1723–1730 جىلدارعى وتان سوعىسى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسىمەن قورىتىندىلاندى. 1730 جىلعى ساۋىردە جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنمەن (قالدان سەرەنمەن) بەيبىت كەلىسىمشارت جاساسۋ ارقىلى «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي تۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنە جەڭىستى نۇكتە قويىلدى. اڭىراقايداعى ۇلى جەڭىس حالقىمىزدىڭ ەتنوستىق بىرلىگىن، بىرتۇتاستىق سەزىمىن ارتتىردى. جاۋىنگەرلىك رۋحتى نىعايتتى. جۇزدەر مەن رۋ-تايپالار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزدىلىعىن  پاش ەتكەن سوناۋ تاريحي جەڭىسكە بيىل 290 جىل تولىپ وتىر. وسى داتاعا وراي سول كەزەڭگە قىسقاشا شولۋ جاسايىق. 

جوڭعار حاندىعى اسكەرىنىڭ 1723 جىلى تۇتقيىلدان شابۋىلداعان قانقۇيلى شاپقىنشىلىعى ەكپىنىنە قازاق حاندىعى توتەپ بەرە الماي، بارشا وڭتۇستىك جازيرا، قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستان، وڭىردەگى قالالاردىڭ ءبارى جاۋ قولىندا قالدى. جۇرت شۇبىرىپ كەتتى. ەلدى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»  قاسىرەتى جايلادى. 1719 جىلدان اعا حان مارتەبەسىندەگى ابىلقايىر ءباھادۇر از عانا جاساعىمەن قاراقۇم اۋماعىنا اۋىسۋعا ءماجبۇر بولىپ، سول ايماقتاعى جىگىتتەردەن جاڭا قول قۇرعان. بىراق باسقىنشى جايلاعان ولكەگە ەمەس، تەرىستىك-باتىسقا اتتانعان. ماقساتى – سول جاقتان ءتونىپ تۇرعان قاتەردىڭ الدىن الۋ-تىن. ويتكەنى ونداعى قالماق حاندىعى ءۇشىن قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن وپ-وڭاي شاۋىپ الۋ مۇمكىندىگى تۋعان ەدى. ءسويتىپ  جۇرتتى قىرىپ-جويىپ كەلە جاتقان جوڭعار حاندىعى اسكەرىمەن بىرىگۋى، ءسويتىپ قازاقتاردىڭ ەلدىگىن جويىپ، ەكى قانداس حاندىقتىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك قۇرۋى ىقتيمال ەدى. ابىلقايىر حان دۇشپاننىڭ وسىنداي پيعىلىنىڭ الدىن الىپ، جوسپارىن كۇل-تالقان ەتۋدى كوزدەگەن. اسكەري شاراسى دىتتەگەنىنە جەتتى. قالماق قولىنىڭ بەتىن قايتاردى. سوسىن ۇشقىر جاساعىمەن 1724 جىلى ۇلى دالا توسىندە تۇستىك-شىعىس باعىتى بويىنشا قۇيىنداتا شاپقىلادى. جولشىباي ءتۇرلى بەكەتتەر سالىپ تاستاعان جوڭعارلارمەن  قيان-كەسكى ۇرىس سالا وتىرىپ، وڭتۇستىككە ايماققا بۇزىپ-جارىپ كىردى. جاۋجۇرەك ساربازدارىمەن قازاق استاناسىن سوندا جاۋدان بىردەن تازارتقان. ولكەدەگى باسقىنشى اياعى استىندا قالعان وزگە قالالاردى، بارشا جەر-سۋدى، ۇزىن سانى وتىز ەكى ۇلىستى ازات ەتكەن.  بىراق ايماقتاعى وسىناۋ جەڭىمپاز شەرۋىن، ءوڭىردى باسقىنشىدان وزىنە قايتارىپ العان قاندى شايقاستاردىڭ سالتاناتتى ناتيجەسىن باياندى ەتە المادى. التى-جەتى ايدان كەيىن،  1725 جىلى، ايماقتى قايتا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سونداعى جورىقتارىن ەسكە ءتۇسىرىپ سارالاي كەلە، ورداسى ورنالاسقان تۇركىستان شاھارى مەن ونىڭ اينالاسىن جاۋدان بوساتقان قالپى، تۇراقتى ۇستاپ  قالا الماۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەدى. «اقتابان شۇبىرىندى»  سالدارىنان قالىپتاسقان جاعدايدا ەلدى، جەر-سۋدى ساقتاۋ جانە قورعاۋعا