الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان قازاقتار اراسىندا نە ءبىر عۇلاما عالىمدار ءوتتى. سونىڭ ءبىرى – موڭعوليالىق قازاق عالىمى بازىلحان بۇقاتۇلى.

2012 جىلى قاراعاندىعا بارعان جولساپارىمدا قولىما «مونگول-كازاح تول» («موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك»، ۋلاانباتاار-ولگي-1984 جىل) ءتۇستى. موڭعوليادان كەلگەن كورنەكتى ەمشى ميزان ساحارياۇلىنان اتتاي قالاپ الدىم. 40 مىڭعا جۋىق ءسوز كىرگەن، 888 بەتتەن تۇراتىن اسا ءىرى ەنتسيكلوپەديالىق توم.

موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىندا ءومىر سۇرگەن،  ءتىلشى عالىم، موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنىشى دارەجەلى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، موڭعولياعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور  بازىلحان بۇقاتۇلى  1932 جىلى  9 مامىردا موڭعوليا  بايان-ولگيدە تۋعان. سانالى ءومىرىن ءتىل بىلىمىنە ارناعان مايتالمان عالىمنىڭ كوپتەگەن تەوريالىق ەڭبەكتەرى امەريكا، قىتاي، جاپونيا، رەسەي سەكىلدى ەلدەردە جارىق كورىپ، زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان زور قۇرمەتكە يە بولىپتى. ول تۋرالى تس.دامدينسۋرەن، ن.ا.باسكاكوۆ، ت.د.سانجەەۆ، حۋا، ە.جانپەيىسوۆ، ق.سالعاراۇلى سەكىلدى بەلگىلى عالىمدار سالماقتى پىكىر بىلدىرگەن ەكەن.

پروفەسسور ب.بۇقاتۇلى ارعى توركىنى عاسىرلار قويناۋىنا كەتەتىن قازاق پەن موڭعول ءتىلىنىڭ سالىستىرمالى تاريحىن تىڭنان تۇرەن سالىپ  ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەگەن، كەڭىرەك ايتقاندا تۇرىك-موڭعول تىلدەرىنىڭ تۋىستىق تامىرىن عىلىمي تۇرعىدان شىنايى تەكسەرگەن  بىردەن ءبىر التايست عالىم بولعان. «موڭعولشا-قازاقشا سوزدىگىنىڭ» جارىق كورۋى – جانكەشتى عالىمنىڭ ۇزاق جىلعى توگىلگەن تەرىنىڭ جەمىسى عانا ەمەس، ءتىلتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس ەدى. ب.بۇقاتۇلىنىڭ «موڭعول-قازاق تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى تاريحي گرامماتيكاسى» (1973 جىل), «قازاق جانە موڭعول ءتىلىنىڭ سينتاكسيسى» (1988 جىل), «قازىرگى موڭعول ءتىلىنىڭ اكادەميالىق گرامماتيكاسى» (1993 جىل), «كونە تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرى ءتىلىنىڭ مورفولوگيالىق قۇرىلىمى» (1984 جىل) سەكىلدى الپىستان استام ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، سونىمەن بىرگە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن قازاق مەكتەپتەرىنە جازعان تىلگە ارنالعان  جيىرماداي وقۋلىقتارى بار.

تۇركى-موڭعول، موڭعول-قازاق سوزدەرىنە قاتىستى تۋىنداعان ادەبيەتتىك، تىلدىك ساۋالدارعا «مونگول-كازاح تول» – «موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك»-تەن كوپتەگەن جاۋاپ تابىلادى.

ول حاقىندا اۆتور موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ جۇرگەن كەزىن ەسكە الىپ: «باستىقتارىمىز جاعدايىمىزعا تانىسسىن دەپ، باس حاتشى تسەدەنبالدى شاقىرعان ەكەن. ءبىر كۇنى كەلدى. بىزدەردىڭ قانداي سالانى زەرتتەيتىنىمىزدى، ماماندىعىمىزدى سۇراپ شەتىمىزدەن تانىسىپ شىقتى. كەزەك ماعان كەلگەندە باستىقتار قاتارلاسىپ، «بۇل قازاق ازاماتى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە «مونعولشا-قازاقشا» سوزدىك جاسايمىن دەپ، ەڭبەكتەنىپ جاتىر» دەدى. مارقۇم سەكەڭ: «بۇل دەگەنىڭ جاقسى دۇنيە ەمەس پە. سەن جىگىت وسى جولدان تايما! بولاشاقتا مونعول مەن قازاقتىڭ ءتىلىن توعىستىراتىن قايراتكەر بول!» دەپ، باتاسىن بەردى.

... مونعول ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن، سينتاكسيسىن، مورفولوگياسىن، سوزدىك قورىن زەرتتەپ ۇلكەن وقۋلىق جاسادىق. وسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدىم. ودان كەيىن الدىمەن «قازاقشا-مونعولشا» سوزدىك قۇراستىرۋعا كىرىستىم... وسىنداعى ءتۇبىر سوزدەر بىردەي كەلىپ تۇر. مونعول ءتىلىنىڭ ءتۇپ توركىنى قازاق ءتىل قۇرامىنان شىققان دەگەن وي ءتۇيدىم. ءارى ونىمدى اشىق ايتا باستادىم. سودان جامان مونعولدار جاقتىرمادى. قۋىپ شىقتى» دەيدى. عالىم موڭعول-قازاق ءتىلى ءبىر تۇركىلىك تۇبىردەن شىقتى دەگەنى ءۇشىن، اكادەميادان قۋىلادى. عالىم ودان ارى «موعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە» توقتالا كەلىپ، ءسوزىن: «بۇگىنگى ءبىز وقىپ جۇرگەن «قۇپيا شەجىرە» قىتاي تىلىنەن مونعول تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى عوي. ايتپەگەن دە، مونعول تىلىندە جازىلدى دەگەن ونداي كىتاپ جوق. ال، قىتاي تىلىندەگى تۇپنۇسقاسى پەكيندە ساقتاۋلى، دەيدى. وسىنداعى ءتۇپ نۇسقاداعى سوزدەر قازاق-مونعول تىلدەرىندە بىردەي. ەستۋىمشە پەكيندەگى ءتۇپ نۇسقانىڭ كوشىرمەسى ۇلانباتىردا بار دەيدى. وتە قۇپيا جاعدايدا ساقتالعان. قۇپيالايتىن سەبەبىنىڭ ءوزى كۇماندى. سەبەبى، سونداعى سوزدەردىڭ كوبى كونە تۇركى-قازاق ءسوزى بولار دەپ ويلايمىن. «قازاق-مونعول تىلدەرىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر دەگەندى دالەلدەۋگە 40 جىل عۇمىرىمدى ارنادىم. اقىرى قازاق جانە مونعول تىلدەرىنىڭ فونەتيكالىق، مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك، لەكسيكالىق جاعىن سالىستىرا وتىرىپ، «قازاق جانە مونعول تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى تاريحي گرامماتيكاسى» دەيتىن 2 توم ەڭبەك جازىپ شىقتىم. وسى كىتاپتاردى وقىعان ادام ءسوزسىز مويىندايتىن بولادى» دەپ ساباقتايدى. (بەكەن قايراتۇلى. «بازىلحان بۇحاتۇلى: مونعول ءتىلىنىڭ ءتۇپ توركىنى تۇركى ءتىل قۇرامىنان شىققان» اتتى سۇحبات. (https://e-history.kz/kz/publications/view/5539).

بازىلحان بۇحاتۇلىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ماڭىزدىلىعى سول، ول قازاق پەن موڭعول ءتىلىنىڭ تاريحي تامىرلاستىعىن عىلىمي تۇرعىدا دالالدەگەن. مىسالى: اتالعان سوزدىكتەگى سوزدەردى سالىستىرىپ قارايتىن بولساق، ەكى تىلدەگى 3000 ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر-بىرىنە ۇقساسا،  1500 ءسوزدىڭ قازاق پەن موڭعول تىلىندەگى ءتۇبىرى ورتاق بولىپ شىعادى. ءتۇبىرى ءبىر سوزدەردەن تۋىنداعان سوزدەردىڭ سانىنىڭ ءوزى 24 مىڭ شاماسىندا. ال ءتۇبىرى بىردەي بولماسا دا اتالۋىنداعى دىبىستىق ۇندەستىك، ۇقساستىق، ءبىر بەينەلەۋ ءتاسىلى جاعىنان جاقىن سوزدەر دە از ەمەس. دەمەك، ەجەلگى تۇركىگە ءتان 60 پايىزدىق ۇقساستىق بار دەگەنگە سايادى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، كورنەكتى عالىم زاردىحان قيناياتۇلى دا ب.بۇقاتۇلىنىڭ يدەياسىمەن ۇقساس پكىرلەرىن ايتادى: ««قۇپيا تاريحتىڭ» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» – رەد) سويلەم قۇرىلىمىندا ەجەلگى تۇرىك-موڭعولدىق ستيليستيكاسى بەكەم ساقتالعان. مىسالعا تومەندەگى سويلەمدى كەلتىرىپ كورەيىك. كەرەيدىڭ ۆان حانى بىردە اندا (انت-سۋ ىشىسكەن دوستىق) جولىن بۇزعانىنا وكىنىپ، تەمۋجينگە بىلاي دەدى « ... اي سويلۋك كە ۇنە-ەچە-كاكاچاكۋ-يۋ ترەندەچە كاكاچابا حيريجەكۋ ۇيلەدەسە حيريچەبا بي، كە’ەن دۋرا الجا’ ات ۇگەلەرۇن ەدە’ ە كو’ چ – بەن ۇجەجۇ ماۆي سەتكيەسۋ ەنە مەتۇ چيسۋ-بان گارگاكداسۋ كە’ ەن انداگاجۋ شيحي كۋرۋ’ ۋن-ۋ’ ان تولي ونۋبچي كيتۋكان-بار كاتگاجۋ چيسۋن چۋبۋري’ لۋجۋ ءۇچۇ’ ۇكەن داكتايتۋر كيجۋ كو’ ءۇن-ە مينۋ وك كە’ ەۋج ۋلەبا» («قۇپيا تاريحتىڭ» ەجەلگى نۇسقاسى. 178 باپ – ز.ق) سويلەمىنىڭ جاڭاشا ماعىناسى مىناداي: «قاپ، اتتەگەناي، جاقسى ۇلىمنان قول ءۇزىپ، اراعا جىك سالدىم مەن» دەپ وكىنىپ، ەندىگارى مۇندايعا بارسام قاسىق قانىم سۋشا اقسىن دەگەندى ءبىلدىرىپ، ساۋساعىن پىشاقپەن ءتىلىپ، اققان قانىن باس بارماقتاي ىدىسقا قۇيىپ، «مۇنى دا ۇلىما (تەمۋجينگە  – رەد) بەرىڭدەر» دەپ سالەم جولدادى». («مونگولىن نۋتس توۆچوو. ۋلاانبااتار، 1990. 178 باپ). ەگەر شەجىرە العاش قىتاي تىلىندە جازىلىپ، سوڭىنان موڭعول تىلىنە اۋدارىلسا، وندا جوعارىدا كەلتىرىلگەن موڭعول-تۇرىك ءتىلىنىڭ XI-XIII عاسىرداعى سويلەمدىك قۇرىلىمى بويىنشا الىنباعان بولار ەدى. ءبىز وسى جايلى ساراپتاي كەلىپ، «قۇپيا تاريح» العاش تۇرىك-موڭعول تىلىندە ۇيعىر جازۋىمەن جازىلىپ، كەيىن قۇبىلايدىڭ يۋان اۋلەتى وردا تاريحشىلارىنىڭ كۇشىمەن قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، رەتتەلگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز. ويتكەنى قۇبىلايدىڭ تۇسىندا اتا-بابا تاريحىنا ۇلكەن ءمان بەرىلدى جانە بۇل ءىستىڭ باسىندا قىتايلىق عۇلامالار تۇردى.

سوندىقتان ءبىز «موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحىن» ەجەلگى تۇرىك-موڭعول جازىلىمى رەتىندە قارايمىز» دەيدى. (ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حان» الماتى، «اردا»، 2008 جىل. 9-10 بەت).

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» قازاق تىلىندە ءبىز بىلەتىن ءۇش اۋدارما نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى – موڭعوليالىق قازاق قالامگەرى ماعاۋيا سۇلتانياۇلىنىڭ اۋدارماسى، العاش 1979 جىلى ولگەيدە باسىلعان، كەيىننەن توللىقتىرىلعان نۇسقاسى 2009 جىلى الماتىدا «ونەر باسپاسىنان» جارىق كوردى. 2006 جىلى  الماتىدا «دايك-پرەسس» باسپاسىنان شىققان «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرىنىڭ» I تومىنا ءناپىل بازىلحانۇلىنىڭ اۋدارما، تۇسىنىكتەرىمەن كىرگەن.

