«قاي تىلدەگى TV نەمەسە Internet TV قازاق كورەرمەندەرىنىڭ ساناسىن جاۋلاي الادى?» دەگەن زوبالاڭ ساۋال الاش قوعامىندا تۋىنداپ وتىر. بىزدەگى ەتنيكالىق ازشىلىقتىڭ قاجەتىن وتەۋشى ورىس ءتىلدى سايتتار مەن تەلەحابارلار ۇكىمەت قولداۋىنا ءزارۋ ەمەس، تەك قازاق جەرىندەگى ەتنيكالىق كوپشىلىك ءۇشىن جانە باسقا ەلدەردەگى قازاق ديساپوراسى ءۇشىن مەملەكەتتىك تىلدەگى مەديا-كونتسەرندەر عانا قاجەت.

ال، انا تىلىمىزدەگى مەديا-كونتسەرندەر قۇرامىنا ەنەتىن Internet TV تەك قازاق كورەرمەندەرىنىڭ سۇرانىسىن وتەپ قانا قويمايدى، قازاق ءتىلىن ەركىن تۇسىنەتىن وزگە ەلدەردەگى تۇركى ۇلتتارىنىڭ دا قاجەتىنە جاراي الادى. ول ءۇشىن ەلىمىزدەگى بارشا تەلەجارناما تەك قازاق تىلىندە بەرىلسىن دەگەن زاڭ شىعارىپ، TV سالاسىنداعى وتارسىزدانۋدىڭ باتىل قادامى كەرەك. بۇل قادامسىز قازاق Internet TV العا باسقان ادىمى كەرى كەتەدى. قازاق ءتىلىنىڭ تمد كەڭىستىگىندەگى تۇركى تىلدەس ۇلىس پەن ۇلتتار ءۇشىن حالىقارالىق تىلگە اينالۋىندا Otau TV ابونەنت تولەمگە قۇرىلعان Internet TV سەگمەنتىنىڭ بولاشاقتا الاتىن ورنى ەرەك ەكەنىن ەل ۇكىمەتى مەن بيزنەس قاۋىم وسى باستان ەسكەرۋگە ءتيىس.

ءبىز نەگە بۇنى ءسوز ەتىپ وتىرمىز!؟ قازاق Internet TV دامىپ كەتۋىنەن، وعان الاش ەكونوميكاسىنىڭ زور مۇمكىندىگى بارلىعىنان، قازاق تىلدىلەردىڭ بۇنى جۇزەگە اسىرۋ جولىنداعى «ورىس الەمىن» ەش كەرەك ەتپەيتىن كوپتىلدىلىگىنىڭ الاپات ينتەللەكتۋالدى قۋاتىنان جانە ءوز جەرىندەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ «بەسىنشى كولونيالىلىعىنان» قاتتى قورىققان رف باق «قازاقستاندا ورىس تەلەارنالارىنا تىيىم سالىنادى» دەپ وسى باستان بايبالامعا باسۋى ءام زار قاقساۋى تەگىن ەمەس. ەلىمىزدەگى ءدال قازىر ورىس ءتىلدى اۋديتوريانىڭ كوڭىلىن اۋلاپ كەلگەن رەسەي ارنالارىن ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءدىنى جات باتىس پەن اقش بىلاي قويعاندا، ءدىلى مەن مادەنيەتى جاقىن پارسى، اراب، قىتاي، كارىس، جاپون ءام تۇرىك تەلە ونىمدەرىن الاش ەتنوستىق دۇنيەتانىمى مەن رۋحاني مادەنيەتىنە بەيىمدەي الاتىن قازاق Internet TV الماستىراتىن بولادى. 

ءتۇبى Internet-TV قازاق كورەرمەندەرىنىڭ ساناسىن جاۋلاۋدىڭ «سوعىستىق فورماتىندا» كورەرمەندەر نازارىن وزىنە اۋدارىپ، TV شايقاستا جەڭىپ شىعا باستايدى. وسى ورايدا رۋحاني-مادەني ومىرىمىزگە ەندى عانا قادام باسقان قازاق ءتىلدى Internet ارنالاردىڭ بولاشاعى بار ما!؟

جاھاندا بۇگىنگى كۇنى Internet كورسەتىلىم ءوز دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلدى. الەمدىك عالامتور پايدالانۋشىلارى ءۇشىن باق وسى ءتۇرى ءدال قازىر قاسقالداقتىڭ قانى ەمەس، كەرىسىنشە جىل ساناپ وراسان زور كەڭىستىكتى اسا زور جىلدامدىقپەن جايلاپ الۋ ۇستىندە. بۇل ورايدا كورەرمەندى ءبىرىنشى كەزەكتە ءداستۇرلى TV ەش جۇزەگە اسىرا المايتىن ۇلكەن تاڭداۋ مۇمكىندىگى وزىنە ىنتىقتىرا تارتادى.

