بiلiم جانە عىلىم مينيسترi باقىتجان جۇماعۇلوۆ: « ...وتاندىق وقۋلىقتاردى جاساۋشىلار مەن ونىڭ اۆتورلارى باسپاگەرلەرمەن بiرگە شىعارماشىلىق iزدەنiستە ەكەنi بايقالادى. بiراق تا جاھاندانۋ ءداۋiرi جاڭا تالاپتار قويۋدا. سوندىقتان دا قازiرگi زاماندا باعا جەتپەس كاپيتال - بiلiم ەكەنi ءسوزسiز، ال ونى جاقسى وقۋلىقتار مەن كiتاپتارسىز كوز الدىڭا ەلەستەتۋدiڭ ءوزi قيىن. سوعان بايلانىستى قىسقا مەرزiمدە وقۋلىقتار باسىپ شىعارۋدى دامىتۋ ءۇشiن ونىڭ پارمەندi قۇقىلىق بازاسىن جاساۋ قاجەت. ساپاسىز وقۋلىقتاردىڭ ۇلگiلەرi ولاردىڭ مازمۇنىن جاريالى تۇردە تالداۋ ءۇشiن بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگiنiڭ ۆەب-سايتىنا ورنالاستىرىلاتىن بولادى. ونى جاساۋشىلاردىڭ، اۆتورلاردىڭ، ساراپشىلاردىڭ، باسپاگەرلەردiڭ، پوليگرافيستەردiڭ، بiر-بiرiمەن قارىم-قاتىناسىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرگەن ءجون. بۇل ورايدا تالاپتى كۇشەيتە وتىرىپ، ولاردىڭ تولىققاندى جۇمىس iستەۋi ءۇشiن قاجەتتi جاعدايلاردى جاساۋ كەرەك. وقۋلىقتاردى جاساۋعا قاتىساتىن مامانداردى ماتەريالدىق جاعىنان ىنتالاندىرۋ جۇيەسiن قايتادان قاراستىرعان ءجون»

ءسوز باسى

بiلiم جانە عىلىم مينيسترi باقىتجان جۇماعۇلوۆ: « ...وتاندىق وقۋلىقتاردى جاساۋشىلار مەن ونىڭ اۆتورلارى باسپاگەرلەرمەن بiرگە شىعارماشىلىق iزدەنiستە ەكەنi بايقالادى. بiراق تا جاھاندانۋ ءداۋiرi جاڭا تالاپتار قويۋدا. سوندىقتان دا قازiرگi زاماندا باعا جەتپەس كاپيتال - بiلiم ەكەنi ءسوزسiز، ال ونى جاقسى وقۋلىقتار مەن كiتاپتارسىز كوز الدىڭا ەلەستەتۋدiڭ ءوزi قيىن. سوعان بايلانىستى قىسقا مەرزiمدە وقۋلىقتار باسىپ شىعارۋدى دامىتۋ ءۇشiن ونىڭ پارمەندi قۇقىلىق بازاسىن جاساۋ قاجەت. ساپاسىز وقۋلىقتاردىڭ ۇلگiلەرi ولاردىڭ مازمۇنىن جاريالى تۇردە تالداۋ ءۇشiن بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگiنiڭ ۆەب-سايتىنا ورنالاستىرىلاتىن بولادى. ونى جاساۋشىلاردىڭ، اۆتورلاردىڭ، ساراپشىلاردىڭ، باسپاگەرلەردiڭ، پوليگرافيستەردiڭ، بiر-بiرiمەن قارىم-قاتىناسىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرگەن ءجون. بۇل ورايدا تالاپتى كۇشەيتە وتىرىپ، ولاردىڭ تولىققاندى جۇمىس iستەۋi ءۇشiن قاجەتتi جاعدايلاردى جاساۋ كەرەك. وقۋلىقتاردى جاساۋعا قاتىساتىن مامانداردى ماتەريالدىق جاعىنان ىنتالاندىرۋ جۇيەسiن قايتادان قاراستىرعان ءجون»

