اباي وماروۆ (كوللاج)

اباي وماروۆ (كوللاج)

قازىر قوعامدا نە بولماي جاتىر؟ ادام ءولتىرۋ، توناۋ، قاراقشىلىق جاساۋ، زورلاۋ سەكىلدى قاتىگەزدىك ارەكەتتەردىڭ بارلىعى ورىن الۋدا. ءتىپتى ۇلكەندەردى قويىپ، جاستاردىڭ اراسىندا دا بولماشى نارسە ءۇشىن ءبىرىن-ءبىرى پىشاقتاپ كەتۋ، اتىپ كەتۋ، اسىپ كەتۋ سەكىلدى جانتۇرشىگەرلىك وقيعالاردى دا ءجيى ەستيتىن بولدىق.

ونىمەن قوسا، پەدوفيل دەگەن جاۋىزدىق تا بەلەڭ الا باستادى. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا قاسيەتتى دەپ جۇرگەن ءتۇر­كىستان قالاسىنىڭ وزىندە اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن ءۇش جاس جەتكىنشەك قىز زورلاندى. ول-ول ما، ءبىر-ەكى اپتا وتپەي جاتىپ الماتى وبلىسىندا بەس جاسار ۇل بالا زور­لاندى. قازىر بۇل ىسكە قاتىسى بار كۇدىكتى رەتىندە الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنىڭ 23 جاستاعى جىگىتى ۇستالىپ وتىر. ەڭ سوراقىسى، ول ءوز ىستەگەنىن مويىنداپ، «ىشىمدىك ءىشىپ العاننان كەيىن نە ىستەپ، نە قويعانىمدى بىلمەيمىن، ءوزىم تۇسىنبەي قالدىم» دەپ اقتالۋدا. بەسىكتەن بەلى ەندى شىققان بالانى ايۋاندىقپەن زورلاۋ - بۇل قورلىق، سۇيەككە تۇسكەن تاڭبا. اتا-بابا تاريحىندا بولماعان مۇن­داي حايۋاندىق ارە­كەتتەر قايدان پايدا بولدى؟ قوعام نەگە وسىنشاما ءبۇلى­نىپ وتىر؟ مۇنى كوپشىلىك ۇلتتىق تاربيەنى بوساڭسىتىپ، ەكرانداعى جاۋىزدىق فيلمدەردى كوپتەپ كورسەتۋىمىزدەن دەپ جاتادى. ەلىمىزدىڭ گەنەتيك-عالىمدارى مۇنىڭ الدىن ەرتەرەك الماساق، قازاقتىڭ ۇلتتىق گەنەتيكالىق جادىن وياتپاساق، ەرتەڭگى كۇنى ۇلكەن قاۋىپ تۋىنداۋى مۇمكىن ەكەن­دىگىن ايتادى.

قازىر الەمنىڭ گەنەتيك-عالىمدارى ادامزاتتىڭ گەنە­تي­كالىق كودىندا اۋىتقۋشىلىق پايدا بولعانىن تىلگە تيەك ەتىپ ءجۇر. ءارتۇرلى پوليگونداردىڭ كەسىرىنەن، «باي­قوڭىر» عارىش ايلاعى سەكىلدى كوسمودرومداردىڭ، اۋاعا ۋلى گازدار ءبولىپ شىعاراتىن زاۋىتتاردىڭ سال­دارىنان ادامزاتتىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمدارى وزگەرىپ، دەن­ساۋلىعى مەن مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتۋدە.

