كوروناۆيرۋس ىندەتى كەسىرىنەن جىلداعى مەزگىلىنەن كەشىگىپ وتكىزىلگەن (22-28 مامىر كۇندەرى) قحر بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى كەزەكتى 13-ءماجىلىسىنىڭ 3-جينالىسىندا قۇرىلتايدىڭ «گونكونگ ايىرىقشا اكىمشىلىك ايماعىنىڭ مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋداعى زاڭدىق جۇيەسى مەن زاڭدى اتقارۋ مەحانيزمدەرىن قۇرۋ مەن ونى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى شەشىمى» دەيتىن (قىسقارتىلىپ «گونكونگتىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى زاڭى») قۇجاتتى قابىلدادى.

تۇسىندىرىلۋىنشە، اتالمىش زاڭدى قابىلداۋدىڭ ماقساتى - "مەملەكەتتى بولشەكتەۋ مەن بيلىكتى اۋدارىپ تاستاۋ، تەرروريستىك ارەكەتتەردى ۇيىمداستىرىپ جۇزەگە اسىرۋ سياقتى مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە اۋىر زالال كەلتىرەتىن ارەكەتتەر مەن قيمىلداردىڭ، سونداي-اق شەتەلدىك جانە سىرتقى كۇشتەردىڭ ايىرىقشا اكىمشىلىك ايماعىنىڭ ىستەرىنە قول سۇعۋ ارەكەتتەرىنىڭ الدىن الۋ، وعان توسقاۋىل قويۋ جانە ولاردى جازالاۋ" بولىپ تابىلاتىن كورىنەدى.

زاڭنىڭ رۋحىنا ساي، بەيجيڭ گونكونگتا اقپاراتتىق-تىڭشىلىق قۇرىلىمدارىن جاساقتايدى جانە ول قوعام قاۋىپسىزدىگى مينسترلىگى (ققم. بىزدەگى ءىىم) مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينسترلىگىنىڭ (مقم) قىزمەتتەرى بولۋى مۇمكىن. اتالعان ايىرىقشا اكىمشىلىك ايماقتىڭ اتازاڭى سانالاتىن «گونكونگ نەگىزگى زاڭىندا» گوگكونگ قىتايدىڭ باسقا اكىمشىلىك قۇرىلىمدارىنان بولەكشە، جوعارى دارەجەلى اۆتونوميالى ايماق مارتەبەسىمەن بەكىتىلگەن. وندا بەيجيڭنىڭ جاڭاعىداي قۇرىلىمدارىنىڭ ەنگىزىلۋىنە قاقىسى جوق-تى. گونكونگ پوليتسياسى قۇرلىقتىق قىتايدان دەربەس بولاتىن، قحر ققم-ءنىڭ گونكونگتا زاڭ اتقارۋ قۇزىرەتى بولماعان. ال، مقم قىزمەتىنىڭ ايماقتا بولۋى، ءتىپتى، اقىلعا سيمايتىن. قىتاي ارمياسىنىڭ ءوزى "وندا انشەيىن بىردەڭە بولىپ قالماس ءوشىن تۇرادى" دەلىنەتىن.

قۇجات قابىلدانعان كۇنى-اق، قحر ققم رەسىمي سايتىندا گونكونگ پوليتسياسىنىڭ جۇمىسىن "بار كۇشىمەن قولدايتىندىعىن" جاريالادى. ىلە-شالا گونكونگ بەلسەندىلەرى اتالمىش «زاڭنىڭ» قابىلدانۋىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ ەرەۋىلگە شىقتى جانە پوليتسيامەن قاقتىعىسقا باردى. بۇل 2019 جىلى ماۋسىمدا تۇتانعان ايماق حالقىنىڭ بەيجيڭ بيلىگىنە قارسى كۇرەسىنىڭ سونە باستاعان قولامتاسىنا قايتا شىرپى تاستادى... 

الەمدەگى ەڭ ءىرى قارجى ورتالىعىنداعى ۇشتىكتىڭ ءبىرى رەتىندە گونكونگكە قاتىستى ارقانداي شەشىم مەن ونىڭ تاعدىرى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى بەي-جاي قالدىرماسى تابيعي. اتالمىش قۇجات قابىلدانباي جاتىپ جانە ونىڭ "وتكىزىلەتىنىنە" شۇبالانباعان اقش مەملەكەت حاتشىسى پامپەو 27 مامىردا وزدەرىنىڭ ەندىگارى گونكونگتىڭ "جوعارى دارەجەدەگى اۆتونوميالى مارتەبەسىن" تانىمايتىندىعىن، 29 مامىردا ترامپ اقش-نىڭ گونكونگقا قاراتقان ەرەكشە ساۋدا مارتەبەسىن قايتارىپ الاتىنىن مالىمدەدى: ء"بىز گونكونگتىڭ قىتايدىڭ باسقا ايماقتارىنان بولەكشە قارالىپ كەلگەن دەربەس كەدەن جانە تۋريستىك ايماق بولعان جەڭىلدىكتەرىنەن ايىراتىن ارەكەتتەر قابىلدايتىن بولامىز" دەدى.

