قازاقىلىق قايماعى بۇزىلماعان قازاق قوعامىندا ادىلدىلىك ارناسىنداعى ۇستانىمدارعا، وقىعان، ءبىلىمدى، عالىم كىسىلەرگە قۇرمەت زور بولدى. اقىل-وي كەڭىستىگىنە الاش زيالىلارى شىققان حح عاسىردىڭ باس كەزىندە بۇل قۇندىلىقتار تەرەڭ تامىر تارتىپ، قارا قازاقتىڭ جالپاق تانىمىنا بەرىك ورنىقتى. الاش قاراتكەرلەرىنىڭ اباي ىلىمىنە ايرىقشا دەن قويعانىن ەسكەرسەك، مۇنداي ۇمتىلىستىڭ ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىر ۇشىن اباي تانىمىنان ىزدەگەن ءجون.

قازاق اراسىندا ونى ابايداي ناسيحاتتاعان اقىن جوقتىڭ قاسى. «تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق»، - دەپ تانىعان اباي بىلىمدىلىكتى، عالىمدىلىقتى ادامنىڭ باستى قادىر-قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە باعالايدى. ءتىپتى، ول ءوزىنىڭ اقىندىق تالانتىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن ءبىلىم-عىلىمدى، ونەردى يگەرۋگە ناسيحاتتايتىن ۇگىت قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. 

مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،

جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن.

كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى،

جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن.

بۇل ءسوزدى تاسىر ۇقپاس، تالاپتى ۇعار،

كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق، سەرگەك ءۇشىن.

نەمەسە

ماقساتىم – ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق،

ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق.

ۇلگى السىن دەيمىن ويلى جاس جىگىتتەر،

دۋمان-ساۋىق ويدا جوق اۋەل باستا-اق، - دەيدى اقىن.

بۇل تۇستا ول ادام بالاسى ءبىلىمدى تۇششىنىپ، ىنتامەن يگەرۋ ءۇشىن ونىڭ كوڭىل، كوكىرەك كوزىن اشۋ قاجەت دەپ سانايدى. «كوكىرەك كوزى» ارقىلى يگەرىلگەن ءبىلىم عىلىمنىڭ «نۇرىن» (سۆەت), سىرىن (تانىمىن)  مەڭگەرە الادى دەپ تۇيەدى. مۇنداي تانىمدى ول ءوزىنىڭ ولەڭ جولدارىندا بىلايشا ورنەكتەيدى:

بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، 

تالاپتىعا بولسىن كەز. 

نۇرىن، سىرىن كورۋگە 

كوكىرەگىندە بولسىن كوز.

ال سول ءبىلىمدى يگەرۋ ءۇشىن قاجەت بەس اسىل قاسيەتتى يگەرۋگە، بەس جامان قاسيەتتەن بوي تارتۋعا  اتاقتى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» اتتى ولەڭىندە ۇگىتتەدى: 

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –

بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،

قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي –

بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.

بىلىمدىلىككە بەس اسىل قاسيەتكە قوسا، ەرىك-جىگەر، اقىل-پاراسات كەرەك. ونى اقىن «قايرات پەن اقىل» جانە «شاپاعاتتى ادىلەتتىلىك» دەپ تۇسىنەدى.

قايرات پەن اقىل جول تابار

قاشقانعا دا، قۋعانعا.

ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،

سول جاراسار تۋعانعا.

باستاپقى ەكەۋ سوڭعىسىز

بىتە قالسا قازاققا،

الدىڭ - جالىن، ارتىڭ - مۇز،

بارار ەدىڭ قاي جاققا؟

دەمەك، ادىلەتسىزدىكتىڭ الدى توزاق (جالىن), ارتى – سۋىق (مۇز - جۇرتتىڭ باعاسى: ءولدى دەۋگە بولا ما، ويلاڭدارشى// ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان). ويلانعان كىسىگە عالامات وي سالار ولەڭ شۋماقتارى. ادىلەت سەزىمى كىمدە كوبىرەك بولسا، سول  عالىم، سول اقىلدى كىسى («بۇل عادەلەت، ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى - عالىم، سول - عاقىل»).

ادام  ادىلەتتى بولسا، ول قۇرعان قوعام دا ادىلەتتى بولماق. كىرپىشتىڭ ءپىشىنى ونى قۇيعان قالپىنا بايلانىستى بولاتىنى سىندى، ادامنىڭ بويىنا نە قۇيساڭ، قوعام سونداي بولىپ شىعادى. سوندىقتان پرەزيدەنت ق-ج. توقاەۆتىڭ ادىلدىلىكتى ساقتاۋدى مەملەكەت ساياساتىندا باسشىلىققا الىنۋى ءتيىس دەگەنى، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى تۇجىرىمداماسى ابايدىڭ ءادىل قوعام يدەياسىنا تىرەلەتىنى انىق. پرەزيدەنت ق-ج. توقاەۆ ءوزىنىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا: «ۇكىمەت مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە مينيسترلەر مەن اكىمدەر مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە قاتىستى شەشىم قابىلداعان كەزدە ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى مەن تىلەكتەرىن ەسكەرۋى كەرەك. مۇنى اباي مەڭزەگەن ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شارتى دەپ بىلەمىن»، - دەدى. مۇنى «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل» دەگەن ابايدىڭ وسيەتىنە ساي بولىپ، ونى قابىلداي الدىق پا؟ قابىلداپ ءجۇرمىز بە؟ 