وسى رەتتە گەنەتيك عالىمدار ادامنىڭ كەيبىر قابىلەتتەرىنىڭ، مىسالى، مۋزىكاعا، شەشەن سويلەۋگە، اقىندىققا، ماتەماتيكاعا بەيىمدىلىگى جانە ت.ب. قاسيەتتەرى تۇقىم قۋا­لايتىندىعىن انىقتاعان. ايتالىق، مۋزى­كاعا قابىلەتتىلىك ايگىلى باحتاردىڭ اۋلەتىندە بولعان. مۇنداي مىسالداردى ءوزىمىزدىڭ قازاق دارىندىلارىنان دا كەلتىرۋگە بولادى. ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنان­باي اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ىشىندە اقىندار، سازگەرلەر، شەشەن سويلەي­تىندەر كوپ بولعان. ولار: قۇنانبايدىڭ بالاسى، قازاقتىڭ جاز­با ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى - اباي، نە­مەرەلەرى - شاكا­رىم، ءابدىراح­مان، ما­عا­ۋيا، اقىلباي ت.ب. «جوعارىداعى قاتى­گەزدىك ارەكەتتەر دە ەرتەڭگى كۇنى قانىمىزعا ءسىڭىپ، تۇقىم قۋالاۋى عاجاپ ەمەس. ءبىز كىشكەنتاي بالا كورسەك، «ءتپاي-ءتپاي، اتاسىنا تارتىپتى، اعاسىنا تارتىپتى» دەپ، كەيبىر مىنەزدەرىن، ءتۇر-سيپاتىن وتباسىنداعى ءۇل­كەن­دەرگە ۇقساتىپ جاتامىز. قازاقتىڭ «ءبىر ۇل بار اتاعا جەتە تۋادى، ءبىر ۇل بار اتادان كەتە تۋادى، ءبىر ۇل بار اتادان وتە تۋادى» دەگەن ماقالى دا تەگىننەن-تەگىن ايتىلماعان. سوندىقتان ازعىندىقتىڭ الدىن الماساق، اكەدەن ەكى ەسە اسىپ تۇسەتىن جاۋىزدىق، قاتىگەزدىك جاسايتىن ۇرپاق پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى گەنەتيك عالىمدار. ءبىز بۇلاي جۇرە بەرسەك، ۇرپاق اۋىسا كەلە، بۇكىل ادامزات قاۋىمى مۋتانتقا اينالىپ كەتپەي مە؟ مۋتاتسيا ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە، ميعا اسەر ەتەتىندىكتەن، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ اقىل-ويى تەجەلىپ، كۇشتىلەر السىزگە الەك كورسەتىپ، قوعام زاڭى ورمان زاڭىنا اينالماسىنا كىم كەپىل؟

باقىتجان بەكمانوۆ، جالپى گەنەتيكا جانە تسيتولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:

- نەگىزى، اكە-شەشەنىڭ كەيبىر قاسيەت­تەرى بالاعا بەرىلەتىنى راس. ينتەل­لەك­تۋالدىق قابىلەت ۇرپاقتان-ۇرپاققا تۇ­قىم قۋالايتىندىعى دالەلدەنگەن. وعان كۇمان جوق. مىسالى، جاستار 50 پا­يىز قابىلەتتى اتا-اناسىنان السا، 50 پا­يىزىن قورشاعان ورتانىڭ اسەرىنەن الادى. ەگەر تەكتى ۇرپاقتىڭ تۇياعىن ۇلت­تىق باعىتتا تاربيەلەپ، وتانشىلدىققا باۋلي الساق، ول بالادان ەشقاشان قا­تى­گەزدىك شىقپايدى. ەڭ باستىسى، تەگى­مىز­دى، گەنىمىزدى تازا ۇستاساق، بالالارىمىزدى ۇلتتىق تاربيەمەن تاربيەلەسەك، وندا ءبىزدىڭ ۇتارىمىز كوپ. بۇل - ماسە­لەنىڭ جاقسى جاقتارى عانا. ءدال وسى سەكىلدى قاتىگەزدىك، اشۋلانشاقتىق، كەدىر-بۇدىر مىنەز دە تۇقىم قۋالايدى. ەندى جاقسى قابىلەت اتادان بالاعا بە­رىلگەندە، نەگە ناشار مىنەز تۇقىم قۋا­لاماسقا؟ ول دا - اتادان بالاعا بەرىلە­تىن بەلگىلەردىڭ ءبىرى. ونى ءبولىپ-جارۋدىڭ كەرەگى جوق. بىراق بۇل جەردە قورشاعان ورتانىڭ دا كوپ اسەرى بارىن ۇمىتپاعا­نىمىز ءجون. ماسەلەن، اشۋلانشاقتىق، كۇيگەلەكتىك بالانىڭ گەنىندە بولسا، الايدا سىرتقى ورتا وعان جايلى، جاقسى بولىپ تۇرسا، وندا ول مىنەزدەر ەشقاشان سىرتقا شىقپايدى. ال سىرتقى ورتادا كۇيبەڭ تىرشىلىك، ۇرىس-كەرىس كوپ بولسا، وندا ناشار مىنەزدەر دە اكتيۆتەنىپ، ءوز ىقپالىن كورسەتە باستايدى. ناتيجە­سىندە ادام بويىندا قاتىگەزدىك، جاۋىز­دىق پايدا بولا باستايدى. بىزدە، وكى­نىشكە وراي، اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ تۇقىم قۋا­لايتىندىعىن عانا زەرتتەيمىز دە، ال اتادان بالاعا بەرىلەتىن مىنەزدەردىڭ ىشكى فاكتورلارىنا كوپ جاعدايدا ءۇڭىل­مەي جاتامىز. سوندىقتان ۇرپاقتان-ۇر­پاققا بەرىلەتىن قابىلەتتەردى دە جان-جاقتى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەيتىن ۋاقىت جەتتى.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيى­مىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا قازاق ۇلتى «ادامزاتتىڭ گەنومى» اتانعان، ياعني ەڭ تازا قان قازاقتاردا بولعان. بۇل جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ساياساتىنىڭ ۇلكەن جەمىسى ەدى. كەڭەس زامانىندا ەلىمىزگە اراق-شاراپ اعىلدى. وسىلايشا، قازاق ۇلتى ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ الدى. دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ قازاقتاردا الكوگول-دەگيدروگەناز دەگەن فەرمەنت جوق ەكەن. ەۋروپا حالىقتارى، يسپانيا، فرانتسيا، گەرمانيا، يتاليا، ءارى-بەرىدەن سوڭ كورشى رەسەيدىڭ حالىقتارى الكوگولدى ىشىمدىكتەردى ەجەلدەن ءىشىپ كەلەدى. قۇددى، ۇلتتىق سۋسىندارى ءتارىزدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ قاندارىندا الكوگول-دەگيدروگەناز دەگەن فەرمەنت كوپ. الگى فەرمەنت ولاردىڭ قاندارىنا تۇسكەن الكوگولدىڭ ۋىتىمەن كۇرەسەدى. ال بىزدە مۇنداي فەرمەنت بولماعاندىقتان، ءبىزدىڭ ىشىمدىكتەن تاباتىن اۋرۋىمىز دا، ءتۇرلى قىلمىس تا وسىدان بولىپ شىعادى. وسىلاردىڭ سەبەبىنەن دە گەنەتيكالىق قۇرىلىمىمىز بۇزىلعان. «قازاقتا بۇرىن-سوڭدى قانت ديابەتى دەگەن بولماعان. قازىر كوبەيدى. نەگىزىنەن، بۇل اۋرۋ گەنەتيكالىق قۇرىلىمى بۇزىلعان حالىقتاردا كوپ بولادى»، - دەيدى دارىگەر-ماماندار.

جالپى، مۇنى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قاتىگەزدىكتى قانعا سىڭىرمەي، ادامزات قاۋىمىن اپاتتان امان الىپ قالۋ ءۇشىن قانداي ارەكەتتەر جاساعان ءجون؟

ابدىمالىك ءابدىراحمان، يسلامتانۋشى:   

- ول ءۇشىن قازاق رۋحىنىڭ گەنەتي­كالىق جادى، ۇلتتىق كودى مەن دۇنيە­تانىمىن، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپىن قاي­تا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق اتا-انامەن قاتار، پەداگوگتەر قاۋىمى دا با­لانىڭ تىلەگىن قۇدايدان سۇراعانى ابزال. سەبەبى مۇحاممەد (س.ع.س) پاي­عام­بارىمىزدىڭ حاديسىندە بالاسىنىڭ تىلەۋىن تىلەگەن اتا-انا دۇعالارىنىڭ قابىل بولاتىندىعى ايتىلعان. پەداگوگتەر دە جاراتقاننان بالالار ءۇشىن تىلەك تىلەگەنى دۇرىس. كەزىندە تۇتاستاي ءبىر قوعامدى جاماندىقتان تىيىپ، جاق­سىلىققا تاربيەلەگەن حازىرەتى مۇحام­مەد (س.ع.س) پايعامبارىمىزدان الار ءۇل­گىمىز كوپ. پايعامبارىمىزدىڭ ءومى­رىن، بالا تاربيەسىندەگى ءىسىن كوپشىلىككە ناسيحاتتاۋىمىز قاجەت. سوندا عانا قو­عامدى قاتىگەزدىكتەن ساقتاپ قالامىز.

ءبىزدىڭ مىندەت - وي تاستاۋ، ال ونىڭ جۇزەگە اسۋى قۇزىرلى ورگاندار مەن ءار ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. قالاي دەسەك تە، قاتى­گەزدىكتىڭ قانعا سىڭبەي، بۇكىل ادامزات قاۋى­مىن اپاتقا ۇشىراتپاي تۇرعاندا، مۇنىڭ الدىن الاتىن كەز جەتتى.

اۆتور: سەرىك جۇماباەۆ

http://www.alashainasy.kz/society/28674/