قازاق ءۇشىن ىنتەرنەت-تەلەارنا دەگەنىمىز ۇلتتىق باق ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ەش سالقىنى تيمەگەن، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە ومىرگە كەلگەن  رۋحاني-مادەني فەنومەن بولىپ تابىلادى. ۇكىمەت بۇل جاڭا جۋرناليستىك سالاداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ ءۇشىن ەش قايران قىلماسا دا بۇل باعىتتىڭ وزىنە ءتان قاس سيپاتى، فورماتى مەن جانرلىق سان الۋاندىعى ەل نازارىن وزىنە اۋدارىپ، الاش قوعامىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ ۇلگەردى. ءيا، قازىرگى اياعىن اپىل-تاپىل باسقان ۇلتتىق ىنتەرنەت-تەلەارنا ازىرشە ورىس ءتىلدى ۇكىمەت پەن وپپوزيتسيانىڭ قولداۋى مەن جارىلقاۋىنا يە ەمەس باق ءبىر بولشەگىنە اينالعانىمەن، تىلدىك ەتنوفاشيزمنىڭ كەسىرىنەن وزىمەن-ءوزى قالعان الاش ءۇشىن تەك قانا اقپاراتتىق باعدارلامالاردى عانا ەمەس، ءتۇرلى تاقىرىپتى قامتيتىن ايدارلار مەن جارنامالىق روليكتەردى دە قازاق كورەرمەندەرىنە بىرتە-بىرتە ۇسىنا باستادى. مىنە، وسى تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە جاھانگەرلىكپەن ارالاسقان ۇلتتىق  ىنتەرنەت-تەلەارنالار عالىمدار مەن الەۋمەتتانۋشىلار تاراپىنان قازاق ءتىلدى ارەال بولعاندىقتان زەرتتەلىنبەي وتىر. 

ەلىمىزدە قوعامدىق جانە كوممەرتسيالىق تەلەديدار 30 جىل بويى قازاق ءتىلىن شەتكە ىعىستىرىپ تەك ورىس تىلىندە عانا دامىدى. مەملەكەتتىك تەلەارنالارعا ەتنوستىق مادەني-رۋحاني ءام ميلەتتىك دىلدىك-دىندىك ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا مۇلدەم كوڭىل بولىنبەي، ورىس تىلىمەن قوسانجارلاستىرىلدى. تەك سوڭعى جىلدارى عانا انا تىلىمىزدە عانا حابار تاراتاتىن مەملەكەتتىك ەكى تەلەارناعا قول جەتكىزدىك. ءىس سونىمەن ءبىتتى. قازاق ءوز جەرىندە ۇلتتىق كوپشىلىككە اينالعان تۇستا ومىرگە كەلگەن ۇلتتىق ىنتەرنەت-تەلەارنالار جايىندا ءسوز بولەك. 

ىنتەرنەت-تەلەارنانىڭ تابىسقا جەتۋى كوبىنە قازاق ءتىلدى  اۋديتوريا سەگمەنتىنىڭ كوڭىلىن كونشىتىپ، نازارىن اۋدارۋعا باعىتتالعان باعدارلامالار جانرىنا، تەلەارنانىڭ رەسمي بيلىكتىڭ جەتەگىندە كەتپەيتىن باق رەتىندەگى ۇستانعان دەربەس كونتسەپتسياسىنا ءام جۋرناليستىك ونىمدەرىنىڭ رۋحاني-ينتەللەكتۋالدىق ساپاسىنا  بايلانىستى بولىپ كەلەدى. قازىر تەك جەڭىل ءازىل-سىقاق جانە ءان-دۋماندى باعدارلامالار حالىق كوڭىلىن جاۋلاپ الىپ كەلسە، جاقىن ارادا جاڭا تەلەكونتەنت قالىپتاسىپ، ونى ومىرگە اكەلۋشىلەر تاراپىنان ۇسىنىلاتىن باعدارلامالار فورماتى، ۇستانعان كونتسەپتسياسى مەن وسىنداي تەلەارنالاردىڭ رەداكتسيالىق ساياساتى ءبىرجولا قازاق اۋديتورياسىنىڭ قاجەتى مەن قىزىعۋشىلىعىن وتەۋگە بەت بۇرا باستايدى. جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ قاراسى وسى سالادا ءوز باعىن سىناعان پوليگلوت ۇلتتىق ينتەللەكتۋالدار ەسەبىنەن ارتادى. قازاق ساياسي ەليتاسى مەن رەسمي بيلىگى وسىعان دايىن با!؟

الاش تەلە يندۋسترياسىنىڭ قازىرگى قالىپتاسقان مودەلدەرى:

• كوممەرتسيالىق تەلەارنا 
• قوعامدىق تەلەارنا 
• مەملەكەتتىك تەلەارنا 
• ىنتەرنەت تەلەارنا 

كوممەرتسيالىق جانە قوعامدىق تەلەارنا باعدارلامالىق ساياساتى جاعىنان عانا ەمەس، ەكونوميكالىق قىزمەتىنىڭ تۇرپاتى جاعىنان دا وزگەشەلەنەدى. العاشقىسى جارنامادان اقشا تاپسا، سوڭعىسى ابونەنتىك جارنا ارقىلى ناپاقاسىن ايىرادى.

ال، بىزدەگى مەملەكەتتىك تەلەارنالاردى ۇكىمەت جوسپارلى ءام ورتالىقتانعان سيپاتتا بيۋدجەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرادى.

قازىر كوگىلدىر ەكرانعا تەلمىرۋشىلەردىڭ سانى ازايىپ، ەلىمىزدەگى كورەرمەندەردىڭ 70% ۇيالىسىن شۇقىلاپ، ۇلتتىق ينتەرنەت-ارنالاردى تاماشالاۋعا ءبىرجولا كوشتى. 

قازاق Internet TV دەگەنىمىز – جۇرتتىڭ ءبارى ءۇشىن اشىق، تۇراقتى دامىپ تۇراتىن انا تىلىمىزدە كوپتەگەن ورتا جانە ۇساق بەينە-وندىرۋشىلەر ۇسىناتىن اۆتورلىق  كونتەنت. بۇل الەمدەگى بەينەماتەريالدار جان-جاقتى ءام سان الۋان تاقىرىپتى قاۋزاپ، ولاردى نە تاۋەلسىز ستۋديالار، توپتار مەن جەكە ادامدار الاش بالاسىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ۇسىنىپ كەلەدى.

 «ەكسپو-1998» كەزىندە اقش-تا ومىرگە كەلگەن Internet TV قازاق ءومىرىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى. بىراق اقش مەن باتىستىڭ الدىڭعى قاتارلى تەلەارنالارىن قازاق كورەرمەنىنە ۇسىناتىن ىنتەرنەت جوبالار جوق. قوعامدىق تەلەارنالار تەك قانا دايىن كۇيىندەگى ورىس تەلەونىمدەرىن ۇسىنۋمەن كەلەدى. ايلىق كورسەتىلىمى حالىقتىڭ قالتاسىن قاقپايتىن Otau TV ءۇشىن ابونەنتىك تولەمى 5 دوللاردى قۇرايتىن ىلەسپە اۋدارمالى CNN جانە ABCNews جانە باسقا ارنالاردىڭ سەرۆيستەرىن تۇتىناتىن، NBA جانە MLB باسقا سالالارداعى سپورتتىق رەپورتاجدار، بالالار حابارلارىن تاراتاتىن مەديا حولدينگتەر قۇرىلىپ، بۇگىنگى تەك ورىس ءتىلدى تەلەونىمدەردى تىقپالايتىن Internet Service Provider (ينتەرنەت-پروۆايدەر) قازاق ءتىلدى Internet Service Provider الماستىرۋى ۋاقىت تالابى. 

قازاق ىنتەرنەتىندەگى بەينەسايتتارعا قولداۋ مەن جەبەۋ كەرەك. قوس كورشىمىز: قىتاي – 1993, رەسەي – 1995 جىلى ىنتەرنەت حابار تاراتۋدى جولعا قويدى. ناتيجەسىندە قىتايدا CNNIC (1997), رەسەيدە 2000 جىلى «تەلەكوم-تسەنتر» قۇرىلىپ، ىنتەرنەتتە تەلەجوبالار جۇزەگە اسىرىلا باستادى. ناتيجەسىندە رف «مير»، «نتۆ»، «روسسيا» ت.ب.  ءىرى مەديا-كونتسەرندەر ومىرگە كەلىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىن Internet Service Provider كومەگىمەن مەديا ورتارلاي باستادى. رەسەيشىل Internet Service Provider رف كەڭ جولاقتى قول جەتىلىمدىكتەگى  جەر سەرىكتىك ءام فەدەرالدىق ارنالارىن تەلەديدار ارقىلى عانا ەمەس، كومپيۋتەر ارقىلى دا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تاراتىپ ءام جەتكىزىپ وتىر. 

ينتەرنەت باسىلىمدار ءداستۇرلى باق (باسپا، تەلەارنا، راديو) ەلەكتروندى نۇسقاسى; تەك قانا ىنتەرنەتتە جەلىسىندە عانا ۇشىراساتىن جەلىلىك باق دەپ ەكى توپقا بولىنەدى. ال، جەلىلىك باق ىشتەي ەگىز قوزىلىقتاعى «كلوندىق» باسپا، تەلەارنا، راديو ىستانسا; جيەندىك جاپسارداعى ونلاين-رەجىمدە قوسىمشا قىزمەت ۇسىنا الاتىن «گيبريدتىك» ءتۇر وزگەرتۋشىلىك اڭىستاعىلىق دەپ سارالانادى. 

بۇدان بولەك قازاق ينتەرنەت باسىلىمدارىن بىلىكتىلىگىنە قاراي كاسىبي جانە اۋەسقوي دەسەك، اقپارات بەرۋ سيپاتىن وراي اناليتيكالىق، اقپاراتتىق ءام ساۋىق-سايراندىق دەپ تارامدايمىز. اۋديتوريانى قامتۋىنا وراي ساپالى تانىمدىق حابارلار ازشىلىققا ارنالسا، جەڭىل-جەلپى ۇعىنىلۋى وڭاي تاقىرىپتاردى شىعارۋشىلار بەلگىلى ءبىر اۋديتورعا، ماسەلەن، ايەلدەر قاۋىمىنا نەمەسە بەلگىلى ءبىر جاستاعى بالالارعا باعدار ۇستايدى. 

قازاق ىنتەرنەت تەلارناسىنىڭ ارتقىشىلىعى ءوز ەكسكليۋزيۆىمەن قاتار، تمد كەڭىستىگىندەگى ورىس تسەنزۋراسى رۇقسات ەتپەيتىن اقش جانە باتىس جاڭالىقتارىن جۇرتقا جەتكىزە الادى. بۇدان بولەك ءداستۇرلى تەلەارنالاردىعى ۋاقىت جاعىنان شەكتەۋشىلىك مۇلدەم جوق. قازاق ءتىلىن ۇعىناتىن بارشا كورەرمەنگە قول جەتىمدى. 

ءتۇيىن.The Walt Disney Company-گە  جاتاتىن ABC (American Broadcasting Company) تەلەارنالىق جەلىلەرىن، فرانتسيانىڭ – TF-1, ۇلىبريتانيانىڭ – Channel 4, يتاليانىڭ – Rai جانە يسپاننىڭ – Telecinco, المانيانىڭ – VOX جانە ت.ب. ەلدەردىڭ ءىرى  كوممەرتسيالىق تەوەارنالارىن ىلەسپە اۋدارما ارقىلى قازاق كورەرمەنىنە ۇسىناتىن كەز تۋدى. قازىر قازاققا ءانشى جۇلدىزداردىڭ جۇرگەن تۇرعانى ەمەس، رەسمي بيلىك ءسوز ەتكىزبەيتىن دۇنيەلەردى كوتەرەتىن جاڭالىقتىق، پىكىرتالاستىق ءام اۆتورلىق جاڭاشىل باعدارلامالار كەرەك. بۇل ءۇشىن Otau TV بار قازاقتار جارناسىن تولەيتىن ۇلتتىق ىنتەرنەت ارنالاردىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلىپ، رف تەلە باسقىنشىلىعىنان قۇتىلاتىن جول ىزدەيتىن كەزەڭ تۋدى. 

كەزىندە تەلەارنالاردىڭ ءباسپاسوزدى قۇرتا الماعانى سياقتى، ىنتەرنەت ارنالار دا، تەلەارنالاردى مۇلدەم جويىپ جىبەرە المايدى. ۇشەۋى دە بىرىندە جوقتى ءبىرى تولىقتىرىپ جارىسا ءومىر سۇرەدى. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz