باعاشار تۇرسىنبايۇلى. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم...»
« مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتسەمنەن باسقا ويدىڭ جوقتىعىنان...»
اباي،ءۇشىنشى ءسوز
ابايدى وقىعان سوڭ ، دۇرىس ءسوز سويلەمەسەڭ - ساعان سىن. ابايدى سىنايمىن دەپ اۋرە بولما، ودانشا دۇرىس، تۋرا سوزگە ۇمتىل، ابايعا جۇگىن. ارينە، اقىننىڭ ءوزى ايتقان « اۋەلى ايات، حاديس ءسوزدىڭ باسى ەكەنى »، جۇگىنەتىنىمىزدىڭ دە اۋەلگىسى وسى ەكەۋى ەكەنى داۋسىز.
ءبىز اباي عۇمىر كەشكەن « الىسقان، جۇلىسقان، ايتىسقان، تارتىسقان، اۋرەشىلىكتى كورە - كورە كەلگەن » قوعامنان، داۋىردەن قانشالىقتى الىستادىق؟ داۋىردەن الىستاعانىمىز حاق. بىراق قوعامنان، « بىرىنە - ءبىرى قاسكۇنەم بولاتۇعىن، تالاسقىش بولاتۇعىن، جالقاۋ بولاتۇعىن » ارەكەتتەردەن الىستاي الدىق پا؟ جوق، سول باياعى «جالقاۋدان قايراتسىز، ودان قورقاق، ماقتانشاق، اقىلسىز، ارسىز، جالقاۋدان دا سۇرامساق، تويىمسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق » حالدەمىز بە؟ بىرەۋلەر بۇلاي جىلانا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى دەر، بالكي. جۇگىنىپ وتىرعان كىسىمىز: « كوكىرەك تولعان قايعى كىسىنىڭ وزىنە دە بيلەتپەيدى، بويدى شىمىرلاتىپ، بۋىندى قۇرتىپ، يا كوزدەن جاس بولىپ اعادى، يا تىلدەن ءسوز بولىپ اعادى » دەمەدى مە؟! كوكىرەگىمىزدى قاراتاۋدان اۋىر قايعى باسىپ تۇرماسا دا، شەرمەندە كۇي كەشىپ، شىن جاناشىر بولىپ، كوزىمىزدەن جاس اعىزىپ الماساق تا، شىداي الماي ءتىلدىڭ تيەگىن اعىتاتىن حالگە تۇستىك.
« مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتسەمنەن باسقا ويدىڭ جوقتىعىنان...»
اباي،ءۇشىنشى ءسوز
ابايدى وقىعان سوڭ ، دۇرىس ءسوز سويلەمەسەڭ - ساعان سىن. ابايدى سىنايمىن دەپ اۋرە بولما، ودانشا دۇرىس، تۋرا سوزگە ۇمتىل، ابايعا جۇگىن. ارينە، اقىننىڭ ءوزى ايتقان « اۋەلى ايات، حاديس ءسوزدىڭ باسى ەكەنى »، جۇگىنەتىنىمىزدىڭ دە اۋەلگىسى وسى ەكەۋى ەكەنى داۋسىز.
ءبىز اباي عۇمىر كەشكەن « الىسقان، جۇلىسقان، ايتىسقان، تارتىسقان، اۋرەشىلىكتى كورە - كورە كەلگەن » قوعامنان، داۋىردەن قانشالىقتى الىستادىق؟ داۋىردەن الىستاعانىمىز حاق. بىراق قوعامنان، « بىرىنە - ءبىرى قاسكۇنەم بولاتۇعىن، تالاسقىش بولاتۇعىن، جالقاۋ بولاتۇعىن » ارەكەتتەردەن الىستاي الدىق پا؟ جوق، سول باياعى «جالقاۋدان قايراتسىز، ودان قورقاق، ماقتانشاق، اقىلسىز، ارسىز، جالقاۋدان دا سۇرامساق، تويىمسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق » حالدەمىز بە؟ بىرەۋلەر بۇلاي جىلانا بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى دەر، بالكي. جۇگىنىپ وتىرعان كىسىمىز: « كوكىرەك تولعان قايعى كىسىنىڭ وزىنە دە بيلەتپەيدى، بويدى شىمىرلاتىپ، بۋىندى قۇرتىپ، يا كوزدەن جاس بولىپ اعادى، يا تىلدەن ءسوز بولىپ اعادى » دەمەدى مە؟! كوكىرەگىمىزدى قاراتاۋدان اۋىر قايعى باسىپ تۇرماسا دا، شەرمەندە كۇي كەشىپ، شىن جاناشىر بولىپ، كوزىمىزدەن جاس اعىزىپ الماساق تا، شىداي الماي ءتىلدىڭ تيەگىن اعىتاتىن حالگە تۇستىك.
جاراتقان سىيعا تارتقان، بابالارىمىزدىڭ قانى مەن انالارىمىزدىڭ جاسى ءار ءتۇيىر توپىراعىنا سىڭگەن كەڭ دە كەلىستى ولكەمىزدىڭ ارۋ شاھارى - الماتى. سولاي دەپ ايتامىز، جازامىز. « ارۋىمىزدىڭ » تىنىسى قالاي ەكەن؟ « اتاكەنت » دەگەن ۇلكەن كورمە ورتالىعىنىڭ جانىنان ادەتتەگىدەي ءوتىپ بارا جاتسام، ايالدامانىڭ جانىنان ءۇش جىگىت توقتادى. ۇيلەرىنە جەتەتىن اقشا تالاپ ەتەدى. قاشايىن دەپ تۇرسىڭ با دەپ قوقان - لوقى كورسەتپەك. اتى وشكىر سۋدان ءبىراز سىلتەگەن ەكەن. اۋىلدىڭ بالالارى. ولارعا ۇيدەگى كىسىلەرى ءۇمىت ارتىپ، قالاعا جىبەرسە، بۇلارىڭ ەل توناۋمەن اينالىسپاق. ۇيات -اي، ا؟ ادالدىقتى ايتامىز، اتا - انا الدىنداعى مىندەتتى ايتپاعاندا، اللا الدىنداعى كۇنانى دە ەستەن شىعارعان ەكەنبىز. مۇسىلماندىعىمىز قايدا سونداعى؟
« ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا دەيدى » ەكەن. تاپسىن. ابايدىڭ ءوزى: « ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي » دەگەن. بىراق اباي « بىرەۋدى الدا » دەگەن جوق قوي. تيميريازەۆ كوشەسىنىڭ ماڭىنداعى « تومات » دەگەن ساۋدا ورتالىعىندا بىرنەشە ساعات ساتۋشى بولىپ كوردىم. قويماسىنا كىرسەم، مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن بالالار سۋسىنىنىڭ ۋاقىتىن ءوشىرىپ، قايتا ساتۋعا جىبەرىپ جاتىر. وزدەرى كۇلىپ، سونى ايتىپ تۇر. بۇل - حالىقتى الداۋ عوي. تاعى دى ادالدىق قايدا دەيمىز بە؟ ساقتاۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن تاعامدى پايدالانعان سوڭ قانداي جاعداياتتاردىڭ بولاتىنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟!
«... تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىسسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق...» دەگەن حاكىم ابايدى ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولدارىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان سۇڭعىلا ۇلكەندەرىمىز تۇسىنەر. « كوكىرەكتە ساۋلە جوق، كوڭىلدە سەنىم جوق » باسقالارى قايدان ۇقسىن. ۇقپاق تۇگىل اباي ايتىپ وتىرعان جاننىڭ بايلىعىن، رۋحاني ازىعىن شايتاني قىلىقتارعا ايىرباستاپ كەتتى. « وسى مەن ءوزىم - قازاقپىن. قازاقتى جەك كورەم بە، جاقسى كورەم بە ؟ » دەگەن سۇراققا مەن دە جاۋاپ ىزدەپ باقسام. « التىن وردا » بازارىندا ساۋدامەن اينالىسىپ جۇرگەن ءبىر وتباسىنىڭ كەرەگەسى سوگىلدى. اجىراسقاننان كەيىن قايتا قوسىلعان ايەلىن ەمشەكتەگى قىزىلشاقا سابيىمەن كۇيەۋى تاستاپ كەتكەن. باسپانالارى دا ءبىر بولمەلى جالدامالى پاتەر بولعان ەكەن. ۇيدە بالاعا، تۇزدە ساۋداعا قارارىن بىلمەي قالعان قارا كوزىمىزدىڭ كوز-جاسى كول. ونىڭ ۇستىنە ايازدا ءجۇرىپ، ومىراۋىنا سۋىق تيگىزىپ السا كەرەك. ەمدەۋگە دا قارجى كەرەك. بۇل دا ءبىر قايعى. الگىنىڭ سونداعى تاپقانى قىرىققا كەلگەن قىرعىز قاتىن. انا مەن ءسابيدىڭ وبالى كىمگە؟ قازاقتىعىمىز قايدا سونداعى؟ « وسى اقىلدى كىم ۇيرەتەدى، ناسيحاتتى كىم تىڭدايدى. » «مىرزالاردى قادىرلەيىن دەسەڭ، وسى كۇندە انىق مىرزا ەلدە جوق، مال بەرگىش مىرزا يتتەن كوپ. بىرەۋ ءبىر پايداما كەلتىرەم دەپ مىرزا بولىپ ءجۇر... » دەپ، اباي جيىرما ەكىنشى قارا سوزىندە تولعانادى. مەن بۇگىنگىلەردىڭ زيالىلارىن مىرزا دەسەم جاراسار ما ەكەن؟ باي بولماس دا، كوڭىلدەرى مىرزا بولسا شە؟
راديوعا بارا قالسام، كىرە بەرىستە قارت انا وتىر ەكەن. قولىندا دوربا، الدەكىمدى كۇتىپ وتىرعان سىڭايلى. جۇپىنى عانا كيىنگەن كەيۋانا ەسىك جاققا جالتاق - جالتاق قاراپ قويادى. ءبىر ۋاقىتتا ار جاقتان دۇرىلدەپ اقىنىمىز شىقتى. انامىزدىڭ جۇمىسى - قىزى ۇزاتىلىپ جاتىر، قۇدالارىنا ارناپ ءبىر - ەكى شۋماق ولەڭ كەرەك ەكەن. اعامىز: « قانشا؟ » دەدى. انامىز: « بىلمەيمىن. قانشا؟ » دەدى. ءوزى تاعى سوعان بولا جەردىڭ تۇبىنەن كەپ تۇر. قۇدالاردان ۇيات بولماسىن دەگەندەگىسى عوي. بۇ دا سالتىمىزدان. اقىرى اقىنىمىز اناعان - مىناعان ءبىر سىلتەپ، ءىزىم - عايىپ جوق بولدى. قارت كىسى ءبىراز وتىردى. ءبىر كەزدە سول جەردەگى ستۋدەنت بالا: « اپا، مەن شىعارىپ بەرەيىن » دەپ جاتتى. « ...سونىڭ تىلەۋىن تىلەمەسەڭ بولمايدى. سونان باسقاسىن تابا المادىم. »
« كوپتىڭ ەبىن تاۋىپ، جونگە سالاتىن » كۇن جەتتى. ءبارىمىز كەمشىلىكتەمىز. ءبىرىمىزدى - ءبىرىمىز تۇزەمەسەك، « ەشكىم كەپ شامىمىزدى جاندىرمايدى. » قۇلشىلىق قىل، كڭبەك ەت دەپ دەنساۋلىق بەرگەن اللادان ۇيات. تاربيە بەرگەن اكە - شەشەدەن ۇيات. ۇياتتى ىزدەسەك يماندا ەكەن. « پايعامبارىمىز سالا اللاھۋ الەيھي ءۋا ءسالامنىڭ حاديس - شاريفىندە ايتىپتى كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، سونىڭ يمانى جوق دەپ. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وزىندە ماقال دا بار: « ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا » دەگەن. ەندەشە، قۇدايدان تىلەيتىنىمىز يمان بولعاي.
باعاشار تۇرسىنبايۇلى
قازۇۋ - دىڭ ستۋدەنتى
«اباي-اقپارات»
