قازاق حالقى مەن تانىمال تۇلعالارىنىن اراسىنان شىعىس مادەنيەتىنە تەرەڭ بويلاعان اباي بولدى. اباي سەمەي قالاسىنداعى احمەد رەزا مەدرەسەسىندە ءبىلىم الىپ جاتقانىندا پارسى، اراب جانە تۇركى ءتىلدى اقىنداردىڭ شىعارمالارىمەن تانىسادى. اقىننىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتقان تۇلعالاردىڭ ىشىندە ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن يراندىق تانىمال اقىن فيرداۋسي دە بار ەدى. 

ءفيرداۋسيدىڭ شاحنامە اتتى ەڭبەگى مەن ابايدىڭ شىعارمالارىنا جاسالعان تالداۋلار ولاردىڭ وي-پىكىر تۇرعىسىنان كوپتەگەن ۇقساس تۇستارىنىڭ بار ەكەنىن جانە ابايدىڭ «شاحنامانىڭ» پروزالىق جانە پوەتيكالىق اۋدارمالارىمەن تانىس بولعاندىعىن كورسەتەدى. وسىنداي ۇقساستىقتاردى اباي ولەڭدەرىندەگى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىنەن، قارۋلاردىڭ اتاۋلارىنان، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ كەلەسى ولەڭ جولدارىنان اڭعارۋعا بولادى:

* تاس دۋلىعا، تاس ساۋىت كيىنگەنىم،

   دەنەمدى قىسىپ جاتىر بۇگىن مەنىڭ.

   وق پەن قىلىش بۇزباستاي كيىنسەم دە،

   قايران اتىم، يەڭ جوق جالعىز سەنىڭ.

* ەسكەندىر، تەمىر، شىڭعىستاي

   مۇسىلماندا اتاقتى. 

سونىمەن قاتار اباي جەل مەن بوراننان قۇلاپ قايتا قالپىنا كەلە الماعان قايىڭنىڭ جاعدايىن مىنانداي ادەمى ولەڭ جولدارىمەن سيپاتتايدى:

* مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن،

باس ۇرىپ قارا جەرگە سۇلاعانىن.

جاپىراعى سارعايىپ، ولىمسىرەپ،

بايعۇستىڭ كىم تىڭدايدى جىلاعانىن؟

اباي ءوزىنىڭ قارا سوزدەرىندە وتانداستارىن وقۋ-بىلىمگە، ءوز انا تىلدەرىنەن باسقا اراب، پارسى جانە ورىس تىلدەرىن ۇيرەنۋگە شاقىرادى:

* «سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى. تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى.» (جەتىنشى ءسوز)

* «عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» (ونىنشى ءسوز)

اباي شىنايى قۇلشىلىقتىڭ باستى شارتىن يمان مەن عىلىم ۇيرەنۋ دەپ اتاپ، مىناداي كەڭەس بەرەدى: 

* پايدا ويلاما، ار ويلا،

تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.

ارتىق ءبىلىم كىتاپتا،

ەرىنبەي وقىپ كورۋگە.

فيرداۋسي شاحناماسىنىڭ كەي تۇستارىندا دا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن قۇندىلىعىن دارىپتەيدى. مىسالى، شىعارمانىڭ العاشقى بەيتتەرىندە بىلاي دەلىنگەن: 

توانا بود هر که دانا بود        ز دانش دل پير برنا بود

( ءبىلىمدى ادام عانا مىقتى بولادى، ءبىلىم قارتايعان جۇرەكتى جاسارتادى)

تو را دانش ودين رهاند درست     ره رستگاري ببايدت جست

ء(بىلىم مەن ءدىن سەنى قۇتقارىلۋعا جەتەلەيدى )

ابايدىڭ ءدىني دۇنيەتانىمىندا وتىرىك پەن عايبات ايتۋ، مەنمەندىك، جالقاۋلىق پەن ىسىراپشىلدىق ادامنىڭ بەس دۇشپانى دەپ اتالادى:

* وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

   ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –

   بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.

وعان كەرىسىنشە بەس اسىل ءىس پەن ادامي قاسيەتتەردى اتاپ، ادامدارعا ولارعا ۇمتىلۋعا كەڭەس بەرەدى: 

* تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،

   قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –

   بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.