قۇجات قابىلدانعان 28 مامىر كۇنى اقش، كانادا، انگليا، اۆستراليا بىرلەسكەن مالىمدەمە جاريالاپ، بەيجيڭنىڭ شەشىمىنە "الاڭداۋشىلىقتارىن بىلدىرە" كەلە، "گونكونگ ەركىندىكتىڭ قامالى بولعاندىقتان عانا گۇلدەنگەن بولاتىن. حالىقارالىق قوعام ونىڭ گۇلدەنۋى مەن ورنىقتىلىعىنا  اسا جانە ۇزاق ۋاقىتقا مۇددەلى ەدى" دەپ كورسەتتى. سونداي-اق، "قىتايدىڭ گونكونگقا جاڭا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك زاڭىن ەنگىزۋ شەشىمىنىڭ قازىر دە زاڭدىق شەكتەۋ قۋاتى كۇشىندەگى جانە بۇۇ-ندا حاتتالعان «قىتاي-انگليا بىرلەسكەن مالىمدەمەسى» پرينتسيپتەرىمەن بەكىتىلگەن حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە تىكەلەي قايشى كەلەتىنىن", قىتاي تاراپى ءوزى ۇسىنعان «ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم» قاعيداتىن بۇزىپ وتىرعاندىعىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي اتاپ كورسەتتى. انگليانىڭ ءسىم ءمينسترى دومينيك رااب قاجەتتى جاعدايدا گونكونگتىكتەرگە اعىلشىن ازاماتتىعىن قاراستىراتىن شارالارعا باراتىندىقتارىن ەسكەرتتى.

وسى «ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم» دەگەننەن شىعادى، بۇل قاعيدات "قىتاي رەفورماسىنىڭ اتاسى" دەن ءششياۋپيڭنىڭ 100 جىلدىق مەرزىمگە اعىلشىننىڭ قۇزىرەتىنە ءوتىپ كەتكەن گونكونگتى قايتارىپ الۋ جانە ونىڭ مارتەبەسىن ساقتاۋعا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان اقىلى بولاتىن. گونكونگتى قايتارعىسى كەلمەي قاسارىسقان "تەمىر حانىم" مارگارەت تەتچەردى داناگوي دەن، گونكونگ قىتاي ەلىنە يەلىگى قاراعانىمەن، ونىڭ قازىرگى بارلىق جۇيەسى مەن ءتارتىبى، مارتەبەسى مەن ماڭىزى باياعى قالپىمەن قالا بەرەدى دەپ يلاندىرعان ەدى.

بۇل، تۇپتەپ كەلگەندە، انگليانىڭ الدىندا، تۇتاس حالىقارالىق قاۋىمنىڭ الدىندا جاسالعان ايبىندى ۋادە بولاتىن. بۇل، ارينە، دەن اقساقالدىڭ ەلتۇتقا سالاۋاتىمەن جاساعان جەكە ۋادەسى عانا ەمەس، بيلىك تىزگىنىندەگى قكپ-نىڭ، حالىقارالىق سۋبەكت - قحر-نىڭ ۋادەسى ەدى. دەن گونكونگتىڭ كاپيتاليستىك ءتۇزىمى مەن كۇللى ءىس جۇيەسىنىڭ “50 جىل وزگەرمەسىنە” ءسوز بەرگەن-ءدى. وتاننىڭ تۇتاستىق قامى ءۇشىن ول وسى ءسوزىن شەتەل ليدەرلەرىنىڭ كوزىنشە، كوڭىلى الاڭ گونكونگ بيزنەس وكىلدەرىنىڭ الدىندا، جۋرناليستەردىڭ بەتىنشە قانشاما تاۋسىلا قايتالادى دەسەڭىزشى. ارينە، اقساقال سوزىندە تۇرا الدى. كوزى تىرىسىندە گونكونگتىڭ بۇرىنعى قالپىمەن دامۋىنا، جاھاندانۋ ۇردىسىندەگى تۇبەكتىڭ ماڭىزىنىڭ بۇرىنعىسىنان بەتەر ارتۋىنا، تۇبەك تۇرعىندارىنىڭ ەركىندىگى مەن باقۋاتتانۋىنا كەپىل بولا ءبىلدى. ءسويتىپ ارتىنا گۇلدەنگەن، باياشات، بەيبىت گونكونگتى قالدىردى، جاي قالدىرعان جوق، وسى ۇدەرىستىڭ 50 جىل بۇلىنبەۋىن وزىنەن كەيىنگى بۋىنعا اماناتتاپ كەتتى. 