ءۇشىنشى نۇسقاسى – قىتايدا 2005 جىلى ساۋىردە شىققان ەكىنشى باسىلىمىنىڭ العى سوزىندە: «ءبىزدىڭ قاراۋىمىزشا بۇل كىتاپ – جالعىز موڭعول حالقىنىڭ عانا شەجىرەسى ەمەس. موڭعول حالقىمەن بىرگە جاساپ كەلگەن، كەيىن وعان باعىنىشتى بولعان تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ شىڭعىس زامانىنداعى جانە ونىڭ الدى-ارتىنداعى تاريحىنان ناقتى دا مول دەرەك بەرەتىن كىتاپ; جۇيەدەن قازاق ۇلتىن قۇراعان ەجەلگى رۋ-تايپالاردىڭ (كەرەيلەردىڭ، نايمانداردىڭ، مەركىتتەردىڭ، قاڭلىلاردىڭ، قوڭىراتتاردىڭ، جالايىرلاردىڭ، قىپشاقتاردىڭ، ت.ب.) تاريحى جونىندەگى مالىمەتكە تولى ورتاق قامبالى قازىنا، اسىل مۇرا» دەگەن جولدار بار. («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى». اۋدارعاندار: ءۋىليزىڭ تورەباتۇلى، مىركامال جالەلحانۇلى، ابدىرەشيت تويلىبايۇلى. «ۇلتتار باسپاسى»، بەيجىڭ. 2005 جىل. 2-3 بەت).

««قۇپيا تاريح» 282 باپتان تۇرادى. ولاردىڭ 166 بابى موڭعولداردىڭ ءوز تاريحىنا ارنالعان. مۇندا تەمۋجين – شىڭعىس حاننىڭ 22 اتاسىنىڭ تاريحي شەجىرەسى تاراتىلعان جانە ونىڭ ءوزىنىڭ تۋعانىنان باستاپ دۇنيە سالعانعا دەيىنگى 66 جىلعى ءومىرىنىڭ باستى وقىيعالارى قامتىلعان. «قۇپيا تاريحتا» ءىح-ءحىىى عاسىردا موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتكەن تۇركى تايپالارىنىڭ قارىم-قاتىناستارىنا قاتىستى 97 باپ بەرىلگەن. ونىڭ ىشىندە كەرەيتتەرگە قاتىستى – 21, تاتارلارعا قاتىستى – 18, نايماندارعا قاتىستى – 13, قوڭىراتتارعا قاتىستى – 10, جالايىرلاردىڭ تاريحي شەجىرەلەرىنە قاتىستى – 8 باپ بەرىلگەن. مەركىت پەن ونگۋتتاردىڭ ءار قايسىسىنا قاتىستى – 9 باپتان بار». (ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حان» الماتى، «اردا»، 2008 جىل. 10 بەت).

موڭعول عالىمى تس. دامدينسۇرەن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» كىتابىنىڭ العىسوزىندە شەجىرەنىڭ «كونە موڭعول تىلىندە» جازىلعاندىعى جانە قازىرگى موڭعولدار ول ءتىلدى مۇلدەم ۇمىتقاندىعى تۋرالى ايتادى.

يا. شميدت، ا.م. پوزدنەەۆ، ۆ.يا. ۆلاديمير­تسوۆ، ءحىى-ءحىىى عاسىرلارداعى كونە موڭعول ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزى سول كەزدەردەگى ىرگەلى ۇلىستار – كەرەي­لەر مەن نايمانداردىڭ ءتىلى دەگەن بولجام ايتقان. ن. پوپپە، ە. حەينيش، گ.د. سانجەەۆ جانە ت.ب. عالىمدار قولدادى. ن. پوپپە بىلاي دەيدى: «جازبا موڭعول ءتىلى الدىمەن كەرەيتتەردىڭ جازۋى رەتىندە قالىپتاستى جانە كەيىن بۇكىل شىڭعىس حان يمپەري­ياسىندا باسىمدىققا يە بولدى (پوپپە ن. «گرامماتيكا پيسمەننوگو مونگولسكوگو يازىكا». م.-ل.، 1937. 13 بەت).

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» قىتاي، موڭعول تىلدەرىندەگى نۇسقالارىمەن سالىستىرا اۋدارىپ، ودان تۇركىلىك بولمىس ىزدەگەن زەرتتەۋشى، عالىم تىلەۋبەردى ابەنەيۇلى بىرنەشە نۇسقانى سالعاستىرا كەلىپ، موڭعول ءتىلدى اۋدارماسى حاقىندا: ««موڭعولشا بالامانىڭ» وزىنە كەلسەك: قانشا بۇرمالاۋعا ۇشىراعانىنا قاراماستان، وندا تۇرىكتىك اتاۋلار مەن جەكە سوزدەر، ءتىپتى، سويلەم جۇلگەلەرى ءالى دە ساقتالىپ قالعان. ءسويتىپ، ءۇش ءماتىندى سالىستىرا قاراستىرعاندا اقيقي تۇپنۇسقانىڭ-تۇرىكتىك تۇپنۇسقانىڭ مازمۇنىنا اناعۇرلىم جاقىنداي تۇسەمىز. ياعىني، وسىناۋ  ۇلى دەستىردىڭ تولىقتاي تازا كۇيدەگى تۇرىك حالقىنىڭ تاريحى ەكەنى ايداي انىق بولادى» دەگەن پىكىر ايتادى. (ت.ابەنايۇلى ««قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى». «نۇرلى الەم»، الماتى. 2010 جىل).

ت.ابەنايۇلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» – «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» دەگەن اتپەن سالىستىرمالى تۇردە قايتا اۋدارىپ، بۇرمالانعان، ءتۇسىپ قالعان، تۇسىنىكسىزدىك تانىتقان سوزدەر مەن ماتىندەرگە ناقتى توقتالادى. ءارى «اۋەلگى ءتۇپ نۇسقا تۇركى تىلىندە جازىلعان» دەگەن كوزقاراسىن قايتالايدى.

«شىڭعىس-قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» («موڭ­عول­­دىڭ قۇپيا شەجىرەسى») اتتى كىتاپتە تۇركىلىك، اسىرەسە، قازاقي سوزدەر تۇنىپ تۇر. مىسالى: ولار تۇراقتى نىساندى تۇرەگەپ تۇرىپ كۇزەتەتىن قاراۋىلدى «تۇرعاق» (تۇرقاق) دەپ; بەلگىلى اۋماقتى جاياۋ كەزىپ ءجۇرىپ باقىلايتىن كۇزەتشىنى «كەزىك» دەپ; ورداعا كىرۋشىلەردى قاداعالايتىن، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى تۇرىپ، ورتاسىنان وتكىزەتىن (وتكەلدى كەشىپ وتكەندەي) قورعاۋ­شى توپتى «كەشىكتەن» (كەچىكتەن) دەپ; تەك ەسىككە جاۋاپتى قاداعالاۋشىنى «ەسىكتەن» دەپ; وردانى كەپتەي قورشاپ تۇراتىن تۇنگى كۇزەتشى جاساقتى «كەپتەۋىل» (كەپتەۋۇل) دەپ; وردا توڭىرەگىن اتپەن تورۋىلداپ جۇرەتىن جاساقتى «تورعاۋىت» دەپ; جالپى قورعاۋ قىزمەتىنە جاۋاپتى امبەباپ قوسىندى «قورشى» (قورچى) دەپ اتاعان. وسى اسكەري تەرميندەر بۇگىنگى قازاققا دا تۇسىنىكتى. (م.ىسقاقباي، «شىڭعىس حان ورداسى قاي تىلدە سويلەگەن؟» «قازاق ادەبيەتى». https://massaget.kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/tarih/40243).

تاريحشى عالىمداردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، تۇركى-موڭعول، موڭعول-تۇركى ۇعىمدارىن ءبىر-بىرىنەن بايلانىسسىز قاراي المايدى. «شىڭعىس قۇرعان مەملەكەت قۇرامىنا موڭعول-تۇركىنىڭ ءار ءتۇرلى تايپالارى كىرگەنىمەن، ءوزارا دامۋ دەڭگەيى ءبىر، ءتىلى ورتاق بولدى. مەملەكەتتىڭ مادەني تۇعىرى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىمى كونە تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ مۇراسىن تولىق قابىلدادى» (ج.ارتىقباەۆ «قازاقستان تاريحى»، وقۋلىق. استانا: فوليانت. 2013 جىل.132 بەت).

وزدەرىن كەيدە موڭعول، كەيدە تۇركى، كەيدە كەرەيت ساناپ جۇرگەن، التايدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى بولعان «كوكمونشاق (تۋا، تۆا) تايپاسىنىڭ ءتىلى – قىپشاق وعىز تىلىنە، التاي ءتىل جۇيەسىنىڭ تۇركى ءتىل جۇيەسىنە جاتادى. جازۋى مۇڭعۇلدىڭ قۇدىما جازۋى. شارۋاشىلىعى، مادەنيەتى، عۇرىپ-ادەتى، سالت-ساناسى، ءدىنى باسقا مۇڭعۇلدارعا ۇقساس. شىنجاڭ مۇڭعۇلدارى ەرتەرەكتە شامان دىنە سەنگەن، 16-عاسىردا لاما ءدىنىن قابىلداعان». (باتۋا بيدۋاۇلى (مۇڭعۇل) «شىنجاڭ مۇڭعۇلدارىنىڭ شەجىرەسى». «مۇرا» جۋرنالى، 2006 جىلعى 6-سان. قحر شۇار، ءۇرىمجى).

راشيد اد-دين  ەڭبەگىندە باياندالاتىن كەرەي مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا كەرەيت، قىرقىن، قوڭقايت (توڭقات), ساقايت، توباۋت، البات، قاراقين سەكىلدى تايپالار بولعانىن، ءسوز سوڭىنداعى «ت» ءارپى ادەتتە كوپتىك جالعاۋدى بىلدىرەتىنىن دە بىلەمىز.

م.تىنىشبايۇلى وسىنداعى ساقايتتان بۇگىنگى ساقالاردى (ياكۋتتاردى), تۋباۋتتاردان تۋبا جۇرتتارىنىڭ اتاۋىن كورىپ، ولاردى ءبىر كەزدەگى ءىرى كەرەي مەملەكەتىنەن بولشەكتەنگەن ەلدەر بولۋى كامىل دەگەن بولجامدى ورتاعا تارتادى. بۇل پىكىردى پروفەسسور س.امانجولوۆتىڭ «توڭقاتتى» تۋبالاردىڭ قۇرامىنداعى «توڭقات»، ورحون-ەنەساي جازبالارىندا «قۇرىققان» تۇرىندە كەزدەسەتىن «قاراقيندى» ياكۋتتىڭ قازىرگى «قۇرىققان» تايپاسىمەن بايلانىستىرۋى ودان ءارى دامىتادى. (جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى. «قازاق شەجىرەسى»، «اتامۇرا»، الماتى. 1994 جىل. 60 بەت).

ولاي بولسا باعزى زامانداردان بەرى تۇپكى تازا بولمىسىن ساقتاپ قالعان كوكمونشاق اتالىپ وتىرعان تۋالاردىڭ ءتىلىنىڭ – قىپشاق وعىز تىلىنە، التاي ءتىل جۇيەسىنىڭ تۇركى ءتىل جۇيەسىنە جاتۋى ەجەلگى كەرەي جۇرتىنىڭ تىلىنەن انىق حابار بەرەدى.

تۆالاردان قالسا، التايدىڭ ەسكى تۇرعىنى بولعان،  «التاي جەرىن مەكەندەيتىن حاكاستار – كاچيندەر جانە بەلتيرلەر دەپ بولىنەدى. ءبىز بۇگىن ولاردىڭ تاڭىرىسىنە قالاي قۇرباندىق شالاتىنىن ايتساق، ولار دا كيەلى اق قايىڭنىڭ عانا تۇبىندە قۇرباندىق شالادى ەكەن. وعان تەك ەر ادامدار قاتىسىپ، قۇرباندىققا تەك عانا ەركەك توقتى عانا شالىنىپ، ول اق ءتۇستى، باسى، نەمەسە ءبىر شەكەسى قارا بولۋى شارت كورىنەدى».   (تورەعۇل داۋلەتوۆ، الماتى. «ەگەمەن قازاقستان» 27.10.2010ج). مۇنداعى عۇرىپ-ادەتتەردە بىزدەگى تاڭىرلىك نىشانداردان قالعان سالت-داستۇرلىك بەلگىلەرمەن ءتىپتى دە ۇقساس.

ءا.مارگۇلاننىڭ ايتۋىنشا، كەڭەس عالىمى ب.ك.كوزلوۆ وڭ حاننىڭ ەكىنشى استانا قالاسى بورىسقاتار وزەنى بويىنداعى قارا-حوتونىڭ جۇرتىن قازىپ زەرتتەگەن. وڭداعى حريستيان دىنىنە تابىناتىن شىركەۋ اباتتاردان قاعازعا، جىبەككە ورحون ۇيعىر، سيريا جازۋىمەن جازىلعان جازۋلار كەپ تابىلگان… ولاردى تۇركى تىلىندە، سيريا تىلىندە جازعان… كەرەيلەر عۇن ء(ھۇن) ەدەتى بويىنشا بۇعى-مارالدى ەرەكشە قادىرلەپ، وعان تابىنىپ جۇرگەن… التاي، جوڭعار دالاسىندا، ەنيسەيدە جوعارىدا كورسەتىلگەندەي ورحون جازۋى بار قۇلپى تاستار كەزدەسەدى، ولاردىڭ كوبىن جازعان كەرەي مەن وڭعىتتار (ۋاقتار) … كەرەيلەردەن قالعان ورحون جازۋى بار قۇلپى تاس بيۋك-تۇران وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. وعان: «التىن ىلگەك كىسەنى بىلىمگە بۇعۇندىم» (التىن ىلگەكتى كىسەنى بەلىمە بۋىندىم) دەپ جازىلعان. (الكەي مارعۇلان. «تامعالى تاس جازۋى»  «جۇلدىز» جۋرنالى، № 1, الماتى، 1988 جىل).

قازاق-موڭعول سوزدەرىنىڭ كەيىنگى ارا-قاتىناسىنىڭ ۇلعايۋىنا دىندىك، تىلدىك ايىرما كوپ ىقپال ەتتى. اتاپ ايقاندا قازاق تىلىنە بولعان يسلامنىڭ ىقپالىنداعى اراب سوزدەرى، پارسى سوزدەرى ءبىزدى دە «ازداپ شۇبارلاسا»، بۇددا دىنىنە باس يگەن موڭعولدار تيبەت جانە باسقا دا حالىقتارعا بۇيرەك بۇرىپ، بايىرعى تىلدەرىنەن ايىرىلا باستادى. دەگەنمەندە ادەبيەتتەردەن كورىنگەنىندەي تۇركى ءتىلىنىڭ تازا ءتۇبىرى موڭعولداردان كورى قازاقتاردا كوبىرەك ساقتالعانى بايقالادى.

ال كەيبىر قازاق تىلىندە قولدانىستان قالا باستاعان تۇركىلىك سوزدەردىڭ موڭعول تىلىندە الىگە دەيىن قولدانىلۋى دا بار. ايتالىق، «عار» (گار) ءسوزى. موڭعولشا دەلىنىپ جۇرگەن ەسكى تۇركى بالاماسى «قول» ماعىناسىن بەرەدى. («موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك»، ۋلاانباتاار-ولگي-1984 جىل. 121 بەت). قازاقشادا: «قارىنا تارتپاعاننىڭ...»، «قارى تالدى»، «قارىمى ازايدى» سىندى بالامالى سوزدەردە عانا قالدى.

موڭعول-تۇركى ءداۋىرىنىڭ الدى-ارتىنداعى جەر اتى، كىسى اتى، كيىز ءۇي، مال اتاۋلارى ءبارى دە ورتاق تۇركى تىلىنەن سول قالپىن بۇزباي كەيىنگىگە قالعان. «موڭعول ادامدارىنىڭ ەسىمى رەتىندە كەزدەسەتىن «توعۇرىل»، «بىلگە»، «التىن» سياقتى جەكەلەگەن كونە ترايحي سوزدەردىڭ موڭعول تىلىنە ەنۋى ەرتە زاماندا ورىن الىپ، قاتىستى داۋىردە بۇل تەرميندەر تۇركى جانە موڭعول تىلدەرىنىڭ ورتاق ءسوز قورىندا ساقتالىپ كەلگەن». (ج.وشان. «كەرەي حاندىعى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە»- X-XIII عاسىر. دايك-پرەسس باسپاسى - جشس، 2014 جىل. 62 بەت).

بۇدان باسقا «قارا حورىم» (حار قورىم), قاعان، نوەن (نويان), نوحور (نوكەر), ءنۇۇر (نۇر), وتور (وتار), جوروو (جورعا), زاۆسار (جاپسار), ماگناي (ماڭداي), ءمونح (ماڭگى), ءماچ(ين) (مەشىن), ءتومور (تەمىر), تۋگ (تۋ), نامال (تۇيەمەل), تەگش (تەگىس), تەنگەر ء(تاڭىر), حايران (قايران), حايچ (ي) (كايشى), حاتان (قاتىن), حوك (كوك), حۋچ (ين) كۇش), ەر (سر، ەركەك), ەرح (ەرىك), اۆگا (اگا), الاگ (الا), ت.ب. سان-ساناقسىز ورتاق اتاۋلار كوپ.

تۇبىرىنەن قاراعاندا ورحون جازۋلارى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋان لۇعاتي ات-تۇرىك» («تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى»), راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابى، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك حاندار شەجىرەسى» سىندى ەڭبەكتەردە كەزدەسەتىن بايىرعى سوزدەر جانە ولارداعى وي مەن وقيعانىڭ بەينەلەنۋ ەرەكشەلىكتەرى ءتۇبى ءبىر عانا الىپپەنى نەگىز ەتكەنى بايقالادى. تىلدىك، دىندىك نانىم-سەنىم جاعىنان دا بۇگىنگى بىزدەن بولىنە المايدى. كەز-كەلگەن تۇركى بالاسى تانىپ، تامسانىپ، تۇسىنىكتى وقيدى. ولاي بولسا سول الىپپەنىڭ تازا شاكىرتتەرى رەتىندە بۇگىنگى مۇسىلمان تۇركىلەرىن، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى.

جالپى سول تۇستاعى تۇركى جۇرتىنداعى ساحارالىق كوشپەندى حالىقتاردىڭ ءبىر عانا ورتاق – تۇركى تىلىندە بولعانىن قىتاي عالىمدارى دا ايعاقتايدى.

«قازاق ۇلتى VI-XI عاسىر ارالىعىندا كونە تۇركى جازۋىن ىستەتتى... تاياۋ زامان ارحەولوگتارى موڭعولياداعى ورحون وزەنى اڭاعارىنداعى حوشۇدسايدامنان «بىلگى قاعان قۇلىپپتاسىن» جانە «كۇلتەگىن قۇلىپتاسىن» بايقادى. موڭعوليانىڭ سولتۇستىگىنەن كوپتەگەن جازۋ جازىلعان تاس ەسكەرتكىشتەر تاپتى. وسى تاس ەسكەرتكىشتەردەگى جازۋلار VI-VIII عاسىردا ورتا ازياداعى جانە قازاق دالاسىنداعى تۇركى تىلىندە سويلەيتىن ۇلتتاردىڭ ىستەتكەن جازۋلارى، سول كەزدە باتىس تۇركى حاندىعىنىڭ ۇستەمدىگىندەگى قازاقتار دا وسى جازۋلاردى قولداندى... قازىرگى قازاق تىلىندە بار كوپتەگەن سوزدەردى ورحون-ەنيسەي قۇلىپتاسى جازۋىنان كەزىكتىرۋگە بولادى. ايتالىق: كىسى، التىن، كۇمىس، تەمىر، كۇن، ءتۇن، ۇلى، كوك، ازبان، بار، كەل، ءبىل. مىنە، سوناۋ VIII عاسىردا دا بۇل سوزدەردىڭ بار ەكەنىن، ونىڭ ۇستىنە وسى نەگىزگى سوزدەردىڭ باسقا تۇركى تىلدەس ۇلتتار تىلىندە دە ورتاق ەكەنىن كورۋگە بولادى». (سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 جىل 293, 294, 295 بەتتەر).

جاندى ايعاق – «مونعولشا-قازاقشا» سوزدىكتەگى ورتاق ءتۇبىر سوزدەر تۇركى-موڭعول، قازاق-موڭعول، موڭعول-كەرەي اراسىنداعى ءتىل ورتاقتىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى بولا الادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

«موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك»، ۋلاانباتاار-ولگي-1984 جىل. 121 بەت.

بەكەن قايراتۇلى. «بازىلحان بۇحاتۇلى: مونعول ءتىلىنىڭ ءتۇپ توركىنى تۇركى ءتىل قۇرامىنان شىققان» اتتى سۇحبات. (https://e-history.kz/kz/publications/view/5539.

«مونگولىن نۋتس توۆچوو. ۋلاانبااتار، 1990. 178 باپ.

ز.قيناياتۇلى «شىڭعىس حان» الماتى، «اردا»، 2008 جىل. 10 بەت.

پوپپە ن. «گرامماتيكا پيسمەننوگو مونگولسكوگو يازىكا». م.-ل.، 1937. 13 بەت.

ت.ابەنايۇلى ««قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى». «نۇرلى الەم»، الماتى. 2010 جىل.

م.ىسقاقباي، «شىڭعىس حان ورداسى قاي تىلدە سويلەگەن؟» «قازاق ادەبيەتى». https://massaget.kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/tarih/40243.

ج.ارتىقباەۆ «قازاقستان تاريحى»، وقۋلىق. استانا: فوليانت. 2013 جىل.132 بەت.

باتۋا بيدۋاۇلى (مۇڭعۇل) «شىنجاڭ مۇڭعۇلدارىنىڭ شەجىرەسى». «مۇرا» جۋرنالى، 2006 جىلعى 6-سان. قحر شۇار، ءۇرىمجى.

جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى. «قازاق شەجىرەسى»، «اتامۇرا»، الماتى. 1994 جىل. 60 بەت.

تورەعۇل داۋلەتوۆ، الماتى. «ەگەمەن قازاقستان» 27.10.2010 جىل.

الكەي مارعۇلان. «تامعالى تاس جازۋى»  «جۇلدىز» جۋرنالى، № 1, الماتى، 1988 جىل.

ج.وشان. «كەرەي حاندىعى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە»- X-XIII عاسىر. دايك-پرەسس باسپاسى - جشس، 2014 جىل. 62 بەت.

سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 2005 جىل. 293, 294, 295 بەتتەر.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى، اكادەميك.

Abai.kz