ويشىل ابايدىڭ ولەڭىن ۇعۋ، ا.بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، وڭاي ەمەس. وعان انا تىلىندە ۋىزعا جارىعان، تۋعان حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمىن تەرەڭ ۇعاتىن، ونى قادىرلەيتىن ۇرپاق كوشى كەرەك. مۇنداي ۇرپاق تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 30 جىلدىق تاريحىندا قالىپتاسىپ كەلەدى. ەندىگى ۋاقىتتا سولار تۇششىناتىن، سولار بايىبىنا بارىپ، پاراساتتى پايىم تۇزەيتىن تانىمدار كەرەك. بىزدە ويشىل ابايدىڭ فيلوسوفياسىن تانۋ، ونى تاپسىرلەۋ (ينتەرپرەتاتسيالاۋ) ماسەلەلەرى كەمشىن. سەبەبى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنداعى اتاقتى «عاقليالارىندا» ايتىلاتىن قاراسوزدەرى فيلوسوفيالىق پايىم رەتىندە جەكە دارا تالدانىپ كەلەدى. ابايدى بۇلاي تانۋ تەرەڭ ءارى باعالى جەتىستىكتەرگە جەتكىزبەيدى. ونى اقىننىڭ ولەڭدەرىمەن ساباقتاستىرا، اتتاستىرا وتىرىپ تالداسا، تەرەڭ فيلوسوفيالىق پايىمدارعا جول اشارى انىق. اتاقتى ابايتانۋشى مۇقاڭ كەزىندە وسىنداي وي ايتقان بولاتىن. 

اباي ءىلىمى  يدەليستىك، راتسيوناليستىك تانىمنان باستاۋ الادى. بىراق وعان قاراپ وندا ماتەرياليستىك، ديالەكتيكالىق دۇنيەتانىم جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭى وسىعان ءبىر مىسال:

دۇنيە - ۇلكەن كول،

زامان - سوققان جەل،

الدىڭعى تولقىن - اعالار،

ارتقى تولقىن - ىنىلەر،

كەزەكپەنەن ولىنەر،

باياعىداي كورىنەر.

ديالەتيكالىق تانىممەن ورىلگەن وسى ءبىر شۋماققا تەرەڭ فيلوسوفيالىق پايىمدى ولەڭ ورنەگىنە ورنالاستىرۋ ءۇشىن قانشالىقتى تەرەڭ پايىم، پاراسات كەرەك ەكەنىن بولجاي بەرىڭىز. وسى شۋماقتا ايتىلعان ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن باتىس فيلوسوفياسى قارا سوزبەن جازىلعان قۇلاش-قۇلاش ەڭبەك جازعانى كوزى قاراقتى كىسىلەرگە تانىس. 

بولماسا، ۇلى اقىننىڭ مىنا ءبىر جولعا نازار اۋدارايىق: 

ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمەك،

ءھاميشا ءومىر وتپەك ول بىلدىرمەك.

ءبىر مينۋت ءبىر كىسىنىڭ ومىرىنە ۇقساس،

ءوتتى، ءولدى، تاعدىر جوق قايتا كەلمەك.

ساعاتتىڭ ءوزى ۇرى شىقىلداعان،

ءومىردى بىلدىرمەگەن، كۇندە ۇرلاعان.

تياناق جوق، تۇرلاۋ جوق، كەلدى، كەتتى،

قايتا اينالماس، بۇرىلماس بۇلدىر زامان.

ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمنىڭ تانىم سوقپاقتارى وسىنداي ويلارمەن سوعىلعانى انىق. بولماسا، «ۋاقىت – تورەشى» دەگەن ديالەكتيكالىق تانىمعا  سۇيەنگەن قاناتتى ءسوزدىڭ كوركەم ولەڭ ۇلگىسىندەگى نۇسقاسىنا نازار اۋدارايىق. 

كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ،

الىستى كوزدەن جاسىرسا;

كۇندى ۋاقىت قىزارتىپ،

كوك جيەكتەن اسىرسا.

مۇنداي فيلوسوفيالىق تانىمعا تولى جولداردى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنان مول كەزدەستىرۋگە بولادى. ونىڭ ءاربىر ولەڭى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تاپسىرلەۋگە ابدەن لايىق.

تۇيىندەي كەلگەندە، اباي ءىلىمى - تۇڭعيىق تەڭىز تۇبىندەگى مارجان تاس. ونى تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، تەرەڭگە سۇڭگي الاتىن ادامدار ارقىلى  سۋ بەتىنە شىعارىپ، جۇرت يگىلىگىنە جاراتۋعا بولادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە قوعامنىڭ بايلىعى،  ونىڭ رۋحاني باعدارشامىنىڭ ءبىرى رەتىندە جارقىراي بەرەتىنى انىق.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى

Abai.kz