الايدا... قحر مەن انگليا ۇكىمەتتەرىنىڭ «بىرلەسكەن مالىمدەمەسى» كۇشىنە ەنگەنىنىڭ (27.05.1985) تۋرا 35 جىلدىعىندا، دەن ۋادە ەتكەن 50 جىلدىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيتىن مەرزىمدە (1997-2020ج.ج) جاڭاعى اماناتقا قيانات جاسالدى! شي بيلىگى "مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر  ءتوندىرىپ وتىرعان ساناۋلى باسبۇزارلاردى" تىزگىندەۋ مەن جازالاۋ (گونكونگ جەتەكشىسى Lin Zheng yuemei-ءدىڭ ءسوزى) دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، «بىرلەسكەن مالىمدەمەدە» شەگەلەنگەن گونكونگ تۇرعىندارىنىڭ قۇقتارى مەن ەركىندىكتەرىن ادىرام قالدىرعان «زاڭ» قابىلداپ، ونى قولدانىسقا ەنگىزبەكشى. مۇنىڭ جانە وعان بولعان اقش رەاكتسياسىنىڭ سالدارى، ترامپ اتاعانداي، "گونكونگ، قىتاي جانە جەر ءجۇزى حالقىنىڭ تراگەدياسى" بولماق. ويتكەنى ول گونكونگتى الەمنىڭ ەڭ ەركىن دە تىنىستى ايماعى رەتىندە نەشە ونداعان جىلدارعى دامۋىنان اجىراتىپ، قكپ قاداعالاۋىنداعى قاتارداعى قالاسى ساناتىنا قوسۋى مۇمكىن.

قىتاي وسى شەشىمىنىڭ كەسىرىنەن ءوزىنىڭ الەممەن تىلدەسەتىن تەرەزەسىنەن ايىرىلعالى وتىر. قىتايدىڭ سوڭعى 30-40 جىلداعى جەتىستىكتەرى، بەلگىلى دەڭگەيدە، تۋرا وسى شاعىن تۇبەكتىڭ ەرەكشە ستاتۋسىنىڭ ارقاسىندا جاراتىلعان بولاتىن. قىتاي سىرتقا "ەسىگىن اشقان" العاشقى جىلدارداعى ينۆەستيتسيانىڭ 90%-نەن استامىنىڭ وسى پورت ارقىلى كەلگەنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكسپورت-يمپورت دەرجاۆاسىنا اينالعان ونىڭ جاھاندىق ساۋداسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى وسى قالانىڭ قولعابىسىمەن ىسكە اسىپ كەلگەن-ءدى. اقش ءۇشىن دە ونىڭ ماڭىزى ايتا قالسىن. وندا 80 مىڭنان ارتىق اقش ازاماتتارى جاسايدى، 1300-دەن استام اقش كاسىپورىندارى جۇمىس ىستەيدى جانە ولاردىڭ وننان توعىزى Wall Street aلپاۋىتتارىنىڭ مەنشىگى سانالادى. دەمەك، اقش-تىڭ 1992 جىلعى گونكونگكە قاراتىلعان قارجى ايىرباسى، كوشى-قون جانە ساۋدا سالاسىنداعى جەڭىلدىكتەردى قاراستىراتىن «اقش-تىڭ گونكونگكە قاتىستى ساياساتتارى زاڭى» بوستان بوسقا قابىلدانبادى دەگەن ءسوز.

BBC اگەنتتىگىنىڭ (28.05.2020) حابارلاۋىنشا، قوس تاراپتىڭ ءوزارا ساۋداسى تەك وسى زاڭنىڭ اسەرىنەن-اق جىلىنا 38 ملرد دوللارعا كوبەيەدى ەكەن. بۇكىل الەم ءۇشىن دە ونىڭ زاردابى وراسان بولارى انىق. ويتكەنى، جاھاندانۋ داۋىرىندەگى الەمدىك ەكونوميكانىڭ اسا جوعارى "قارجىلىق سىيپاتتانۋى" جاعدايىندا، ۋولل-ستريت جانە لوندون مەن قاتار سانالاتىن قارجى ايىرباسى وشاعىنىڭ جەرشارى ەكونوميكاسىنداعى ءرولى مەن ىقپالى وراسان ەكەندىگى اق قاعازعا تۇسكەن سياداي اقيقات. 

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، «شىعىس جاھۇتىنىڭ» ەندىگى تاعدىرى ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ اتالمىش «زاڭعا» قارسى كۇرەسىنىڭ تاباندىلىعى مەن ماڭدايلارىنىڭ تالەيلەرىنە بايلانىستى بولماق. 

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz