءتيىس بولاتىن. كسرو كپ وك باس حاتشىسى ل.ي. برەجنەۆ قازاقستاندى «حالىقتار دوستىعىنىڭ زەرتحاناسى» دەپ تەگىن ايتتى دەيسىڭ بە. سوعان قاراماستان، قازاق ەلى ءححى عاسىرعا – ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا ءوز ەلدىگىن جوعالپاي نىق سەنىممەن قادام باستى. نەگە؟ ءسىرا، قازاقتىڭ كەڭدىگى مەن ادالدىعى، تازالىعى جاراتۋشىعا جاققان شىعار. ەگەر مۇنداي قوناقجاي، ءمارت حالىق جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتسە، دۇنيە ءوز كوركىنەن ايىرىلار ەدى عوي.

ءجۇمادىل ارمان قابدەشۇلى،

ت.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوتسەنتى،

قبتۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى.

Abai.kz