ءسوز باسى

وتاندىق وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى جونىندە جاعىمسىز قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. بۇل احۋال ەلىمىز ەگەمەن بولعان جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءتول وقۋلىق ءوندىرىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلە الماعاندىعىنىڭ كورىنىسى. اۋەلگى جىلدارى وقۋشىلار قازاق تىلىندەگى ساپاسىز وقۋلىقتىڭ قيىندىعىنا ءۇنسىز كەلىستى، ۋاقىتشا جاعدايعا بالادى; بىرقاتارى بىرتىندەپ ءورىستىلدى سىنىپتارعا اۋىستى.

بەرتىن كەلە جاعدايعا اتا-انالاردىڭ كوزى جەتىپ، ءوز دەڭگەيلەرىندە نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتتى دا، اقىرى بۇل ماسەلە بيلىكتىڭ جوعارعى دەڭگەيىنە دە جەتتى. ءماجىلىس دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحانوۆ تالاي رەت پارلامەنت مىنبەرىنەن وقۋلىقتاردىڭ قاتەسىن كورسەتىپ، ەل الدىندا وقۋلىق ماسەلەسىنىڭ ۋشىعىپ كەتكەنىن جاريا ەتتى. بۇل اتالمىش ماسەلەنىڭ اسا كۇردەلى ءارى ساياسي سيپات الا باستاعانىن كورسەتتى.

سەناتور قۋانىش سۇلتانوۆ ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋىنا ءماجبۇر بولدى. «اسىرەسە باستاۋىش كلاستارعا ارنالعان تانىمدىق وقۋلىقتار، ورتا، جوعارعى كلاستارعا ارنالعان تاريح، ادەبيەت، دۇنيەتانىم تاعى باسقا وقۋلىقتار مازمۇنى جاعىنان بالا، ءجاسوسپىرىم  ۇشىن تۇسىنىكسىز، تارتىمسىز، دارىنسىز جازىلعانى تۋرالى شاعىم، ارىزدار دا جەتكىلىكتى. ولاردىڭ كوپشىلىگى بالانى وقۋعا ىنتالاندىرمايدى، قىزىقتىرمايدى» دەپ اتاپ ءوتتى سەناتور. وسىلايشا ەلدە مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى تالداۋ مەن ساراپتاما جاسايتىن تۇلعالار كوبەيدى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەلدەگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جالپى العاندا، قازاق ءتىلدى وقۋلىقتارمەن قامتۋ جۇيەلى تۇردە قولعا الىنباعان. اتالمىش ماسەلە جوعارعى بىلىمگە دە، ورتا جانە ارناۋلى ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنە دە، باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ ساتىسىنا دا ءتان بولىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان وقۋلىق ماسەلەسى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنان مەملەكەتتىك اۋقىمعا شىعىپ كەتتى.

مۇنداي جاعدايدا وقۋلىق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن اۆتورلاردى كىنالاۋ جەتكىلىكسىز. جاعدايعا بارىنشا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ساپالى وقۋلىق ءوندىرىسىن جولعا قوياتىنداي جۇيەلى تەتىك ويلاستىرۋىمىز كەرەك. ول تەتىك ساپالى وقۋلىق جازىلىپ شىعاتىنداي ۇدەرىسكە جول اشۋى ءتيىس.

ءسوز ورتاسى

ايتارىمىز دايەكتى بولۋى ءۇشىن ج.ق.بالتاباەۆا، م.ق.سولتانعازينا،ف.س.لەكەروۆالاردىڭ اۆتورلىعىمەن ازىرلەنگەن 3 سىنىپقا ارنالعان  «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن (1,2 ءبولىم) قاراپايىم اتا-انالىق تۇرعىدان ساراپتايىق.

ءى. وقۋلىقتاعى قاتەلەر

اۆتورلارعا ءوزىمىزدىڭ باسەكە بولاتىنداي ساراپشى-مامان رەتىندە ەمەس، اتا-انالىق كوزقاراسپەن عانا قاراعانىمىزدى ەسكەرتە كەتۋدى ءجون سانايمىز. شىن مانىندە اتالمىش وقۋلىقتى تالداي وتىرىپ، مۇعالىم مەن وقۋشىنىڭ قاتىسىمەن بولاتىن ساباق ۇدەرىسىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ تۇرعىسىنان وقۋلىقتى باعالاۋدى ۇيعاردىق.

1.  1-بولىمدە 39% پايىز ماتەريال دىبىستاردى قايتالاۋعا ارنالعان. بىراق مۇنداعى جاتتىعۋلار مازمۇنى گرامماتيكامەن عانا شەكتەلگەن.بالانىڭ دىبىستى مەڭگەرۋگە ودان ءسوز جاساۋعا باعىتتالعان داعدىسىن دامىتۋ جاعى كەمشىن.

2. 27-بەت 4-جاتتىعۋ: مەتاگرامما ءسوزى تۇسىندىرمە سوزدىكتە جوق. جاتتىعۋ شارتى تۇسىنىكسىز.

3. 32-بەت، 2-جاتتىعۋ: ەكولوگيا، ەكسكاۆاتور،ەكۆاتور، ەمبلەما سوزدەرى تۇسىندىرمە سوزدىكتە جوق، ونى مۇعالىمگە جۇكتەۋ دۇرىس ەمەس، وقۋلىقتا بولۋى كەرەك تە، ونى اتا-انا دا ءتۇسىنىپ، بالاسىنا ۇقتىراتىنداي مۇمكىندىك بولۋى كەرەك.

4. 34-بەت، 1-جاتتىعۋ: لوكوموتيۆ ءسوزى تۇسىندىرمە سوزدىكتە جوق.سويلەم مازمۇندارى قارابايىر، تانىمدىق مازمۇنى جوق. مىسالى، 3- سويلەمدى بىلايشا قۇراعان تيىمدىرەك: پاروۆوز - وتكەن عاسىرداعى ۆاگون سۇيرەيتىن تەمىرجول ماشيناسى.

5. 40-بەت 2-جاتتىعۋ: جاتتىعۋ شارتى قارابايىر، مەحانيكالىق جۇمىس قانا تالاپ ەتىلەدى، وقۋشىنى شىعارماشىلىق ويلاۋ داعدىسىنا يتەرمەلەمەيدى.

6. 45-بەت، 1-جاتتىعۋ: جيھانگەر ءسوزى تۇسىندىرمە سوزدىكتە جوق.

7. 47-بەت، 1-جاتتىعۋ: ءماتىن مازمۇنى اقپاراتتىق، تانىمدىق مازمۇنعا قۇرىلماعان.

8. 48-بەت،3-جاتتىعۋ: جاتتىعۋ شارتى دۇرىس ەمەس، «ماتىنگە ات قوي» دەلىنگەن، «ماتىنگە تاقىرىپ ويلا» دەگەن ءجون.

9. 86-بەت،2-جاتتىعۋ: جاتتىعۋ شارتىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى ارتىق: «سويلەمدەردى وقىپ، سويلەم مۇشەلەرىنە تالدا».

10. 87-بەت، 5-جاتتىعۋ: جاتتىعۋ شارتى دۇرىس ەمەس، «سويلەمدەردى تولىقتىرىپ جاز» دەلىنگەن، «سويلەمگە اينالدىر» دەگەن ءجون.

11. جاتتىعۋلاردا وقۋشىنىڭ ءتىلىن دامىتۋعا ارنالعان جاتتىعۋلار جوقتىڭ قاسى، اسىرەسە، بالانى سويلەتۋگە يتەرمەلەيتىن جاتتىعۋ شارتى بايقالمايدى.

12. تۇسىندىرمە سوزدىك تولىق ەمەس.

13. جالپى، جاتتىعۋلاردا پانارالىق بايلانىس از. مىسالى، ماتەماتيكا پانىمەن بايلانىس بايقالمايدى.

14. وقۋلىق مۇعالىمگە كوپ سالماق ارتادى، كومەكشىلىك، سەرىكتەستىك  مازمۇنىنان گورى جۇكتەمەسى باسىم.

2-ءنشى ءبولىم

15. 20-بەت 3-جاتتىعۋ سۋۆوروۆ سوزىنە تۇسىندىرمە جوق.

16. 26-بەت 2-جاتتىعۋ: قىرمان سوزىنە تۇسىندىرمە جوق.

17. 26-بەت 3-جاتتىعۋ: قىرىقتىق سوزىنە تۇسىندىرمە جوق.

18. 30-بەت 2-جاتتىعۋ: 3,4سويلەمدەردىڭ تىنىس بەلگىسى دۇرىس قويىلماعان. مىناداي سويلەم بار: ۇيدە ەشكىم جوق ءبىر ساتتە الماس وسى قۋانىشىن اۋىلعا جەتكىزگىسى كەلدى.

19. 43-بەت 4-جاتتىعۋ: ەزوپتىڭ كىم ەكەندىگى تۇسىندىرمەدە جوق. ونىڭ قاجەتى بار ما؟

ءىى. ساپاتامادان تۋىندايتىن ۇسىنىستار

1.  وقۋلىقتاعى جاتتىعۋلار تاقىرىپ اياسىنان تىس مىندەتتەردى دە اتقارۋعا، وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا قاتىسۋى كەرەك: دىبىستاردى مەڭگەرۋگە ارنالعان جاتتىعۋلار وقۋشىنى سويلەتۋ، سويلەۋدى قابىلداۋ، اڭگىمەگە ارالاسۋ، بايقاۋ جۇرگىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋعا قۇرىلعانى ءجون.

2.   جاتتىعۋ شارتتارى انىق، ناقتى، تۇسىنىكتى، قىسقا، قاراپايىم سويلەممەن بەرىلگەنى دۇرىس;

3.  تۇسىندىرمە سوزدىك گلوسساري تۇرىندە سايكەس بەتتە بەرىلگەنى ىڭعايلى;

4.  تەرمين جانە اتاۋ سوزدەر وقۋشىنىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن تانىم مۇمكىندىگىنە سايكەس تاڭدالۋى ءتيىس;

5. جاتتىعۋداعى سويلەمدەر وقۋشىعا قىزىقتى، تانىمدىق، اقپاراتتىق مازمۇندا بولعانى ابزال;

6. جاتتىعۋلار وقۋشىنى شىعارماشىلىق جۇمىسقا، ءتىل دامىتا ويلاۋعا يتەرمەلەيتىندەي جانە قىزىقتى سيپاتتا بولعانى ابزال;

7. ماتىنگە قۇرىلعان جاتتىعۋلار وقۋشى جاسىنا لايىق تاقىرىپتار مەن ماتەريالدارعا قۇرىلۋى كەرەك;

8. جاتتىعۋلار پانارالىق بايلانىستى بارىنشا قامتىعانى ماقۇل.

ءىىى. قورىتىندى

ج.ق.بالتاباەۆا، م.ق.سولتانعازينا، ف.س.لەكەروۆالاردىڭ («الماتىكىتاپ» باسپاسى، 2010 جىل، 120 بەت، سۋرەتتى) 3 سىنىپقا ارنالعان «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىنىڭ 1-بولىمىنە ساراپتاما جاساي وتىرىپ، تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلدىك:

1. وقۋلىقتاعى جاتتىعۋ ساپاسى ءالى دە جاقسارتا ءتۇسۋدى تالاپ ەتەدى، اسىرەسە، قالالىق جاعدايداعى وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن ۇستارتۋ مەن دامىتۋ جاعى باسا نازارعا الىنعانى ءجون بولار ەدى.

2. وقۋلىق 3 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جاسىنا ساي وقۋ، جازۋ، سويلەۋ، تىڭداۋ داعدىلارىن دامىتۋدى نەگىزگى ماقسات ەتۋى كەرەك.

3. وقۋلىقتان گرامماتيكالىق جاتتىعۋلاردى بارىنشا ازايتا وتىرىپ، ولاردى اتالعان ماقساتقا جەتۋگە باعىتتاعان ءتيىمدى.

4. جاتتىعۋلار مىناداي كريتەريلەر بويىنشا قۇرىلعانى ابزال: وقۋشىعا قىزىقتى،ومىرمەن بايلانىستى، تانىمدىق، اقپاراتتىق مازمۇندا جانە شارتتارى مەن سويلەمدەرى ناقتى، تۇسىنىكتى، قابىلداۋعا جەڭىل بولۋى، شىعارماشىلىققا يتەرمەلەۋى.

5. وقۋلىق مۇعالىمگە - سەرىكتەس، وقۋشىعا - جۇمىس قۇرالى بولاتىنداي سيپاتتا ازىرلەنسە، نۇر ۇستىنە نۇر.

ءسوز سوڭى

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وقۋلىق ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن جازىلعان وقۋلىقتاردى ساراپتاۋ مەن تالداۋ جەتكىلىكسىز شارا. مەملەكەتتىك تىلدەگى ساپالى وقۋلىق شىعارۋ ءۇشىن وعان دەگەن ناقتى تالاپ پەن كريتەريلەر، اۆتورلاردىڭ الدىنا ماقسات پەن مىندەت بارىنشا ايقىن دا ناقتى قويىلۋى كەرەك جانە سوعان سايكەس مەرزىم مەن جاعداي جاسالعاندا عانا بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتەمىز. سونداي-اق، بولاشاق وقۋلىق اۆتورلارىن تاڭداۋ مەن ىرىكتەۋ،ءتىپتى، ولاردى بەلگىلى ءبىر دايىندىقتان وتكىزۋ ماسەلەسى دە جەتكىلىكتى قاراستىرۋى كەرەك ەدى.

جۋىردا 7- ارناداعى «پروفەسسيونالنىي رازگوۆور» كورسەتىمىندە ءبىلىم ءمينيسترى وقۋلىقتاردىڭ بۇرىنعى ءبىر ساتىلىق جۇيەنىڭ ورنىنا ءۇش ساتىلى تالداۋدان وتەتىنىن ايتقاندا ىشتەي قۋانعانىمىز راس. بىراق كەيبىر اۆتورلاردىڭ وڭىرلەردە ءبىلىم باسقارمالارىنىڭ جەتەگىمەن ۇستازدار ورتاسىنا شىعىپ، وقۋلىقتارىن تالداۋدى ستسەناريمەن جۇرگىزەتىندىگى ءمالىم بولدى.الايدا، ول شىنايى ەمەس، جاي عانا ماسەلەنى سيپالاتۋ ەدى. مۇعالىمدەر وزدەرىنىڭ شىنايى سىندارىن ايتا المادى، ونى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ۇلىقتارى ايتقىزبادى. دەمەك، بۇل جۇيە سىرقاۋلى دەگەن ءسوز، ناعىز حالىقتىق، جاناشىر ساراپتاما جاسايتىن جۇيە ەمەس.  تاۋەلسىز ساراپتاماعا ورىن جوق، بۇرىنعى اۆتورلار مەن كوزىقاراقتى ۇستازداردىڭ داۋىسى ەلەنەتىن، ەكشەلەتىن ورىن جوق. ەڭ بولماسا وسى سالاعا ارنالعان سايت اشىپ، بارلىق سىن-پىكىر مەن ساراپتى سوعان جيناۋعا بولار ەدى عوي. تىم بولماسا اۆتورلاردى حالىقپەن اشىق كەزدەسۋگە جۇيە نەگە يكەمسىز؟

قورىتا كەلە، ءبىز كوتەرگەن ماسەلەگە مينيستر مىرزا ءبىر ورالىپ، قازاقشا پىكىرىن ايتۋىن سۇرايمىز.

«اباي-اقپارات»