بايلانىستى ءوزىنىڭ تاريحي مىندەتىن ول ادال اتقارىپ كەلە جاتقان. قاراماعىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جاۋجۇرەكتىگىندە، سوعىسۋ ونەرىنە جاقسى ماشىقتانعانىندا، وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق توپتاردان جاساقتالعان قۇرىلىمىنىڭ ۇيلەسە ارەكەت ەتە العانىندا كۇمانى جوق. ول جاۋىنگەر ساربازدارى مەن ساردارلارىنا كىنا ارتا المايدى. سولارمەن بىرگە  ساۋىت شەشپەي، اتتان تۇسپەي، جالپاق قازاق دالاسىن تەرىستىك-باتىسى مەن وڭتۇستىك-شىعىسى ارالىعىندا ءارىلى-بەرىلى كوكتەي ءوتىپ الدەنەشە اسكەري جورىقتار جاسادى. سول جەڭىستى جورىقتارى بارىسىندا ەل-جۇرتقا ءوزىنىڭ اعا حان مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە مويىنداتتى. ەندى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، اعا حانى رەتىندە، ەلدى جاۋدان تۇتاستاي ازات ەتۋى ءتيىس-ءتىن. بۇل ءۇشىن دۇلەي باسقىنشىعا قارسى بۇكىل حالىقتى كوتەرۋ قاجەت. باياندى كۇرەستىڭ كىلتى سوندا. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جەڭىستەرىن باياندى ەتە الماۋىنىڭ سەبەبى مەن سىرى سول كىلتتى ءوزى مەن ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتارىندا. حان جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى تۇزەۋ جولدارىن  پارىقتادى. جاۋعا قارسى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ شايقاسۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى قوزعاعان. كادىمگى ءوزىن اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن قۇرىلتاي. قازىرگى جاعدايدا تاپ سونداي جاڭا باسقوسۋ ۇيىمداستىرۋ قاجەت. بۇل كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا بولۋعا كەرەك. اعا حاننىڭ مۇنداي كوزقاراسىن ورتا ءجۇز باسى سامەكە حان بىردەن قولدايدى. ول باتىس پەن سولتۇستىكتەگى جەر-سۋ كيكىلجىڭدەرىن شەشۋگە ابىلقايىر حاننىڭ وزىمەن بىرگە تىكەلەي اتسالىسىپ جۇرگەن. سول شاقتا   وڭتۇستىك اۋماق پەن جەتىسۋ ولكەسى تولىعىمەن جوڭعارلار قولاستىندا جاتقان. ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حان باسقىنشى اكىمشىلىككە بودان رەتىندە  ءتۇرلى الىم-سالىعىن بەرىپ، تاشكەنت سىندى شاھاردا تاۋەلدىلىك احۋالدا كۇن كورىپ وتىرعان.  وسى توقتامدى سوعان تەز جەتكىزۋ كەرەك. تەك وعان ەمەس، ەڭ الدىمەن وردابيلەرگە، ياعني ەلدەگى جۇزدەر بيلەرىنە، سونداي-اق ايماقتارداعى بارلىق بي، باتىر، رۋباسى، باس ادامدارعا جانە اقساقالدارعا. اعا حان ابىلقايىر ءباھادۇر بەكەم شەشىم جاسادى. ول ەلدىڭ اعا حانى لاۋازىمىمەن 1719 جىلى قازاق استاناسى تۇركىستانعا ورنىققاندا، سوعىنان باتىس ولكەدەگى كىشى جۇزگە قاراستى ەل-جۇرت ىشىنەن كوپ اۋىل سول اۋماققا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. جاز ايلارىندا اعا حاننىڭ كوشپەلى ورداسى سولاردىڭ اراسىنا – ارىس سۋىنىڭ سالاسى بادام وزەنىنىڭ القابىنا تىگىلەتىن. سول سەبەپتى دە سونداعى ورداباسى اتالاتىن جەردى جاڭا بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتاي وتەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. شۇعىل تۇردە جان-جاققا حابارشىلار اتتاندىرىلدى...   

جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسپەك حالىقتىڭ احلاقي رۋحىن نىعايتقان، شەشىمتالدىقپەن ازاتتىق سوعىسىن جۇرگىزىپ، جانقيارلىقپەن شايقاسۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋعا بەكەم بايلام جاساعان ايگىلى ءماجىلىس 1726 جىلعى كۇزدە ورداباسىدا ءوتتى. وسى تاريحي قۇرىلتايعا بايلانىستى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى ءۇش ۇلى تۇلعانىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن ايتىلاتىنى ءمالىم.  ولار بارلىق قازاق رۋ-تايپالارىن جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكە توپتاستىرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى دەلىنەدى. قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولۋدىڭ جولى رەتىندە، بيلىككە قارا قازاق وكىلدەرىن تارتۋ قاجەتتىگى ەسىم حاننىڭ كەزىنەن باستاپ مويىندالعانى بەلگىلى. ونىڭ «ەسكى جول» اتالعان زاڭناماسىنىڭ تۇپكى ءمانى دە سول بولاتىن. سونى باسشىلىققا العان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بەلگىلى بيلەر ەلدى باسقارۋ جانە زاڭداردى سوناۋ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ۇلگىسىمەن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستىرىلدى. ايگىلى «جەتى جارعى» وسى ءۇش ءجۇز بيلەرىنىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن قابىلدانعان. مىنە، سولار  ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ەل بوپ بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ ۇرانىن كوتەردى.  ەل ساناسىنا سولاي سىڭگەن. ولاردىڭ ۇلى جۇزدەگى ون ءبىر تايپانى، ورتا جۇزدەگى التى تايپانى، كىشى جۇزدەگى جيىرما بەس تايپانى بىرىكتىرەتىن ءۇش ءجۇز وداعىن ورتاق مۇددەگە  ۇيىستىرۋداعى ەڭبەگىن، ارينە، جوعارى باعالايمىز. سونىمەن قاتار، ۇلى كەڭەستى وتكىزۋدە وسى اسا كورنەكتى تۇلعالارىمىز باس ءامىرشىنىڭ باستاماسىنا ساي سولاي ارەكەت ەتكەن دەگەن پىكىردى ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قيسىندى كورەمىز. بۇكىلحالىقتىق ماجىلىستەر مەن كەڭەستەر اسا جوعارى دارەجەلى بيلەۋشىلەردىڭ قۇزىرىندا جۇرگىزىلەتىنىن تاريحشىلار جوققا شىعارمايدى. مۇنداي جيىندارداعى بيلەردىڭ ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەتىن. ەسىم حان زامانىنان بەرى حان بيلىگىنىڭ ءوزى سول بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولاتىن.   سوندىقتان دا قاسىرەتتى شاقتا قول باستاپ، قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىنە دە، تۇستىگىنە دە  تىنىمسىز ازاتتىق جورىقتارىن جاساعان ابىلقايىر حان اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە  جۇگىنۋدى ءجون كورگەن. اتامەكەندى ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەستى ورىستەتۋ ءۇشىن كۇللى ەل ازاماتتارىنىڭ كۇش بىرىكتىرۋىنە قول جەتكىزۋدە  ونىڭ دە وسىناۋ اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەنى تاريحي شىندىققا ابدەن ساي كەلەدى. جۇزدەردىڭ حاندارى، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار مەن قالالاردى باسقاراتىن كىشى حاندار، سۇلتاندار، رۋباسىلار، ايماقتارداعى بيلەر، اقساقالدار، وزگە دە باس ادامدار جانە، ارينە، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتاي باسقىنشىدان وتاندى ازات ەتۋ ءۇشىن ساربازداردى جالپاق ەل ىشىنەن جيۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى. قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى  مىندەتىن اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى. قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا – قۇرىلتاي كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى اعا حان لاۋازىمىنا ەمەس، باس قولباسشى ەتىپ قانا سايلادى دەلىنەدى. مۇنداي كوزقاراستاعىلار قازاقتىڭ بۇل كەزدەگى اعا حانى بولات حان بولاتىن دەپ سانايدى. الايدا بايىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولات حاننىڭ، بىرىنشىدەن، اعا حان ەمەس، ورتا ءجۇز حانى بولعانىن، ەكىنشىدەن، ول «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا دۇنيە سالعانىن ايتادى. دەمەك، باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان  ابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن.  1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن 1720 جىلدان ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس ونى وزدەرىنەن بارلىق جاعىنان جوعارى بولعاندىقتان دا مويىنداعان، ونى كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسى قولداعان. وسىلاي ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. ەگەر بۇل باستاپقى كەزەڭدە زاتى ەمەس، تەك اتى عانا بار لاۋازىم سانالسا، سوندىقتان دا ونى جۇرت تەك كىشى ءجۇز حانى دەپ قانا قابىلداعان بولسا دا، جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنان بەرمەنگى كۇللى قازاق دالاسىن شارلاپ كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق ەڭبەگى مەن ەرلىگى ونىڭ ءىس جۇزىندە اعا حان ەكەنىن بۇلتارتپاستاي ەتىپ دالەلدەگەن ەدى. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن، دەمەك، ابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداعاندىقتان، ەل ءۇشىن جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان جانقيارلىعىن باعالاعاندىقتان جاسالعان شارا. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى. ول ءۇش جۇزدەن جينالعان ايگىلى باتىرلارمەن اسكەري كەڭەس وتكىزىپ، شۇعىل سارباز جيناۋ، ولاردى سوعىس ونەرىنە تەزدەتىپ ۇيرەتۋ، سوسىن ەلدى بىرتىندەپ دۇشپان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ جوسپارىن قۇردى. ءبىرىنشى كەزەكتە بىلتىرعى جەڭىستى شەرۋدەن كەيىن قايتادان جاۋ قولىندا قالعان استانادان باستاپ، ايماقتاعى بارلىق قالالاردى جوڭعار بيلىگىنەن قۇتقارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.  بىرىككەن قازاق ارمياسى سوعىس جوسپارلارىنا ساي ۇرىستار جۇرگىزىپ، وڭتۇستىكتەگى قالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى...

جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ ورتا اعىسى ءوڭىرىن باسىپ العاننان سوڭ  ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇرعان. ورداباسى قۇرىلتايى جىگەرلەندىرگەن قازاق اسكەرلەرى ابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن تۇركىستان–تاشكەنت القابىنداعى ونداعان قازاق قالاسىن قايتادان جاۋدان تازارتىپ، ەلدىڭ ورتالىق ايماعىنا بەتتەگەن جوڭعار قولىنا شەشۋشى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى. باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق باتىرلارى 1726 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 1727 جىلى اسكەري قيمىلداردى ۇيلەسىمدى ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە وتىرىپ، تورعاي دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى.  ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىندا وتكەن شايقاس ەل ايبىنىن ەرەكشە اسقاقتاتتى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلارمەن اۋەلى قارساقپاي قىراتتارىنان باستالاتىن سول قوس وزەن قۇيىپ جاتقان شۇبار-تەڭىز كولى ماڭايىندا سوعىسقان. تالقاندالعان باسقىنشىلار كولدەن ارمەن قاشقاندا، اتالعان ەكى وزەن ارالىعىنداعى قاراسيىر (ونى «شوقى» ماعىناسىن بەرەتىن قاراسيرە دەپ تە اتايدى) جازىعىندا ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، تاماشا جەڭىسكە جەتتى. دۇشپان ويسىراي ۇتىلعان بۇل ۇرىس تاريحقا بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسى دەگەن اتپەن ەندى. وسى ءىرى جەڭىس ناتيجەسىندە قازاق جاساقتارى جوڭعار كۇشىن ۇلىتاۋعا جەتكىزبەي توقتاتتى. شايقاستا قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، تايلاق، ساڭىرىق، قابانباي، دەربىسالى، ساتاي، ەسەت، جانىبەك، تىلەۋلى سىندى كورنەكتى قولباسشىلار مەن كوپتەگەن باتىرلار، بارشا ساربازدار كوزسىز ەرلىك كورسەتتى. جوڭعارلار زور شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى قاشتى. بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى اتا جاۋدى تالقانداعان وسىناۋ ۇرىس حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەردى، ازاتتىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن  كۇرەسكە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ،  جاپپاي كوتەرىلۋگە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قازاق ساربازدارى بۇدان كەيىن احلاقي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە بولىپ، جوڭعارلار باسىپ العان جەر-سۋلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. بۇل 1727 جىل ەدى. وسى جىلى كەنەتتەن قونتايشى تسەۆان رابدان (سىبان راپتان) دۇنيە سالدى دا، جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى كۇشتەرىنە ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلمەي قالدى. بۇل جاعداي رۋحى كۇشەيە تۇسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ جەڭىستى شەرۋىنىڭ ساتىمەن جالعاسا بەرۋىنە بەلگىلى دارەجەدە قولايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن. قونتايشى ءولىمى حاندىق ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزدى. تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) وتىرعان. ول اكەسىنىڭ ويدا جوقتا دۇنيەدەن كەتۋىن وگەي شەشەسى – حان تاعىنا تالاسۋى ىقتيمال ءىنىسى لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجاب پەن سول شاقتا قالماق حاندىعىنان كەلگەن ەلشىلەردەن كوردى. قاتىگەز جازالاۋ شارالارىن جۇرگىزدى. سوسىن حاندىقتىڭ شىعىس شەكاراسىنا  نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا تسين-قىتاي امىرشىلەرى وزگەرگەن. بوعدىحاندار اۋىسقان. يمپەراتور كانسي قايتىس بولىپ، تاققا يۋنچجەن وتىرعان. ول  وزىنە دەيىن جاسالعان ۋاعدالاستىقتى جيىپ قويىپ، جوڭعارلارعا قايتادان قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سوعان بايلانىستى  گالدان تسەرەن اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن سول جاققا شوعىرلاندىرۋعا كىرىستى. سودان كوپ ۇزاماي قىتايلىقتارمەن قارىم-قاتىناس شيەلەنىسىپ كەتتى. جوڭعارلار ولارمەن جاڭا سوعىسقا كىردى. وسىنداي جاعدايدا گالدان تسەرەن قازاق جەرىندەگى ارمياسىنىڭ ءبىراز بولىگىن جوڭعار حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى مايدانعا سالۋ ءۇشىن كەرى شاقىرىپ العان.  بۇل كەزدە ابىلقايىر حان قازاق ەلىنىڭ قاراتاۋ ءوڭىرى مەن وڭتۇستىگىن باسقىنشىدان تازارتۋ كۇرەسىندە جۇرگەن. ول جاڭا احۋالدى مۇقيات سارالادى. ءسويتىپ 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاۋعا اڭىراقاي دالاسىندا شەشۋشى سوققى بەرگەن بولاتىن. وسى شايقاس وتان سوعىسىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەلەسىنە اينالدى. ول ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ رۋحتى مەيلىنشە كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى بەكىتە تۇسكەن جەڭىستى شىڭى رەتىندە وتە ورىندى تۇردە ماقتان تۇتىلادى. جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن مالىمەت بويىنشا – اڭىراقايدا شارتاراپتان جينالعان قازاق ساربازدارىنان بىرىككەن وتىز مىڭدىق قول قىرىق مىڭدىق جاۋ اسكەرىمەن ءبىر-ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويى سوعىسقان. جەڭىسكە جەتكەن. بىراق جەڭىمپاز قازاق جاساقتارى جۇرگىزگەن شايقاستار سونىمەن دوعارىلعان. جاۋدى ءوز ەلىنە قاراي تۇرە قۋماعان. سەبەبى «شايقاس سوڭىندا بولات حان جارالانىپ، قايتىس بولعاننان كەيىن» (تاعى ءبىر كوپ تارالعان قيسىن بويىنشا – «دىمكاس بولات حان ناۋقاسىنان دۇنيە سالعان سوڭ»)  باستالعان «تاق ءۇشىن تالاس» وعان كەدەرگى كەلتىرىپتى-ءمىس، كوپشىلىك «بولات حاننىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداعان» دا، «بۇعان نارازى بولعان ابىلقايىر مايدان دالاسىن تاستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باتىسقا،  ورتا ءجۇز قولىن سامەكە حان سولتۇستىككە» الىپ كەتىپتى-ءمىس. عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇل ۇيعارىمداردىڭ جاڭساقتىعىن كورسەتەدى. ويتكەنى بولات حان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعان شاقتا ومىردەن وتكەن. 1730 جىلعى اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن حان سايلاۋىن جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعان جوق. سەبەبى سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزگەن باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ءارى اعا حان دا بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە،  ابىلقايىرمەن تاق تالاسىنا ءتۇسىپ باسەكەلەسەتىندەي دارەجە، جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان دا ەشبىر كىشى حاندا بولعان ەمەس.  ەڭ باستىسى، «ابىلقايىر مەن سامەكەنىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ» كەتۋى مۇلدەم وزگە سيپاتتا جانە باسقا جاعدايعا بايلانىستى ورىن العان-دى...

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005–2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىنە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسياعا شىققان.   جاساعان دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن بىرنەشە سالالىق عىلىمي ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قاتىسۋىمەن وڭدەگەن. ءسويتىپ،  اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سىندارلى عىلىمي تىلمەن ەڭبەكتەرىندە بايان قىلىپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاساعان بولاتىن. ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعى جەر بەتىنەن، سونداي-اق بيىكتەن سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى. اۋماقتاعى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق نىسانداردى گەوگرافيالىق، گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاسالدى. جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءۇش عاسىرعا جەتە-عابىل ۋاقىت ۇشىراتقان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپى جورىمالى تۇردە ەلەستەتىلدى. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارى، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالار، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارى، اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارى قاراستىرىلدى.  سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ قاراي وتىرىپ، ايماقتىڭ 1730 جىلعى تابيعاتى مەن جورىمالى بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتى جاسالدى. قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ءوڭىردىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن،  قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان. ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ، اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان بىرەگەي زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى.  فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان  تاريحي مايدان دالاسى اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني،  اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. وسىنى نەگىزگە العان زەرتتەۋشىلەر  اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا – سۋ بولەتىن سالا مەن اڭىراقاي (كونە كارتالاردا – كۇمىستى) جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا – قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول القابىن، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن الىپ جاتقان 210 شارشى شاقىرىمدىق  اۋماق دەپ تاپتى. جوڭعار باسقىنشىلارىنا كورسەتىلگەن جالپىحالىقتىق قارسىلىقتىڭ قورىتىندى كەزەڭىندەگى باستى اسكەري قيمىلدار وسى اۋداندا ءوتتى. ايگىلى شايقاس دالاسى ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالدى. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا – بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. ەكى سۋ ورتاسىنداعى بەسكول القابىندا بارلىق قورعانىس شارالارى ەسكەرىلىپ سالىنعان مىقتى بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) بوي كوتەرگەن.  (جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپاننىڭ ارەكەتىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت 2005–2007 جىلدارى تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى). «قالماقتوبە» جوڭعاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراداعى ەڭ ءىرى قاراۋىل بەكەتى ەدى. ونى 1653–1666 جىلدارى بەلگىلى ويرات نويونى (سالقام جاڭگىردى جەكپە-جەكتە جەڭگەن دەلىنەتىن) گالدامبا  سالدىرعان بولاتىن. وسى بەكىنىس پەن ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالار سول اۋماقتى  مەكەن ەتكەن باسقىنشىلاردى قازاقتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلىنان سەنىمدى تۇردە قورعاپ تۇرعان. تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى (قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا) ءبىرشاما اشىق، ياعني سىرتقى قارۋلى جاساقتاردىڭ سول جەردەن عانا  كىرە الۋى ىقتيمال ەدى. بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8–10 شاقىرىمداي  جەردەن ۇلكەن قالماق  جولى وتەتىن. وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلىپ، جوڭعار حاندىعىن ەدىل-جايىق ارالىعىنداعى قالماق حاندىعىمەن  بايلانىستىرىپ جاتاتىن.   سوندىقتان دا ونىڭ قازاق ءۇشىن دە، قالماق  ۇشىن دە اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى ەلەۋلى ەدى. جالپى، شۋ مەن تالاس وزەندەرى الابىنان  شۋ-ىلە تاۋلارى اۋدانىنا دەيىنگى  گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە ويراتتار 19 اسكەري-قورعانىس بەكەتىن سالعان-تىن، ولار 17-ءشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعىن  بەلگىلەپ، ويرات كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ورنالاسقان اۋماقتاردان قورعاپ تۇرعان-دى. (ابىلقايىر حان باسقارعان ازاتتىق شايقاستارى ناتيجەسىندە جوڭعارلاردىڭ العى شەپتەرىندەگى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى الىنىپ، وڭىرلەر دۇشپاننان تازارتىلعان، العىس سەزىمىنە بولەنگەن قازاق حالقى ەلدى ازات ەتۋشى باس قولباسشىعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى وڭىرلەردەگى تالاي جەر-سۋ اتتارىن سول شاقتان-اق ابىلقايىر ەسىمىمەن اتادى). قازاق جەرىنە سالىنعان جوڭعار بەكىنىستەرىندەگى قارۋلى جاساقتارعا اسكەرباسى ەتىپ قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى لاتسزان تسەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان-تىن. سول تاجىريبەلى جوڭعار قولباسشىسى باسقارعان باسقىنشىلارعا قارسى شەشۋشى شايقاسقا بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ اڭىراقاي مايدانىندا شىقتى. 

تسين يمپەرياسى  جوڭعار حاندىعىنا قارسى 1729 جىلى جاڭا سوعىس اشقاندىقتان، گالدان تسەرەن قونتايشى 1730 جىلدىڭ باسىندا قازاق ايماعىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن  سوعىسۋعا قابىلەتتى ويراتتاردىڭ كوبىن شۇعىل تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولعان. جەتىسۋداعى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرىندە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىرعان. وسى قولايلى احۋالدى ابىلقايىر حان پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ايالداماستان، اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا باعىتتادى. ءسويتىپ، قازاق جەرىندەگى جوڭعار اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ بەسكول (قالماقتوبە) فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ  وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا شابۋىل جاسادى. اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى  اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن. باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» ءادىسىن قولداندى. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى  سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولۋى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ،  اۋەلى دۇشپاننىڭ قامالىن  باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە ونى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى... بۇل 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان جويقىن شاپقىنشىلىقتان بەرى تىنىمسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىنان كەيىن ايرىقشا سەرپىن العان وتان سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس بولدى. وسى اۋماقتا قازاق حالقى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.  بايىرعى كۇشتى دە قاھارلى قارسىلاسىن وسىعان دەيىن جاۋلاپ العان قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتادى.