اباي دا، فيرداۋسي دە ادامداردى ماتەريالدىق، رۋحاني جانە ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەپ، تالپىنۋعا شاقىرا وتىرىپ، حالىقتى بۇل ءپاني الەمنىڭ جالعاندىعىنان دا حاباردار ەتەدى. ەكى اقىن دا ادامنىڭ بۇل الەمنەن تەك قاجەتتىسىن قانا الۋ كەرەك ەكەنىن، سەبەبى ونىڭ كۇنىنىڭ ساناۋلى ەكەنىن جانە بۇل ءومىردى تارك ەتەتىنىن ايتادى. اباي بىلاي دەيدى: 

* مەن كوردىم دۇنيە دەگەن ءيتتىڭ ك...ن،

  جەپ ءجۇر عوي بىرەۋىنىڭ بىرەۋى ەتىن.

  ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا،

  كوبىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن.

* ادامزات – بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق،

  بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق.

  ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ،

  ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلان شىراق.

ءولىم مەن تاعدىرعا نەمقۇرايلى قاراۋ - ەكى اقىن دا نازار اۋدارعان ماسەلە. اباي ءبىر ولەڭىندە ادامداردىڭ ءولىم مەن تاعدىرعا نەمقۇرايلى قارايتىنىن ايىپتاپ، ولاردىڭ بۇل نەمقۇرايلىلىعىن ماسكۇنەمدىككە تەڭەيدى.

فيرداۋسي دا شاحنامەنىڭ كەي بولىمدەرىندە قيامەت، ءولىم، تاعدىر مەن ولىمنەن كەيىنگى ءومىر تۋرالى بايانداپ، ادامدى ناداندىق ۇيقىسىنان وياتادى: 

بدو گفت پردخته کن سر ز باد     که جز مرگ را کس ز مادر نزاد

(تاكاپپارلىقتى ويىڭنان شىعار، سەبەبى، انادان تۋعان ءار ادام ولەدى)

 ابايدىڭ ءدىني ويلارىنىڭ كەلەسى ءبىر وزەگى – دۇعا. دۇعا ادامنىڭ جۇرەگى مەن رۋحىنىڭ جۇبانىش قۇرالى ءارى ماڭگلىك جاراتۋشىمەن رۋحاني بايلانىستى نىعايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى: 

* ومىردەن تەپكى جەسەم جازىعىم جوق،

ەشنارسەگە كوڭىلىم بولماسا توق،

قايتا-قايتا وقىسام ءبىر دۇعانى،

ءسونىپ قالعان جۇرەكتە جانادى شوق.

قۋاتى بار دۇعانىڭ قۋانتارلىق،

قاپالانعان جۇرەكتى جۇبانتارلىق.

ادام ۇقپاس ءبىر ءتاتتى لەبىزىنەن

"ۋان" دەگەن ەستىلەر ۇلى جارلىق.

كوڭىلىم اۋىر جۇكتەن ءبىر قۇتىلار،

كەك ارىلىپ كوكىرەكتەن ۇمىتىلار.

ادامنىڭ بالاسىنا اشىپ جانىم،

ىزگىلىككە جۇرەگىم ءبىر ۇمتىلار. 

اباي وسى ولەڭ جولدارىندا قۇران كارىمنىڭ راعىد سۇرەسىنىڭ «اللانى ەسكە الۋمەن جۇرەكتەر ورنىعادى» دەلىنگەن 28 اياتىنان شابىت العان كورىنەدى. بۇل وي-پىكىر رۋستامنىڭ سوحرابپەن شايقاسىنداعى دۇعاسىن ەسكە تۇسىرەدى. فيرداۋسي ءابسوليۋتتى كەدەيلىك پەن ءابسوليۋتتى بايلىقتىڭ كورىنىسىن كوركەم تىلمەن سۋرەتتەپ: 

شنيدم که رستم از آغاز کار     چنان يافت نيرو ز پروردگار

(رۋستام ءىس باتاماس بۇرىن جاراتۋشىدان بىلايشا كۇش-جىگەر العانىن ەستىدىم)

فيرداۋسي دۇعا قىلۋ جانە جالبارىنۋدىڭ ادەبىن جەتىك بىلگەن. ونىڭ دۇعالارى ەرەكشە ادەپپەن باياندالعان. ول جىر-داستانداردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ قۇدايدان سۇراعان دۇعا-تىلەكتەرىنىڭ كىرىسپەسىندە يلاھي  قۇدىرەتتىلىك پەن ۇلىلىقتىڭ بيىك ۇعىمدارىن كەلتىرىپ، حاقتى دارىپتەيدى. مىسالى، كەي-حوسروۋ مەن افراسيابتىڭ شايقاسىندا بىلاي كەلتىرىلگەن: 

وزآن جايگه شهريار زمين        بيامد به پيش جهان آفرين

ز لشکر بشد تا به جاي نماز    ابا کردگار جهان گفت راز

ء(وزىنىڭ جەردەگى پاتشالىق تاعىنان شىعىپ، جاھاندى جاراتۋشىنىڭ الدىنا كەلدى. اسكەردەن شىعىپ، ناماز قىلاتىن جەرگە كەلىپ، جاراتۋشىمەن سىرلاستى)

اباي شىعارماشىلىعىندا بۇقارالىق مادەنيەت، مىسالدار مەن ۇكىمدەردى پايدالانۋدا شىعىس مادەنيەتىنىڭ ىقپالى بايقالادى. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك: 

* ساعاتتىڭ ءوزى ۇرى شىقىلداعان،

ءومىردى بىلدىرمەگەن، كۇندە ۇرلاعان.

تياناق جوق، تۇرلاۋ جوق، كەلدى، كەتتى،

قايتا اينالماس، بۇرىلماس بۇلدىر زامان.

بۇل ولەڭ جولدارى پارسى تىلىندەگى مىنا ماقالدى ەسكە تۇسىرەدى: «كەتكەن سۋ ارناعا قايتا ورالمايدى». 

* مال جيادى ماقتانىپ بىلدىرمەككە، 

مالمەن شۇقىپ كوزىڭە كۇيدىرمەككە. 

ءوزى شوشقا باسقانى يت دەپ ويلار، 

سورپا، سۋ مەن سۇيەكتى سۇيدىرمەككە. 

بۇل ولەڭ جولدارى «حامام سۋىمەن دوس بولۋ» دەگەن ماتەلگە كەلەدى. 

* كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم، 

ول بالتىرىمدى قاناتتى. 

بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم، 

ول مەرگەن بولدى، مەنى اتتى.

بۇل ولەڭ جولدارى «جەڭىندە جىلان ءوسىرۋ» ماتەلىمەن بارابار. 

سونداي-اق، ومىردەن وتكەن پەرزەنتتەرىنە جوقتاۋ ايتۋ دا ەكى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنان ورىن العان. اباي 1895 جىلى ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى، ساۋاتتى ءارى ەڭ قابىلەتتى بالاسى نەبارى 27 جاستاعى ءابدىراحماننان ايىرىلادى. وسى اۋىر وقيعانىڭ قايعىسى اقىنعا قاتتى اسەر ەتەدى. جۇرەگى قان جىلاي وتىرىپ، كوپتەگەن ولەڭدەر جازىپ، ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن جۇباتقانداي بولادى.

اباي ءابدىراحماندى جوقتاپ 8  ولەڭ، ال تاعى ءبىر پەرزەنتى اكىمبايعا ارناپ ءبىر جوقتاۋ جازادى. 

ءبىز فيرداۋسي شاحناماسىندا دا وسىنداي جوقتاۋدى كورەمىز. بۇل جوقتاۋلار شىعارما كەيىپكەرلەرى قازا بولعاندا ونىڭ ارتىندا قالعان جاقىندارى تاراپىنان ايتىلادى. وسىنداي جوقتاۋلاردىڭ ەڭ جاقسى مىسالى رۋستام مەن تاحمينانىڭ وزدەرىنىڭ پەرزەنتى سوحرابقا ايتقان جوقتاۋى: 

همي گفت زار اي نبرده جوان                        سرافراز و از تخمه پهلوان نبيند

چو تو نيز خورشيد و ماه                                نه چوشن نه تخت و نه تاج و کلاه

که را آمد اين پيش که آمد مرا                  بکشتم جواني به پيران سرا 

(رۋستام: و، جاس جىگىت، باتىردىڭ ۇرپاعى! سەندەي باتىردى كۇن مەن اي دا، ەش تاق پەن ءتاج دە كورمەگەن. و قاتال تاعدىر، قارتايعان شاعىمدى ءوز ۇلىمدى ءولتىردىم.)

قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي ءوز شىعارمالارىندا شىعىس ادەبيەتىنە، اسىرەسە، پارسى ءتىلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ تۋىندىلارىنا كوڭىل بولەدى. اباي پارسى ءتىلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ اراسىندا فيرداۋسي مەن ونىڭ شاحنامە شىعارماسىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان. سوندىقتان ونىڭ شىعارمالارىندا شاحنامانىڭ كوپتەگەن تاقىرىپتارى مەن مازمۇنىن كەزدەستىرۋگە بولادى.

يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنىڭ مادەني وكىلدىگى

Abai.kz