كوشپەندى حاندىقتار ىشىندەگى اسا قۋاتتى جوڭعاريانىڭ ءامىرشىسى گالدان تسەرەندى جەڭگەن اتاعى ابىلقايىر ءباھادۇردى ساياسي تۇرعىدا قازاقتىڭ اعا حانى مارتەبەسىندە تانىتا ءتۇستى. قادىرلى باتىر-حانىنىڭ ەسىمىن حالىق جەڭىستى شايقاستار وتكەن تاۋ، وزەن، اڭعارعا بەرگەن. ول ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى ونىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا جەتۋگە ۇمتىلدى. قولباسشى، ءامىرشى، ساياساتكەر ابىلقايىر حان اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدى كورەگەندىكپەن سارالاي بىلگەندىكتەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن بىتىمگە كەلگەن-ءدى... الايدا بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحشىلار اراسىندا: «اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قازاق بيلەۋشىلەرى اراسىندا جىك تۋدى» دەگەن ماعىنادا كوپتەن قالىپتاسقان، ءتىپتى رەسمي «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومى ەليتا ىشىندە «جوعارعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس»   جۇرگەنى جايىندا تاڭبالاپ قويعان پىكىرگە قايشى ەكەنى تۇسىنىكتى. رەسمي تاريح: «تاۋكەنىڭ ۇلى، قايتىس بولعان اعا حان بولاتتىڭ ورنىنا ورتا جۇزدەن – سامەكە، كىشى جۇزدەن ابىلقايىر ۇمىتتەندى. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى ابىلمامبەتكە ءتۇستى. سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىردى دەپ تاۋىپ، شايقاس الاڭىنان كەتىپ قالدى، سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى»، – دەپ حابارلايدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى تاريح كىتابىنىڭ 2010 جىلى جارىق كورگەن سوڭعى اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ تاپ وسىنداي ەسكىرگەن ماعلۇماتتى شەگەلەپ  تاراتۋى وكىنىشتى-اق. ويتكەنى سودان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا،  جەكەلەگەن تاريحشىلار (ايتالىق، ي. ەروفەەۆا) سەنىمدى دەرەككوزدەردى اينالىمعا تارتۋ ارقىلى ونداي بايلامنىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. بولات حاننىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ بىرىندە دۇنيەدەن وتكەنىن، ونىڭ ەشقاشان اعا حان بولماعانىن، اعا حان مارتەبەسى 1715 جىلى قايىپقا، 1719 جىلى ابىلقايىرعا تيگەنىن، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ەشقانداي دا اعا حان (ۇلى حان) سايلاۋى وتكىزىلمەگەنىن دالەلدەگەن زەرتتەۋلەرىن جاريا ەتكەن ەدى. «سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىرعاندىقتان» ەمەس، سوعىس اياقتالىپ،  ءتيىستى ءبىتىم جاسالعاننان سوڭ، وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالار مەكەندەيتىن اۋماقتاردا تۋعان وزەكتى ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن كەتكەن بولاتىن. دەمەك، «شايقاس الاڭىنان» كەتىپ قالدى دەۋ دە، «سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى» دەپ تۇجىرىمداۋ دا ناقتى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. باس قولباسشى ابىلقايىر حان وڭتۇستىكتە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە اسكەري كۇش قالدىردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «تسين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان قىتاي قۇجاتتارى جيناعىندا قازاق حانى ابىلقايىر (ابۋەرحايلي) قازاق جىگىتتەرىنىڭ 70 مىڭدىق اسكەرىن ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا (بۋەرحايلي) باسقارتىپ، جوڭعارلارعا قارسى جورىققا شىقتى دەلىنەتىن اقپارات كەلتىرىلگەن.  سونداي-اق ولاردىڭ شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن ويراتتاردىڭ مىڭ شاڭىراعىن تۇگەل باسىپ العانى جانە جوڭعاريانىڭ وزگە كوشى-قوندارىنان 2–3 مىڭ ات ايداپ اكەتكەنى ايتىلعان. بۇل وقيعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا ورىن الدى دەپ كورسەتىلگەن. ونى ءبىزدىڭ تاريحشىلار 1731 جىلعا سايكەسەدى دەپ قاتە بەلگىلەپ ءجۇر. يمپەراتور يۋنچجەن تاققا 1722 جىلى وتىرعان، دەمەك ونىڭ قىتاي يمپەرياسىن باسقارعان مەرزىمىنىڭ توعىزىنشى (توعىز ەمەس، 9-شى!) جىلى 1730 جىلعا، ياعني جوڭعارلارعا قارسى وتان سوعىسىن تامامداعان اڭىراقاي  شايقاسى بولعان جىلعا سايكەس كەلەدى. دەمەك يۋنچجەن جىلناماسىنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا، ياعني 1730 جىلعى 8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسىندا باس قولباسشى ابىلقايىر حان اڭىراقاي وڭىرىندەگى جوڭعار كۇشتەرىمەن شەشۋشى شايقاستى ءساتتى جۇرگىزىپ، تاجىريبەلى اسكەرباسى   لاتسزان تسەرەن باسقارعان جوڭعار جاساقتارىن ءبىرجولا جەڭدى. سودان سوڭ ويراتتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن بۇلقايىر سۇلتان قولباسشىلىق جاسايتىن اسكەردى وڭىردە قالدىرىپ، ءوزى باتىس شەكاراعا اتتاندى.

تسين بوعدىحانى يۋنچجەننىڭ جىلناماسىندا «گالدان تسەرەننىڭ ءىنىسى لوبۋتسزيان-شۋنۋ (لاۋزان شونو) قازاق حانى ابىلقايىردىڭ قىزىن ايەلدىككە الدى، قازىر، ىڭعايى، قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەن مالىمەت بار. ءبىز مۇنىڭ اقيقاتى قانداي ەكەنىن ايتا المايمىز، دەگەنمەن، ابىلقايىر حاننىڭ بايبىشەسى قىزىمەن 1723 جىلى تۇتقىندالىپ، تۇركىستانداعى ورداسىنان جوڭعارياعا اكەتىلگەنىن ەسكە الساق، لاۋزان شونو حان قىزىن الۋى ىقتيمال دەپ پايىمدايمىز. اتالمىش قىتاي دەرەككوزىندە ودان ءارى: «لاۋزان شونو مۇراگەر رەتىندە اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 1-ءشى ايدا ءوز جاۋشىلارىن  گالدان تسەرەنگە جىبەردى» دەگەن حابار ايتىلادى. بۇل وقيعا، شاماسى، تسەۆان رابدان دۇنيەدەن كوشكەن 1727 جىلدى مەڭزەسە كەرەك. گالدان تسەرەن اكەسى تسەۆان رابداننىڭ كەنەتتەن بولعان ءولىمىن ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى،  لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجابتان كورەدى دە، ونى بالالارىمەن، سونداي-اق سول تۇستا قالماقيادان (بالكىم، قىتاي جىلناماسىندا ايتىلعانداي ماقساتپەن  لاۋزان شونودان) كەلگەن ەلشىلەردىڭ كەيبىرىن ولتىرەدى. سوندىقتان، بوعدىحان سارايىنىڭ شەجىرەسىندە ودان ءارى ايتىلعانداي، «گالدان تسەرەن ونىڭ اناسىن، سونداي-اق بىرگە تۋعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن ولتىرگەندىكتەن»،  لاۋزان شونو «گالدان تسەرەننەن ءوش الۋدى قاتتى تىلەپ ءجۇر. وعان اسكەري شابۋىل جاساعىسى كەلەدى». بۇنداي احۋال ابىلقايىر حاننىڭ ويراتتارمەن دە، قالماقتارمەن دە ءبىتىم جاساۋىنا جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. (تەك  لاۋزان شونو «قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەنى جاڭساق، ول قالماق حاندىعىندا  تۇرعان.  قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ تاعىنا باسەكەلەس دۇشپانىن ۇستاپ بەرۋدى قالماق حانى تسەرەن دوندۋكتان تالاپ ەتكەن بولاتىن). اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن جاسالعان بەيبىت كەلىسىمشارت ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەدى. گالدان تسەرەن قازاقتارمەن بىتىمگە كەلۋ ارقىلى تسين-قىتاي جاعىنداعى شەكاراسىنا اسكەري كۇشتەرىن توپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. قونتايشى سول جىلدىڭ وزىندە قىتاي اسكەرىن باركول ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ، ەندى التايدا سوعىسۋعا ازىرلىك جۇرگىزە باستادى. ال جوڭعارمەن سوعىستى ودان ءارى سوزباي، ءبىتىم جاساۋدى ماقۇل كورگەن ابىلقايىر حان سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قايتادان  قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان كورشىلەرمەن – ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن،  قالماق جانە باشقۇرت ەلدەرىمەن ارا-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتانعان ەدى. ول ورىس يمپەرياسىمەن شەكاراداعى  مازاسىزدىقتى تىنىشتاندىرۋعا كۇش سالدى. 1730 جىلعى مامىر ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قوناتىن جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىقتارى ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعانمەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەلەرىندەگى وتارشىل اكىمدەرىنىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىنا كونىپ، قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان  جورتۋىلداتىپ ايرىقشا  مازا كەتىرىپ جۇرگەن باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى. سول جيىننان باستاۋ العان تاعدىرشەشتى قادام جەكە اڭگىمە ۇلەسىندە...

قازاق مەملەكەتتىگى عۇمىرىنداعى كۇرت بەتبۇرىسقا سەرپىن بەرگەن سول جيىن وتەر الدىندا جەتى جىلعا سوزىلعان وتان سوعىسىن قورىتىندىلاعان تاريحي اڭىراقاي جەڭىسىنە بيىل 290 جىل تولىپ وتىر...  

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz