(سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋماعىنداعى اتاۋلاردى بايقاعاندا)

قازاق ونوماستيكاسىندا توپونيمدەر سەمانتيكالىق، قۇرىلىمدىق ءəدىس تۇرعىسىنان جۇيەلى تۇردە زەرتتەلىپ كەلەدى. تىلدىك تاڭبادا بەرىلگەن دۇنيە تۋرالى بىلىمدەردىڭ جيىنتىعى ءتۇرلى تىلدىك  كونتسەپتسيالاردا بىردە «عالامنىڭ تىلدىك رەپرەزەنتاتسياسى»، بىردە «عالامنىڭ تىلدىك مودەلى»، بىردە «عالامنىڭ تىلدىك بەينەسى»، بىردە «تىلارالىق عالام» دەپ كورسەتىلىپ ءجۇر.

عالامنىڭ تىلدىك بەينەسى، ۇلتتىق بولمىسى əر ەتنوستا əر ءتۇرلى بولۋى ەتنوستىڭ تəجىريبەسىمەن، بىلىمىمەن بايلانىستى. ويتكەنى،تىلدىك تاڭبانىڭ تاڭبالاۋشى قىزمەتى سىرتقى دۇنيەمەن بايلانىسىندا عانا ەمەس، ادامنىڭ ومىردەن كورگەن-بىلگەنى، كوڭىلگە تۇيگەنى ءبىلىمنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

ونىڭ تىلدىك بەينەسى،ۇلتتىق رۋحاني بولمىسى əر حالىقتا əر ءتۇرلى ەكەندىگىنىڭ مولتەك كورىنىستەرىن ءوزىمىزدىڭ قىزىلجار-ەسىل وڭىرىنەن بايقايمىز..

قازاق حالقىنىڭ كورۋ، ەستە ۇستاۋ، ۇلتتىق دۇنيە بەينەسىن قابىلداۋ قابىلەتى ەرەكشە دامىعاندىعىن  ءوز وبلىسىمىزدىڭ تاريحىنان الىنعان مىنا مىسالدارمەن كەستەلەۋگە بولار ەدى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان .  قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىن بەينەلەيتىن ونوماستيكانىڭ ومىردە ماڭىزدى ورىن الىپ، ولاردىڭ دالا القابى مەن ءشولدى جايىلىمدارى دا كوشى-قون كەزىندە بەلگىلى قىزمەت اتقارعانىن بايقاۋعا بولادى. «ونوماستيكالىق  اتاۋلاردا ەتنوس پەن تابيعات بايلانىسىن بەينەلەيتىن اتاۋلاردىڭ كوپ بولۋى توپونيميكالىق نىساندارعا نەگىزدەلگەنىن، قازاقتاردىڭ تۇرمىس-سالتى،ەتنومəدەني، تىرشىلىگى مەنشارۋاشىلىق ءتۇرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستى تۇسىندىرۋگە بولادى. بەلگىلى ءبىر توپونيميكالىق نىساننىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، ءپىشىنىن، كولەمىن كورۋ، ۇقساتۋ ت.ب. ءۋəجى ارقىلى قابىلداعان. بۇل قابىلداۋدا ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق نىشاندار جاتاتىنىن كەلتىرەدى (قاسىم ب. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق جəنەقولدانبالى اسپەكتىلەرى. (عىلىمي ماقالالار). –الماتى: 2010. – 371 ب.

حالىق تاراپىنان قويىلعان جەر-سۋ اتاۋلارى – سول جەردىڭ تابيعي قۇجاتى بولىپ تابىلادى. ءاربىر گەوگرافيالىق اتاۋ گەوگرافيالىق كارتادا، رەسمي قۇجاتتاردا ءوز ورنىن تابۋى كەرەك. ول ءۇشىن ەل بولىپ جۇمىلىپ، تۇزەتىپ، قالپىنا كەلتىرۋ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ، بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى.

كەز كەلگەن ايماقتىڭ (اۋماقتىڭ، رەگيوننىڭ، ءوڭىردىڭ، ولكەنىڭ) توپونيميالىق جۇيەسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان: ايماقتىڭ تابيعات جاعدايلارىن، سول ولكەنى مەكەندەگەن حالىقتىڭ كونە جانە جاڭا تاريحىن ءون بويىندا ساقتاعان، ۇلتتىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتەرىنەن كورىنىس بەرە الاتىن كوپتەگەن جالقى گەوگرافيالىق ەسىمدەر جيىنتىعى، كەشەنى بولىپ كەلەدى.

«ايماقتىق توپونيميالىق جۇيە ۇلتتىق توپونيميالىق جۇيەنىڭ قۇرامداس بولىگى، سونىمەن قاتار وزىندىك ايماقتىق وزگەشىلىكتەرى بار جۇيەلىك توپونيميكالىق قۇرىلىم بولىپ تابىلادى. توپونيميالىق ايماقتىڭ مەجەلەرى اكىمشىلىك-ەكونوميكالىق اۋماقتىق مەجەلەرىمەن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن، بىراق اكىمشىلىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ تاريحي، ساياسي، شارۋاشىلىق، ەتنومادەني فاكتورلارى ايماقتىق توپونيميالىق جۇيەنى سيپاتتاۋدا نازارعا الىنادى. سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىنىڭ دە ايماققا قاتىسى ەسكەرىلمەك» [1, 44 ب.].

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بەلگىلى ءبىر اۋدان اۋماعىنداعى توپونيمدەر جيىنتىعى ايماقتىق توپونيميالىق جۇيەسىن قۇرا الادى، سەبەبى كەيبىر اۋدان (بارلىعى ەمەس) توپونيمياسى سول العىشارتتار مەن ولاردىڭ توپونيميالىق كورىنىستەرىنىڭ بايلانىسىن ايماقتىق دەڭگەيدە پاش ەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، ايماقتىق سيپات سول اۋدان كولەمىندەگى توپونيميالىق جۇيەگە ءتان، دەمەك، اۋدان توپونيمياسى باسقا اۋداندار، باسقا وڭىرلەر، ولكەلەر توپونيمياسىنان وزگەشە، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە يە.

سولتۇستىك قازاقستان ايماعى  فيزيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايىنىڭ ايماقتىق توپونيميالىق جۇيەدە بەينەلەنۋىنە قاراپ وتىرساق،  ءوڭىرىمىزدىڭ توپونيمياسىنىڭ وزىندىك، ياعني ايماقتىق كەيپىن قالىپتاستىرۋداعى گەوگرافيالىق فاكتوردىڭ ءمانى مەن ماڭىزى ەرەكشە.، سول سەبەپتى ورماندى، كولدى، تومار-جىرالى لاندشافتارىنىڭ فيزيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايلارى ايماقتىق توپونيمدەر مەن ميكروتوپونيمدەردىڭ بىرقاتارىندا ءوز كورىنىسىن تاپقان

بابالارىمىزدىڭ  اتى ساقتالعان

سولتۇستىك  توپونيمياسى قالىپتاسۋىنا كوز سالساق، ايماقتىق توپونيميالىق جۇيەنىڭ وزىندىك كەلبەتىن قالىپتاستىراتىن العىشارتتار رەتىندە ىقپال ەتەتىن سول ءوڭىردىڭ فيزيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايلارىمەن قوسا، سول ولكەدە ورىن العان ەل تاريحى مەن جەر تاريحىنىڭ ءرولى مەن ورنى وتە زور جانە ماڭىزدى.

ماسەلەن، تاريح قويناۋىندا تۇنىپ قالىپ، بىزگە ارحيۆ ارقىلى جەتكەن مىنا انتروتوپونيمدەرمەن تانىسا وتىرىپ، ولكەمىزدىڭ ءبىر-ەكى عاسىرلىق تاريحىنان قانشاما تانىمدىق ماعلۇمات الۋعا بولاتىنىن بايقاساق-شى.  وسىنشاما جەر مەن سۋدىڭ، ورما مەن توعايدىڭ، تومار مەن قامىستىڭ ءبارىنىڭ  مەنشىك يەسىن كورسەتىپ، نۇسقاپ ايقىندايتىن اتاۋلارعا قاراپ وتىرىپ، تەرەڭ ويعا كەتەسىڭ. وسىنشاما مەنشىگى بار، قازىرگى ساياسات تىلىمەن  ايتقاندا ناعىز «ورتا تاپ» قالىپتاسىپ، مامىراجاي ءومىر سۇرگەن  اتا-بابالارىمىزدىڭ ءومىرى باقىتسىز بولدى-اۋ دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاساڭ ويىڭا كەلەر مە؟ سول مەنشىكتەرىن كىمگە، قانشاعا ساتىپ، جەرسىز-سۋسىز قالعان بابالارىمنىڭ كۇنى نە بولدى ەكەن؟ ولار ساتىپ، بىرەۋلەر الىپ، دەگەندەي مەنشىكتىڭ اۋىسقانىن كورسەتەتىن قۇجاتتار قايدا؟ جوق، ونداي قۇجات! ەشكىم ساتپاعان، قولىنان بەرىپ ۇستاتىن جىبەرمەگەن، قازاقتىڭ جەرىن. مىلتىعىن شوشايتىپ، ۇركىتە-قورقىتا، قاجەت بولسا، الداپ-سۋلاپ... تارتىپ العان، قازاقتىڭ ۇلى دالاسىن بولشنەكتەپ، تۋراپ-تۋراپ يەمدەنگەن. سول جەرلەردىڭ  بۇدان  ەكى-ەكى جارىم عاسىر بۇرىنعى  كەيپىن بەينەلەيتىن، ە،سكەرتكىش اتاۋلارعا كوز سالايىقشى.

ا. اعام قاراعاشى،   ايباردىڭ اعاشى، اقنازاردىڭ اعاشى، اقجان قونعان اعاش، اقشيدىڭ قاراعاشى، البان شوقىسى، الپىسباي قىستاۋى، التايدىڭ وزەگى،  اپاي قاراعاي، اتابايدىڭ قاراتەرەگى،

ءا. اجە ولگەن ساي، ءازىباي بۇلاعى، المەن اعاشى،

ب. بالتابەك شوقىسى ، بالۋان اعاش، بەيسەۋ توعايى،بەكباي شىلىگى، بەكبولات اعاشى، بەكمىرزا اعاشى، بەكتەمىساعاشى، بەردىباي اعاشى،  بوقايدىڭ وتكەلى، بورانبايدىڭ شوقىسى،بوشان قاراعايى، بوكە تالى، بۋماش شوقىسى،

د. دامەتەي اعاشى، داۋلەتقونعان، دىنالىقىستاعان، ءدۇيىن بۇلاعى،

ە. ەگىز قىستاعان، ەلتىندى جالى ، ەرالىنىڭ كولى،  ەسەنگەلدى جىعىلعان،ەسەنالى قونعان، ەسىلباي تۇسكەن،

ج. جايساڭ قىستاعان، جامان قونعان، جانسۇگىر اعاشى، جاڭاباي تومارى، جاڭابەرگەن اعاش، جارقىن قونعان، جاڭكە تۋعان،  جولتاي قوپاسى، جۇزىك ولگەن، جۇبا قونعان، جۇمىقتىڭ قاراعايى،

ي. يسا قىستاعان، يماننىڭ كولى، يسا قىستاعان، يتەكە بەيىتى، يتسارىنىڭ قاراسۋى،

ك. كەبەكەڭ ءۇي تەسكەن، كەنجەبولات قونعان، كوشەك قوي سويعان،

ق. قابانباي اعاشى، قادىرباي اعاشى، قالاشى قونعان، قاڭلى قونعان، قالاشى قونعان، قويلىباي، قاراباستىڭ كوڭى، قاپىرگە توي قىلعان، قوجا اعاشى، قويباعاردىڭ اشاسى، قويلىباي قونعان، قويشىبايدىڭ  ەسكى قىستاۋى، قونتاي قىستاعان، قوتان قونعان، قوشقاراعاش، قۇيعاننىڭ كەپەسى، قۇلتايدىڭ شاتقالى، قۇلتۋمانىڭ شىلىگى، قۇتمامبەت قونعان،

م. مايلىباي تۇسكەن، قىلدى قونعان، ماقپال قىستاعان، مالتاق ىلگەن، مامان قالعان، مەزگىلدىڭ اعاشى، مەزگىلدىڭ شوقىسى،  مەكشەنىڭ شوقىسى، مەندەكە شوقىسى، مەشىت سالعان،  ءماجيتتىڭ  قىزىلى، ءماجىر قونعان، ءمات شوقىسى، ءماتى شاتقالى، مونتاي شىلىگى، مىرزا اعاشى،

ن. نازاردىڭ اعاشى، نازار قونعان، نايمان تۋعان،

و. وپاننىڭ اعاشى، وسپاننىڭ قىستاۋى، وتارباي شوقىسى،

س. سالپىقتىڭ قىزىلى، سالپىقتىڭ تاۋى، سالىقپاي شوقىسى، سامايدىڭ قىزىلى، سارجان شاپقان، سارجاۋدىڭ شوقىسى، سارقاننىڭ

و. وراعاشى، سارمان شاپقان، سارتاي قونعان، سارىبايدىڭ جۇرتى، سارى قونعان، ساۋرىق كەسكەن،  ساۋىتبەك تۋعان، سەيىتقۇل قونعان اعاشى، سەيتەننىڭ قىزىل اعاشى، سەڭكىباي تالى، سەرالى كوڭى، ءساليحا اۋىرعان، سامەكە تۇسكەن، سۇلەيمەننىڭ اعاشى، سۇلتاننىڭ تومارى،

ت. تاسبولاتتىڭ شوقىسى، تاسەكەڭ قىستاعان، تاسىبايدىڭ قاراعاشى، تەمىر قونعان، ءتاتىبايدىڭ  تەرەگى، تىلەۋدىڭ قاراعايى، تويعان قاشقان، تويقوجانىڭ قىزىلى، توقسان ولگەن، تورىبيە ولگەن، توسىن قونعان، تولەپبەرگەن تۋعان، تورەنىڭ قىزىلاعاشى، ءتاتى قونعان، تۇيەبايلاعان كولدەنەڭ، تۇماتتىڭ شوقىسى، تۇرلىباي تالى، تۇياق قونعان، تىلەپتىڭ  قاراتالى،

ح. حان تۇسكەن،

ش.  شاعىر قونعان (2), شاقشاق قونعان، شالاباي اعاشى، شالبان تۇبەگى، شاما كومگەن، شارمان قونعان، شارتاي كوڭى، شاشداۋلەتتىڭ قاراعايى، شەرىننىڭ اعاشى، شەشەم تۇسكەن، شاكەننىڭ بەيىتى، شىلىكتىاعاش، شوعا قونعان اعاش، شوقا كەسكەن،

ى. ىستى شاپقان، ىس ۇستاعان.

ەشبىر رەسمي قۇجاتتا، ءباسپاسوز بەتىندە، ەستەلىكتە، ءتىپتى كوركەم ادەبيەت پەن تاڭبالى ەسكەرتكىشتەن تابىلا بەرمەيتىن عاجايىپ تاريح وسىندا جاتىر. وسىنداعى اعام، ايبار،  اقنازار، البان،، الپىسباي، التاي، اتاباي، بالتابەك...بەكباي، بەكبولات...بەيسەۋ، بورانباي  ، بوكەي... كىمدەر. ولار – ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز. سول بابالارىمىزدان قالعان تام-تۇم ۇرپاقتارى وسى كۇنى وسى جەرلەرگە. توعايلار مەن شىلىكتەرگە، قىستاۋلار مەن شوقىلارعا، قاراعايلار مەن تەرەكتەرگە يە بولىپ وتىر. اتتەڭ، ءوز جەرىندە ءوزى وگەيلىك كورىپ، ماڭگىپ قالعان قازىرگى ۇرپاق وسى ەسىمدەردى تالداپ، اتىن اتاپ، تاراتىپ بەرە الماسا، سول اتتارى تۋعان، وسكەن جەرلەرىندە قالعان بابالارىمىز جازىقتى ەمەس. مىنا، ءبىز كىنالىمىز. كەزىندە ءمان بەرمەي، ەڭ بولماسا، ەل اۋزىندا تام-تۇم ساقتالعان شەجىرەلەردى وسىدان قىرىق-ەلۋ جىل بۇرىن، كونەنىڭ كوزىندەي قاريا اتا-اجەلەرىمىز ءتىرى تۇرعاندا جيناپ الىپ، ۇرپاقتارىمىزدى قۇلاعىنا قۇيا بەرسەك، قاعازعا تۇسىرە بەرسەك، كىم قوي دەپتى...  باياعىدا دانىشپان مۇحتار اۋەزوۆ ايتىپ ەدى: «...الدەقاشان كوشىپ كەتكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالعان قولامتانى قازىپ، ۇرلەپ تۇتاندىرماق بولىپ...وتىرمىن»،- دەپ. سول كەزەك بىزگە دە كەلگەندەي، تاريحتىڭ قولامتاسىن تەرەڭىرەك قازىپ، اۋدارىپ-تەڭكەرىپ كورسەك،  قازىرگى ۇرپاققا «مىناۋ مەنىڭ جەرىم، اتا-بابامنان قالعان، قازاقتىڭ جەرى. ەندەشە وعان يە بولۋىم كەرەك!» دەگىزىپ، ساناسىنا شوق سالىپ جىبەرسەك، وزدەرى ءارى قاراي ۇرلەپاكەتەر مە؟!

وسى تىزىمدەگى: اقجان نەگە قوندى, ونىڭ قونعان-قونباعانىندا قانداي وقيعا بار، نەمەسە داۋلەت قونعان، ءدىنالى قىستاعان، جۇبا قونعان دەگەن ءسوز تىركەستەرى ەرىككەننەن قويا سالماعان اتاۋلار. ياعني سول جىلى، نەمەسە سول ايدا، ايتپەسە اتى اتالعان اتامىز سول جەرگە كولىگىن توقتاتىپ، جۇگىن ءتۇسىرىپ، كەرەگەسىن كەرىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن. سول جەردەن جەروشاق قازعان، تىلەۋ تىلەپ، داستارحان جايىپ، وتباسى وشاق ماڭىنا جينالىپ، قول جايىپ باتا بەرىسكەن، بەت سيپاعان. از با، كوپ پە، سول جەردى، بالكىم، كولدىڭ جاعاسىن، اعاشتىڭ ورتاسىنداعى الاڭقايدى، شوقىنىڭ ەتەگىن مەكەن ەتىن، عۇمىر كەشتى، ۇرپاق تاراتتى، قونىسىندا بەلگى قالدى، سودان بەرى ەسىمى تۋعان جەرىنىڭ بەتىندە وشپەس بەدەر بولىپ جازىلىپ قالدى. ەندى، مىنە تاريحي، گەوگرافيالىق، تىلدىك نىسا رەتىندە ونوماستيكا تۇرعىسىنان،توپونيم، ونتروپونيم تۇرعىسىنان زەرتتەلىپ، قاعاز بەتىندە قالادى. وشپەيدى.

سول اتاۋعا نەگىز بولعان ەسىم اعاش، شوقى، كول، بۇلاق، وزەك، تومار... ت.ب. اپەللياتيۆتەرگە انىقتاۋىش رەتىندە تىركەلگەنىن، تەك قانا اعاش، شوقى، كول، بۇلاق، وزەك، تومار... ت.ب.  ەمەس، وزدەرىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا مەكەننىڭ قادىر-قاسيەتىن انىقتاۋشى، ءتۇسىندىرۋشى، جول كورسەتىپ، باعىت سىلتەۋشى رەتىندە كۇردكلى توپونيم قۇراپ وتىر. بۇل اتاۋلاردىڭ استارىنداعى وقيعالاردى ءسۇزىپ الىپ، جەكە قاراستىراتىن، زەرتتەيتىن جاعداي بولسا، ءتىپتى قىزىق قوي. ايتالىق: ەسەنگەلدى جىعىلعان (قالاي، قاشان، نەگە؟ وسىنداي ءبىر ادامنىڭ جىعىلۋى نەلىكتەن ۇمىتىلماس وقيعا بولىپ، جەر اتاۋىندا تاڭبالانعان؟

نەمەسە، «يتەكە بەيىتى» دەپ نەگە قويىلعان، قازاق دالاسىندا بەيىت از با، الدە، اۋەلدە سول جەرگە يتەكە ەسىمدى، تىرىسىندە  بەدەلدى، بەلدى بولعان  ادام جەرلەندى مە؟  «كەبەكەڭ ءۇي تەسكەن» جەردىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ قازىرگى جاستار ءۇي تەسكەن دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلە مە؟ بىلمەيدى. ويتكەنى بۇدان بەكى-ءۇش عاسىر بۇرىنعى قازاق تۇرمىسىن ءبىلۋ كەرەك. «ءۇي تەسكەن» دەگەن ءسوز، جەردى قازىپ كەپە سالعان دەگەن ءسوز. ال «كەپە» دەگەن نە؟ ورىستار بالاعان دەپ اتايتىن، جەردى شۇقىرلاپ قازىپ، ارشىنعا تولار-تولماس شىم قابىرعا كوتەرىپ، جاساعان باسپانا. «قۇيعاننىڭ كەپەسى»، «قاراكەپە»، «قوسكەپە» بەگەن اتاۋلار سودان شىققان. دەمەك، قازعان دەگەننىڭ ورنىنا «تەسكەن» دەگەن ەتىستىكتىڭ قورلدانىلۋىندا دا ءمان بار. ءتىرى ادام مەكەن ەتەتىن شۇڭقىردى «قازعان» دەپ ايتۋعا اۋىز بارماعان بولار. بۇل دا الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ كوپ سۇراقتارىنىڭ ءبىرى. توپونيمدەر ەتنوس تاريحىنان، ونىڭ وتكەندەگى سالت-داستۇرلەرى مەن تىرشىلىك ەرەكشەلىكتەرىنەن حابار بەرەدى، دەيتىنىمىز، سوندىقتان. «كوشەك قوي سويعان»، «مايلىباي تۇسكەن»، «ءماجيتتىڭ قىزىلى»، «ساۋىتبەك تۋعان»، «تولەپبەرگەن تۋعان»، «شاما كومگەن» ت.س.س. ازىرگە بىزگە جۇمباق، شەشۋى قيىن، بالكىم تابىلمايتىن جەر-سۋ اتاۋلارى وسىنداي. ارقايسىسى ءبىر-ءبىر تاعدىر، ءبىر-ءبىر وقيعا. ەلىن سىيلايتىن، جەرىن سۇيەتىن، وتانىنىڭ وتكەن تاريحىنا قىزىققان ءاربىر تالاپكەردى قىمبات ويعا جەتەلەيتىن تۇسىنىكتەر.

وسىلاردىڭ اراسىنان «ىس ۇستاعان» دەگەن جەر اتىنىڭ توركىن-تۇسىنىگىنە نازار اۋدارايىق. «ىس» دەگەنىمىزدىڭ تۇسىنىگى مال تەرىسىن ىستاۋ، اعاشتى ىستاۋ، مال ەتىن ىستاۋ دەگەن تىركەستەر تۇرىندە ۇعىنىقتىراق. ال. «ىستا» ەمەس نەگە «ىس ۇستاعان» تۇرىندە قالىپتاسقان؟ ەرتەدە، قىمىز اشىتىپ، ساقتايتىن سابا، تورسىق تىگۋ ءۇشىن قازاقتار ءجۇنى الىنىپ، يلەنگەن جىلقى تەرىسىن ىستاۋ ءۇشىن، اۋىل ماڭىنان اۋلاعىراق جەر قازىپ، ۇستىنە شىمنان كۇركە تۇرىندە پانا تۇرعىزىپ، ىشىنە توبىلعى، قايىن، ارشا ءتۇتىنىن جىبەرەتىن. وسى كۇركەنىڭ ىشىندەگى سىرعاۋىل سالداۋلارعا جايىلعان جىلقى تەرىسى بىرنەشە كۇن بابىمەن ىستالادى. سابالىق تەرىنى ىستاۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى، وعان ارنايى كاسىپكە ماشىقتانعان شەبەرلەر كەرەك. بۇل شەبەردى «ىس ۇستاۋشى» دەپ اتايدى. ىس ۇستاۋشى دەگەندەر كوپ بولمايدى، سول سياقتى يس ۇستايتىن ورىندار دا كوپ بولا بەرمەيدى، ماڭايداعى بىرنەشە اۋىلدىڭ ورتاسىندا، ۇرىمتال جەرگە ورنالاسادى. مىنە، «ىس ۇستاعان» دەگەن مەكەننىڭ اتاۋى قايدان، قالاي شىققانىن وسىلاي تۇسىندىرسەك ءجون.

جوعارىدا تىركەلگەن انتروتوپونيمدەردەن بايقالعان ەرەكشەلىك، كىسى ەسىمىنىڭ زات ەسىمنەن جاسالعان انىقتاۋىشتارعا  قاباتتاسىپ، گەوگرافيالىق نىساننىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەندىگىن، قانداي وقيعاعا قاتىستى ەكەندىگىن اشاتىنىندا. ەندى وسىلاردى ورىس تىلىندەگى  ءداستۇرلى اتاۋلارمەن سالىستىراتىن بولساق، ءداستۇرلى وۆو، وۆا، سكي فورمانتتارىنىڭ جانە جەكەلىك، كوپتىك جالعاۋلاردىڭ جوق ەكەنىن بايقايمىز.

تاعى ءبىر اتاپ كورسەتەرلىك ماسەلە - «كەپە»، «ىس»، «ۇستاعان»، «تەسكەن» سياقتى قازىرگى زامانداستارىمىزعا تۇسىنىكسىز، شىعۋ تەگى بەلگىسىز نەمەسە تابى قيىن توپونيمدەر كوپ كەزدەسەتىنى. بۇلاردى كونەرگەن (كومەسكى) ونوماستيكالىق لەكسەمالار قاتارىنا جاتقىزىپ، ولاردا تۇنىپ قالعان «قۇپيا سىر-سيپاتتى اشىپ، انىقتاۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ كونە تاريحىنا زەر سالىپ، ۇڭىلە ىزدەنۋىمىز قاجەت. ويتكەنى تىلىمىزدەگى جۇزدەگەن ونوماستيكالىق كونە لەكسەمالاردىڭ رۋلىق-تايپالىق جانە تايپالىق وداقتارمەن ۇشتاس ەكەنى داۋسىز ماسەلە بولسا كەرەك. سول داۋىرلەردەن ساقتالعان اپتاۋلاردىڭ تاريح دوڭگەلەگىمەن ىلەسە ءجۇرىپ، قازىرگى داۋىرگە جەتكەنى، قارتايىپ، ءمۇجىلىپ، ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ كەلگەنى كىمگە بولسا دا ايان. سوندىقتان دا ول لەكسيكالىق توپتپر حالىق، قوعام تاريحىمەن، تاريحي-مادەني وقيعالارمەن ساباقتاس تا ۇشتاس، بەرىك بايلانىستاردا جاتىر». (جانۇزاق ت. قازاق ونوماستيكاسى. 1 توم. الماتى، 2006.، 65-بەت).

«ۇزىن» كوپ، «قىسقا» نەگە جوق

قازاق ونوماستيكاسىنىڭ ەتنولينگۆيستيكالىق قىرلارىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جينالعان دەرەكتەر تۇرعىسىنان قارساق، ءبىرتالاي قىزىقتى قۇبىلىستارعا كەزدەسەمىز. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاق ەتنوتوپونيميكاسى كەڭ-بايتاق ەلىمىزدىڭ ءار قيىرىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قالىپتاسقانىن ءدال وسى سولتۇستىك قازاقستاننىڭ مىسالى ارقىلى كەسكىندەۋگە بولادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ مەملەكەتتىك كاتالوگى. ەكىنشى باسىلىم، قايتا وڭدەلگەن جانە تولىقتىرىلعان. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى. الماتى، .2012. (قىسقاشا: قرگام، 2-توم.)

مىسالى، كاتالوگتا «ۇزىن» سوزىمەن باستالاتىن 41 اتاۋ تىركەلگەن. ولاردىڭ  ىشىندە. +اعاش 2, +جال 1, +جار 1, +كول 26.+قامىس+1, +قاراسۋ 1,+قىزىل 3,+سۋ3, +تومار 3 رەت كەزدەسەدى. ءدال وسىنداي جاعداي «تاريحي» توپونيميكادا دا بايقالدى. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى ەلدى مەكەندەر قاتارىندا، ياعني، «ويكونيم» ەسەبىندە «ۇزىنمەن» باستالاتىن  65 اتاۋ بار ەكەن. زەر سالىپ قاراساق، بۇلار دا شامامەن قازىرگىگە ۇقساس: +اعاش 16, +دۋال 1, +جال 3, +كول 4, +قاراعاي 1, +قىزىل 23, +قىرات 1, +وزەن 2 جانە +تومار 4 رەت  كەزدەستى.

اتاقتى توپونيمتانۋشى عالىم ە. ميرزوەۆ تە مۇنداي جيىلىككە نازار اۋدارىپ، «ۇزىن» ءسوزىن «وزەن» سوزىمەن شەندەستىرە قاراپ كورەدى. شىنىندا، وسى ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىر بايلانىس بار بولۋعا ءتيىس دەگەن ويمەن، بىرنەشە مىسال كەلتىرەدى. زەرتتەۋشىنىڭ ۇستانىمى «ۇزىن» تەك قانا زاتتىڭ، نىساننىڭ ۇزىن-قىسقالىعىن عانا بىلدىرەتىن شاما ولشەمى نەمەسە، «ۇزىنشاق»، «ۇزارىپ كورىنگەن، «سوزىلا بىتكەن» سىرتقى كورىنىسىن عانا ءبىلدىرىپ قويمايدى، باسقا دا سىرى بولۋعا ءتيىس دەگەنگە سايادى.

«وزەن» جانە «ۇزىن» دەگەن ۇقساس اپەللياتيۆ سوزدەردى بۇرىن سسرو اتالعان مەملەكەتتىڭ كارتاسىندا وزەندى بەينەلەيتىن كوگىلدىر سىزىقتاردىڭ قاسىنان بايقايمىز. قازاقستاننان ساراتوۆ وبلىسىنا اعىپ شىعاتىن ۇلكەن وزەن، كىشى وزەن دەگەندەر بار. باشقورتستانداعى بەلوە وزەنىنىڭ ورال تاۋلارىنان باستاۋ الاتىن ءبىر تارماعى «ۋزيان» دەپ اتالادى. بالقاش كولىن اششى جانە تۇششى بولىكتەرگە ءبولىپ تۇراتىن اعىستىڭ اتى «ۇزىنارال». قازاقستانداعى ۇزىنقارعالى وزەنى جاعاسىندا «ۇزىناعاش» اۋىلى تۇر، سول رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىگىندە «ۇزىنبۇلاق» دەگەن سۋ بار. وزبەكستاننىڭ سۇرحانداريا وبلىسىندا ۇزىن دەگەن اۋىل بار، ارمەنيانىڭ ازىربايجانمەن ىرگەلەس شەگاراسىندا ۇزىنتال سەلوسى... ءبىرىن-ءبىرى قايتالايتىن، سىرتتاي دا، ماعناسى دا ۇقساس بۇل نە قىلعان اتاۋلار...» دەپ تاڭدانادى اۆتور. سويتەدى دە، جەكە-جەكە قاراستىرىپ كورەدى.

«ۇزىناعاش» – ۇزىن نەمەسە بيىك اعاش پا؟ «ۇزىنتال» - ۇزىن اڭعار ما؟ بالقاشتاعى ۇزىنارالعا كوز سالساڭىز، شىنىندا كولدى ەكىگە ءبولىپ تۇرعان ۇزىنشا بىتكەن تۇبەكتى بايقايسىز. شىنىندا، بۇل تۇبەك ەمەس، ءبىر كەزدە ارال بولۋى دا مۇمكىن.

ءبىزدىڭ مىسالىمىزدا «ۇزىن» سوزىنە انتونيم بولعاندىقتان (مىسالى «ۇزىندى-قىسقالى»), توپونيم جاساۋعا «قىسقا» ءسوزىنىڭ نەگە قاتىسپاعانى دا قىزىقتىرادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ مەملەكەتتىك كاتالوگى. ەكىنشى باسىلىم، قايتا وڭدەلگەن جانە تولىقتىرىلعان. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى. الماتى، .2012. (قىسقاشا: قرگام، 2-توم.) جيناعىنداعى 7 مىڭ، ءبىزدىڭ قولىمىزداعى 2,5 مىڭ، بارلىعى 10 مىڭعا تارتا جەر-سۋ، ەلدى مەكەندەر اتاۋلارى اراسىندا «قىسقا» سوزىمەن باستالىپ جاسالعان بىردە-ءبىر توپونيم كەزدەسپەۋى دە ونوماستيكا عىلىمىنىڭ ءبىر قۇپياسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.

                     «ۇزىن» مەن «شولاق» قاتار جۇرەدى

وسىدان 110 جىل بۇرىن قاعازعا تۇسكەن مالىمەتتەردە وبلىس اۋماعىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ اراسىندا  ءجيى كەزدەسەتىن اتاۋلاردىڭ ءبىر پاراسى  - ۇزىندىق پەن قىسقالىق ولشەمىنە بايلانىستى تۇسىنىككە بايلانىستى قالىپتاسقانى دا نازار اۋدارتادى. مىسالى،  قىزىل+اعاش (16),ۇزىن+دۋال (1),ۇزىن+جال (3), ۇزىن+كول (4)ۇزىن+قاراعاي  (1),ۇزىن+قىزىل (23),ۇزىن+قىزىل+ساي (1),ۇزىن+قىرات (1),ۇزىن+وزەك (1),ۇزىن+تومار (4) بولىپ كەلەدى. ەندى  وسى «ۇزىنعا» تىركەلىپ جاسالعان زات ەسىمدەردىڭ جاعدايى 2001 جىلعى انىقتامالىقتا مىناداي: مۇنداي توپونيمدەر تىزىمىندە   +اعاش 2, +جال 1, + جار 1, +كول 26, +قامىس 1, + قاراسۋ 1, +قىزىل 3, +سۋ 3, +تومار 4 رەت كەزدەسەدى.

جوعارىدىعى مىسالدا كەەلتىرىلگەن «ۇزىن» ءسوزى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا نىساننىڭ تۋرا ماعناسىندا سىزىۆق بويىمەن سوزىلىپ، ۇزارعاندىعىن عانا ەمەسم، سونىمەن بىرگە كولەمىن دە كورسەتەتىن سياقتى. جانە بۇل جەردە گەوگرافيالىق نىسان رەتىندە الىنعان زات ەسىم تۇلعاسىندا، ايتالىق، اعاش، جال، جار، كول، قامىس، ايتپەسە سۋ مەن تومار جەكە مىسال رەتىندە الىنباعان، جيىنتىق. ياعني، تيپتىك تۇردە، بەينەلەۋ، تۇسپالداۋ تۇرىندە الىنعانى بايقالادى. ەندى وسىعان كەرىسىنشە، «ۇزىنعا» انتونيم «شولاق» ءسوزىن الىپ قاراسىراتىن بولساق، اتاۋدىڭ بەينەلى ەكەندىگى ءتىپتى جارقىراپ كورىنگەندەي. «تاريحي توپونيميكادا «شولاق» ۇزىننان گورى سيرەكتەۋ قولدانىلىپ، قازاق قىستاۋلارىنىڭ مۇنداي قاتارى بىلايشا تىزىلگەن: شولاقجال، شولاققايىڭ، شولاققاراعاش، شولاققاراسۋ  (2 رەت), شولاقوزەك  (4 رەت). تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل اتالعاندار، قىستاۋ-مەكەندەر.

ال ەندى، جەر-سۋ اتاۋ رەتىندە، «شولاق» ءسوزىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان  16 ءتوپونيمنىڭ قازىرگى جايى مىناداي: شولاق اۋىلى – مامليۋتا اۋدانى، اۋدان ورتالىعىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي، ورىسشا «گوركوە» اتالاتىن تۇزدى كولدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا. وسى اتتاس ەكىنشى اۋىل تاعى وسى اۋداندا، جانە مەڭگەسەر كولىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا، نوۆوميحايلوۆكا سەلوسىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي ورنالاسقان. وسى اتتاس ءۇشىنشى اۋىل، دالىرەك ايتقاندا، شولاق دوساق اتىمەن اققايىڭ اۋدانىنداعى ۇلكەن جارما كولىنەن وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي، تالدى-ارال كولىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا جاتىر. جامبىل اۋدانىنداعى شولاقجال، تايىنشا اۋدانىنداعى شولاققايىڭ، شال اقىن اۋدانىنداعى شولاق قاراسۋ،  ايىرتاۋ، جامبىل   جانە شوقان ءۋاليحانوۆ  اۋداندارىنداعى شولاقوزەك اۋىلدارى قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى قۇتتى قونىستارى رەتىندە تالاي تاريحتان سىر بۇگىپ جاتىر-اۋ.  قازاقتىڭ ءتىل بايلىعى سينونيم قاتارىنىڭ بايلىعىمەن ولشەنەتىنى ءمالىم. وسىقاسيەتتى قپازاقى جەر اتاۋلارىنتالداپ وتىرعاندا ايقىن بايقايدى ەكەنسىز. مىسالى، قىسقا، شولاق، كەلتە، ىقشام دەگەن سوزدەر قولدانىستا بەلگىلى دارەجەدە ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى سينونيم بولىپ جۇرە بەرەدى جانە تۇسىنىكتى ايشىقتاپ، كوركەم كەستەلەۋگە، سويلەمنىڭ ءدامىن كىرگىزىپ، ءسانىن كەلتىرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سونىڭ ءبىر مىسالى مىناۋ. شولاق جال، شولاق قاراسۋ دەگەن ادەتتەگى قولدانىستى ءسال وزگەرتىپ، كەلتە جال، كەلتە قاراسۋ دەۋگە بولادى عوي.  ال، وسى «قىسقا» مەن «شولاقتىڭ» ورنىنا «كەلتە» اۋىزعا تۇسسە شە؟! ايتالىق، ءبىزدىڭ ولكەدەگى ەكى كەلتەقوپا جانە ءتورت  كەلتەقىستاۋ بار ەكەن. سانى جاعىنان از، بىراق ماعىناسى تۇسىنىكسىز بۇل اتاۋلار تامىرى ارىدە، تاريحى ۇزاق كوشپەلى حالىقتىڭ تۇرمىس قاجەتتىگىنەن تۋعانىن ءبىلىپ وتىرمىز. انىعىندا وسىنداعى «كەلتە» ءسوزى كولبەۋ جازىقتىقتاعى ۇزىندىق ولشەمى ەمەس،ۋاقىت ولشەمى بولىپ شىقتى. انتروپولوگ عالىم م.س. مۇقانوۆتىڭ كورسەتۋىنشە كۇزەۋ مەن قىستاۋدىڭ اراسىندا، قىستاۋعا ۇرىمتال پايەكتىڭ ءشوبىن ساقتاي تۇرۋ ياعني قوري تۇرۋ ءۇشىن قىس قاھارىنا مىنگەنشە وتىراتىن مال تۇراعى. قازىرگى لەكسيكادا قولدانىلۋدان قالعان كەلتە ءسوزى بۇل جاعدايدا وتپەلى، قىسقا مەرزىم دەگەندى بىلدىرەدى.باس-اياعى ءبىر ءجۇز جىلدىڭ ار –اق-بەر جاعىندا جوعارىدا ءبىز ساناعان ءتورت «كەلتەقىستاۋدىڭ» بىرەۋى عانا (مامليۋت اۋدانىىنداعى مەڭكەسەر كولىنەن شىعىسقا، ال ستانوۆوي كولىنەن وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي) قالعان، وزگەسى قازاقتىڭ وزگەرگەن تۇرمىسىمەن بىرگە جوعالعان.

كەيىنىرەك، ىشكى رەسەيدەن تاعدىر ايداپ، قونىس اۋدارعاندار دا، وزدەرىنىڭ جاڭا قونىستارىنىڭ سىرتقى كورىنىسىن تاڭبالاپ، ءوز تىلىندە اتاي باستاعان. سونىڭ ايعاعى رەتىندە قازاقشا «ۇزىنداردىڭ قاتارى ورىسشا «دليننىي» دەگەن  ولشەم سيپاتىمەن تولىعا تۇسكەنى دە، بۇل ايماقتاعى تاريحي وزگەرىستەردىڭ زاتتىق ەسكەرتكىشىندەي كورىنەدى. وبلىس اۋماعىندا «دليننىي» ءسوزىنىڭ نەگىزىندە 12 توپونيم جاسالعان بولسا، مۇنىڭ سەگىزى قونىس اتاۋى، ياعني ويكونيمدەر ەكەنىن بايقادىق. جەكەلەپ  كورسەتسەك، دليننوە كولى، دليننوە، دليننىە  باتپاقتارى، دليننىي توعايلارى دەگەن سياقتى. بىراق، ورىس توپونيمدەرى اراسىندا «كوروتكوە» سوزىمەن كەلەتىندەرى ەكەۋ عانا، بىرەۋى ەمەن توعايى، ەكىنشىسى باتپاق.

قازاقتىڭ حالىقتىق گەوگرافيالىق تەرمينولوگياسىن كوپ زەرتتەگەن  ع.ل. قوڭقاشباەۆ  قازاقستان تابيعاتىنىڭ ارتۇرلىلىگىنە   قاراي، مىسالى، سولتۇستىكتەگى ورمان-توعايلى، ارقاداعى شولەيتتى دالا، وڭتۇستىكتەگى قۇمدى-سورتاڭدى القاپتار مەن ءبيىڭ تاۋلى، ويلى قىرلى بەدەرلەردىڭ ارقايسىنىڭ وزىنە عانا ءتان جەر-سۋ اتاۋلارى قالىپتاسقان. «سايىپ كەلگەندە مۇنىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىق كاسىبىن جۇرگىزۋ ەرەكشەلىكتەرىنە ءتان ەكەندىگىن»، كورسەتەدى.   (كونكاشپاەۆ گ.ك. كازاحسكيە نارودنىە گەوگرافيچەسكيە تەرمينى. اۆتورەف. ديسس. كاند. گەوگراف، ناۋك. الما-اتا، 194-9, س. 7-8 ^ وچەركي پو فيزيچەسكوي گەوگرافي كازاحستانا. الما-اتا،1952,س.389).

سولتۇستىك قازاقستاننىڭ كوپتەگەن توپونيمدەرى اۋماقتىڭ فيزيكا-گەوگرافيالىق نىساندارىنىڭ باسىم بەلگىلەرىن، اتاپ ايتقاندا، كوپ كەزدەسەتىن وسىمدىك تۇرلەرى، جەر بەدەرىنىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىكتەرى سياقتى بەلگىلەرىن بەينەلەيدى. بۇل، ءسوز جوق، ناقتى  كورىنىستىڭ كەسكىن كەلبەتىن  ايناداعىداي تانىتاتىن  گەوگرافيالىق پوزيتيۆتىلىك ءپرينيتسيپى  بولىپ تابىلادى.. فيزيكا-گەوگرافيالىق اتاۋلاردان بەرىك ورىن الا وتىرىپ، بۇل تابيعيت بەلگىلەر، باسقاشا اتاۋعا بولمايتىن، تەك قانا وسى اتاۋ جاراسادى دەگەن پرينتسيپكە جاۋاپ بەرەتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سەبەبى، زەرتتەۋ ۇستىندە بايقاعانىمىزداي، وڭىردە كەزدەسەتىن بارلىق وسىمدىك نەمەسە اڭ-قۇس تۇرلەرى، جەر بەدەرى تۇگەلدەي توپونيميكادان كورىنىس تابا بەرمەيدى.

قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ءتان ءبىر ەرەكشەلىك: كوپتەگەن ءتۇر-ءتۇس اتاۋلارىنىڭ شىعۋ توركىنى بۇگىندە بەلگىسىز. ولاردىڭ كەيبىرەۋىن ەتيمولوگيالىق جولمەن انىقتاۋعا بولسا دا، كەيبىرەۋلەرىنىڭ قۇپيا سىرىن اشۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، اق، بوز، سۇر، كوك، كەر، الا ءتارىزدى ءبىر بۋىندى ءتۇر-ءتۇس اتاۋلارىن تالداپ، انىقتاپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە جوق سياقتى كورىنەدى. ويتكەنى بۇلار ودان ءارى جىكتەۋگە، مورفەمالارعا بولشەكتەۋگە كەلمەيدى. بۇل اتاۋلاردى كونە تۇركى زامانىنان بەرى كەلە جاتقان بايىرعى ىلكى تۇبىرلەر ساناتىنا جاتقىزۋعا بولادى. كوپتەگەن تۇركى تىلدەرىندە كەزدەسەتىن بۇل سوزدەردىڭ تۇستىك ماعىناسى دا كونە بولسا كەرەك. مىسالى: اق ءسوزى تۇركى تىلدەرىندە اق//اح//اع//ا:ق فورماسىندا قولدانىلىپ، ءبىر-بىرىنە جاقىن ءۇش توپ ماعىنانى اڭعارتادى: 1) «اق» دەگەن نەگىزگى تۇستىك ماعىنا («بەلىي»); ونىڭ توڭىرەگىنە: اقشىل، كوزدىڭ اعى، جۇمىرتقانىڭ اعى، ت.ب.ماعىنالار تۋعان; 2) «اق» ءسوزىنىڭ اۋىس ماعىنالارى: كىرشىكسىز تازا، كىناسىز، اقجۇرەك، ادال; 3) كەرەمەت، تاماشا، عاجايىپ. اق ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى جونىندە، ونىڭ زاتتىق نە تۇستىك نەگىزى جايىندا حح عاسىردىڭ وزىندە-اق تۇركولوگتار اراسىندا ءارتۇرلى پىكىرلەر قالىپتاستى. ە.ۆ.سەۆورتيان «اعا» جانە «اكە» دەگەن تۋىستىق اتاۋلارداعى ەكى ءسوزدىڭ دە نەگىزى «اق» – «وق» (قارتايۋ) ەتىستىگىنەن وربىگەن دەگەندى ايتادى. جالپى ءسۇت تاعامدارىن بىلدىرەتىن اق اتاۋى (قىمىز، ءسۇت، شۇبات، قۇرت ت.ب.) اق ەتىستىگى نەگىزىنەن وربىگەنىن اڭعارۋعا بولادى. وعان دالەل «اق» – اعۋ، جوعارى-تومەن جىلجۋ، قۇيىلۋ» مانىندەگى ەتىستىك. ءسۇتتىڭ تومەن ساۋىلىپ، سورعالاپ قۇيىلاتىنى بەلگىلى. ءارى ءوزى دە اق، باسقا رەڭكى جوق، وزگەرمەيتىن اق ءتۇستى اق اتاۋ دا كوڭىلگە قونىمدى. كونە تۇركى تىلىندە «ءۇرۇڭ» اتاۋدىڭ تىلدەن ىعىستىرىلىپ شىعۋىنا دا اق ءسوزىنىڭ كونۆەرسيالانۋى اسەر ەتكەن. كونە مۇرالاردا كەزدەسەتىن «تاڭ اعارۋ» تىركەسىندەگى «اق» جوعارى كوتەرىلۋ، «تاڭ كوتەرىلۋ» ماعىناسىن بەرەتىن اق – ەتىستىگىنىڭ ءار ءتۇرلى ساپادا جەتكەندىگىن عالىم ب.ساعىندىقۇلى دالەلدەيدى
[9, 137 ب]. (ساعىندىقۇلى ب. قازاق ءتىلى لەكسيكاسى دامۋىنىڭ ەتيمولوگيالىق نەگىزدەرى. – الماتى: سانات، 1994. – 168 ب.)

«اق» 102 اتاۋ، ال، «قارا» 167 رەت كەزدەسەدى

وبلىستىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى تىزىلگەن كاتالوگتا «اق» سىن ەسىمىمەن نەمەسە وسىدان تۋىندايتىن زات ەسىمنەن باستالاتىن 102 اتاۋ بار ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە  اقان، اقانبەت، اقباي، اقباس، اقبي، اقجان، اقجارقىن، اققوشقار، اقسارى، اقتاي، اقىش باستاتقان 25 انتروپونيم بولسا، قالعاندارى +بالىق 2, «اقباس» جانە «اقباستى» اتالاتىن  تۇزدى كولدەر 8. مىسالى، اق+ بۇلاق 2, +جار 2, +كول 4, +قايىڭ 3, «اق+قۋ» 3, +قۇدىق 3, +مولا 3, +ساي 3, +سوراڭ 3, +سۋ 7, +سۋات 7, +تاس 3, +توبە 6 رەت كەزدەستى.

ال، بۇدان ءجۇز جىل بۇرىنعى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋى ءتىزىمى بولىپ تابىلاتىن «تاريحي توپونيميكادان» قازاقتاردىڭ «اقتان» باستالاتىن 32 ەلدى مەكەنىن تاپتىق. بۇلاردىڭ ىشىندە اقباس، اقبوتا، اقجان، اقپان، اققۋساق سياقتى كىسى ەسىمدەرى مەن، قازاق تۇرمىسىن بەينەلەيتىن: «اقجان قونعان اعاش»، «اق يت ولگەن»، «اقباس تىڭ كولى»، «اق وبا»، «اق مولا»، «اق شىعاناق»، «اق وگىز»، «اقتوبەل»، «اقتوس»، «اققويلى»، «اقوگىز»،   ت.ب. ەتنوگرافيالىق اتاۋلار بارشىلىق. «بوزارال» دا كەزدەستى.

جەرلەستەرىمىزدىڭ باسىم بولىگى قازاقتان وزگە ۇلت وكىلدەرى بولعاندىقتان، زەر سالا قاراساق، وسى «اق» انىقتاۋىشىنىڭ ورىسشا اۋدارماسى «بەلىي». «بەلايا»» «بەلوە» سوزىنە قاتىستى 26 اتاۋ ۇشىرايدى.  سولاردىڭ ىشىندە «اق توپىراق»، ياعني «بەلايا گلينا» دەپ ەكى اۋىل جانە اققانبۇرلىق وزەنىنىڭ  ءبىر سالاسى، وزەنشە اتالادى. وسىعان ۇقساس «بەلوگلينكا» دەگەن ەكى اۋىلدىڭ بىرەۋى ايىرتاۋ اۋدانىندا، ەكىنشىسى شال اقىن اۋدانىندا. 9 «بەلوە» بولسا، سونىڭ بەسەۋى كول، ياعني اق كولدەر، تورتەۋى سەلو. ويكونيمدەر اراسىندا ءتورت «بەلوگرادوۆكا» بار ەكەن.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ماعناسى جاعىنان «بەلوەگە» جاقىنىراق سىن ەسىم «چيستوە» بولسا كەرەك. قازاقشا «تازا» دەگەن تۋرا اۋدارماسى بولماسا دا، بەينەلى تۇردە «اقتىڭ» ماعناسىن بەرەتىن 27 چيستوە ساناۋىمىز، سونىڭ ءبىر ايعاعى بولسا كەرەك. اتاپ ايتقاندا، چيستوە دەپ اتالاتىن كولدەردىڭ سانى 17, قالعانى باتپاقتار نەمەسە ەلدى مەكەندەردىڭ اتى.

توپونيميست ماماندار قازاق تىلىندە «قارا» سىن ەسىمىنەن باستالاتىن، نەمەسە وسى ءسوز جالعانعان اتاۋلاردىڭ كوپتىگىنە نازار اۋدارىپ، رسى قۇبىلىستى تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. باسقا حالىقتارداعىداي قازاق حالقى ءۇشىن دە الەم ەكى تۇسكە – اق پەن قاراعا بولىنگەن. ونىڭ ءبىرى اق ءتۇس – كۇللى يگى جاقسى قاسيەتتەر يەسى بولسا، قارا ءتۇس – جاماندىق بىتكەننىڭ بەلگىسىنە يە. بۇل تۇسىنىك حالىق ساناسىنا تەرەڭ ۇيالاپ، ونىڭ ءتىلى مەن ويلاۋ جۇيەسىنەن ورىن العان. سوندىقتان اق ءتۇس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاقسى باستاما اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە تابىلادى. ويتكەنى ول سۇلۋلىق الەمىنىڭ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرتۇتاس جيىنتىعىن قۇرايدى. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى دۇنيەتانىمىندا دۇنيەنى ءتورت بۇرىشتى دەپ ءتۇسىنىپ، ءار تۇسقا وزىندىك تاڭبالىق ءتۇس بەرگەنى بەلگىلى. سوندا قارا ءتۇس سولتۇستىكتى بەلگىلەيدى. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، «اۆەستادا» سولتۇستىك جاقتاعى قاسيەتتى تاۋدى «حۋكاريا» دەپ اتايتىندىعى ايتىلادى. «حۋكاريا» اتاۋىنىڭ يران تىلىندەگى باستاپقى ايتىلۋ نۇسقاسىنىڭ «حۋح حارا» بولعاندىعىن ەسكەرسەك، مۇنداعى «حارا» و باستا دەي-تۇركىنىڭ (ارعىقازاق) «قارا» فورماسىنان شىققاندىعىن ايتۋعا بولادى. ياعني «حۋح حارا» ءسوزى بۇگىنگى تۇركى تىلىنە «حاراتاۋ» - «قاراتاۋ» دەپ اۋدارىلادى. بۇل جەردەگى «قارا» ءسوزى ءتۇستى ەمەس، «تۇپكى، باستاپقى» دەگەن ماعىناعا يە بولىپ تۇر. تۇركى تىلدەرىنىڭ ءبىرى وزبەك تىلىندە «قارا» ءسوزى «تەمىر» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. مۇنداي ۇعىم بۋرياتتاردىڭ دۇنيەتانىمدىق نەگىزدەگى فولكلورىندا دا بولعاندىعى بايقالادى. «قارا» ءسوزى جەر استى، تومەنگى الەم ۇعىمىن بىلدىرسە، «اق» ءسوزى وعان قاراما-قارسى جوعارعى الەم، قۇدايلار مەكەنى، اسپاننىڭ سيمۆولى بولعان.

سوندا، بايقالعانى «قارا» دەگەن ءسوز نىساننىڭ ءتۇسىن كورسەتىپ قانا قويمايدى، «قارا» ءسوزى «ۇلكەنى، «كوپ» «كولەمدى» دەگەن سوزدەرگە سينونيم رەتىندە جۇمسالىپ، اتاۋلاردىڭ بەينەلى، كورنەكتى، ەستە قالارلىق بولۋىنا، ايتقاندا اسەرلى ەستىلۋىنە بايلانىستى كۇشەيتكىش شىراي تۇرىندە قولدانىلادى. ال، ورىس تىلىندە ولاي ەمەس ەكەنىنە وسى ءوزىمىزدىڭ سولتۇستىك ايماقتىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن زەرتتەۋ ۇستىندە كوز جەتكىزدىك. مىسالى، «چەرنوە» دەگەن ەكى كول، چەرنوباەۆكا، چەرنوزۋبوۆو جانە چەرنولەسە دەگەن ەلدى مەكەندەر بار. بۇل ارادا ءاربىر ەتنوستىڭ سىرتقى اسەردى باعالاۋى، قابىلداۋى جانە سانادان وتكىزىپ تاڭبالاۋى ءارتۇرلى ەكەندىگى ءسوز بولۋعا ءتيىس.

قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» قارا ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا قاتىستى بەرىلگەن سوزدەردەن تۇستىك، بەلگىسىزدىك، قايعى-ۋايىم، قاتىگەزدىك، كيەلىلىك، قاسيەتتىلىك، قاراپايىمدىلىق ماعىنالارىن تانۋعا بولادى. بۇل ماعىنالار قارا ءسوزىنىڭ ۇعىمدىق نىشاندىق، ياعني تاڭبالىق بەلگىسىن دە ءبىلدىرىپ تۇر. قارا ءسوزىنىڭ تۋرا ماعىناسى – «اقتىڭ قاراما-قارسى ءتۇرى». بۇل ونىڭ نەگىزگى ماعىناسى. بىراق بۇل نوميناتيۆتىك ماعىنا ودان كەيىن پايدا بولعان كوننوتاتيۆتىك ماعىنانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ بارلىعىنا بىردەي ۇيىتقى بولا المايدى. ونى مىنا مىسالداردان بايقاۋعا بولادى.

ەندى وسى كورسەتكىشتى  بۇدان 100 جىلدان اسا بۇرىن قاعازعا تۇسكەن مالىمەتتەرمەن سالىستىراتىن بولساق، ەل تاريحىنىڭ، دەموگرافياسىنىڭ، تۇرمىس جاعدايىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىستەرىن بايقاۋعا بولادى. ايتالىق، «تاريحي توپونيميكادا» «قارا» سوزىنەن باستالاتىن ەلدى مەكەندەر (گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ ىشىنەن ءبولىنىپ الىنعان ويكونيمدەر.-اۆت.) سانى 171 بولسا، سونىڭ ىشىندە: +اعاش 43,+تال 43, +تەرەك 37, +شىلىك 7, +مويىل 11, +تومار 5, +شوقى 5, + شوق 4 ت.ب. ادامعا جايلى قونىس بولاتىن تابيعي نىساندار ەكەنىن بايقايمىز. نازار اۋداراتىن ەرەكشەلىك، قازاق حالقىنىڭ وتىرىقشىلىققا قاراي بەيىمدەلۋىنە بايلانىستى وزگەرگەن اتاۋلاردىڭ كوبەيۋى نەمەسە ازايۋى.

2012 جىلى شىققان تىزبەدە  وبلىس اۋماعىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ  اراسىندا «قارا» سوزىنەن باستالاتىن 167 اتاۋ بولسا، سونىڭ 14-ءى «قاراعاش»، +بالىق 3, +4 بيە، «قاراعاي»، «قاراعايلىسى» 10, +كول 7, +قامىس 4, +قوعا 14, +قوجا 4, +مويىل 3, +مولا 4, +سور 5, +سۋ 12, +تال 10, +تەرەك 6,+ تومار 9, +شوق 3, +شوقى 1,+شىلىك 5 جيىلىگىندە بايقالۋى دا ءوڭىرىمىزدىڭ تابيعم كەلبەتىن ەرەكشەلەپ كورسەتەتىن بەلگىلەر دەۋگە ابدەن بولادى. جانە دە ايتا كەتۋ كەرەك، «قارا» سىن ەسىمىنىڭ كومەگىمەن جاسالعان توپونيمدەر ورىسشاعا اۋدارىلماي، قازاقشا ساقتالعان.

قارا ءتۇستى بىلدىرەتىن اتاۋدىڭ «اق» ءتۇستى بىلدىرەتىن اتاۋ سياقتى كوپ ماعىناعا يە بولۋى، بىرىنشىدەن، ونىڭ تابيعاتتاعى ەڭ نەگىزگى، كورنەكتى جانە باسقا دا كوپ تۇستەردىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن تابيعاتى كۇردەلى ءتۇس بولۋىنا بايلانىستى بولسا، ەكىنشىدەن، قوعامدىق ومىردەگى كوپتەگەن قۇبىلىستارمەن ءتۇر-تۇسىنە بايلانىستى سايكەستىگى، ۇقساستىعى، ماندەس-ماعىنالاستىعى نەگىز بولعان دەپ قاراۋعا بولادى. قارا ءسوزىنىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى اۋىسپالى ماعىنالارى بۇدان دا كوپ دەپ كورسەتىلەدى، ال قازاق تىلىندە، عالىمداردىڭ بەرۋىنشە، تالداۋىمىزعا نىسانا بولعان وتىز شاقتىسىن عانا كەزدەستىردىك. سونىمەن قازاق تىلىندەگى قارا ءسوزىنىڭ اۋىسپالى ماعىناسى ناقتىلى ءبىر سوزدەرمەن تىركەستە قولدانىلعاندا عانا كورىنىپ، مولايا تۇسەرى بەلگىلى.

قوڭىر، كوك، قىزىل، سارى...

حالقىمىزدىڭ جانىنا جاقىن تۇستەردىڭ ءبىرى – قوڭىر ءتۇسى. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» قوڭىر تۇسىنە بايلانىستى تۋرا جانە اۋىسپالى سوزدەر تىزبەگى بەرىلگەن، مىسالى: قوڭىر، قوڭىر الا، قوڭىر ايۋ، قوڭىر ءان، قوڭىر بەل، قوڭىر داۋىس، قوڭىر جەل، قوڭىر ءجۇز، قوڭىر كولەڭكە، قوڭىر كۇز، قوڭىر قاز، قوڭىر لەپ، قوڭىر سالقىن، قوڭىر تارتۋ، قوڭىر ءۇن». قوڭىر – جەر ءتۇسى، تىرلىك، ءومىر بەينەسى. قازاق نانىمىندا بۇل ءتۇس ەرەكشە ورىن يەلەنەدى. قوڭىر– الدىمەن قاۋىپسىزدىك، تىنىشتىق، مامىراجاي تىرلىك بەلگىسى. قوڭىر ءسوزى تۇستىك ماعىنادان باسقا مىناداي: قوڭىر كۇي، قوڭىر داۋىس، قوڭىر كۇز، قوڭىر جەل، قوڭىر اڭگىمە، قوڭىر قاباق، قوڭىر تىرلىك، قوڭىر ءسوز، قوڭىر سامال، قوڭىر دالا، قوڭىر سالقىن، قوڭىر كەش، قويداي قوڭىر، مايدا قوڭىر سياقتى تىركەستەرمەن كەلىپ، ءارتۇرلى قۇبىلىستىڭ نەبىر جانعا جايلى، قۇلاققا جاعىمدى، جۇرەك تەبىرەنتەتىن نازىك تە اسەم ساتتەرىن، ءومىر، تىرشىلىكتىڭ جايباراقات، مامىراجاي، كەيدە ءتىپتى جۇپىنى دا سىپايى قالپىن سۋرەتتەيتىن ەرەكشەلىكتەرى كوزگە تۇسەدى. مىسالى: قوڭىر كەش، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ءۇي، قوڭىر كولەڭكە، قوڭىر توبە، قوڭىرقاي كوز، ت.ب.

«قوڭىر» سىن ەسىمى+زات ەسىم تۇرىندە جاسالعان توپونيمدەر دە كوڭىل اۋدارۋعا تۇرادى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كونە دەرەكتەردە بۇلاردىڭ سانى از –جەتەۋ عانا: ەكى قوڭىر،  قوڭىر+اعاش، قوڭىر+بۇزاۋ، قوڭىر+قاسقىر، قوڭىر+لان، قوڭىر+لى+شوقى ،قوڭىر+شوقى. ال. قازىر، ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە بۇلاردىڭ ءوزى سيرەپ، قوڭىركول، قوڭىرسيىر جانە ەكى قوڭىرسۋ تۇرىندە عانا قالۋى ۋاقىت وتكەن سايىن قازاقى الەۋمەتتىك لەكسيكاسىنىڭ جۇدەۋ تارتقانىن كورسەتەتىن سىڭايلى.

توپونيمجاسامدا قوڭىر ءتۇستى، ياعني قاشىقتىقتان قوڭىرايىپ كورىنەتىن بۇتا، قاراعانى مول تاۋ، توبەلەردى، «ءشوبى ءپىسىپ، سولا باستاعان» تابيعي نىسانداردى بەلگىلەيدى (اقكوزوۆ ءا. 2005, 150). شىن مانىندە «قوڭىر» سىن ەسىمىنە زات ەسىم تىرەكلۋ جولىمەن جاسالعان جەر اتاۋلارىنىڭ سانى ازدىعى تابيعاتتاعى قوڭىر ءتۇستىڭ ۋاقىتشا عانا، كۇز ايلارىنا ءتان ەكەندىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولار. ىزدەي ءتۇسۋ كەرەك شىعار

سولتۇستىك قازاقستاننىڭ تاريحي توپونيمدەرى قاتارىندا ەداۋىر ورىن العان «كوك» سىن ەسىمى ارقىلى اناليتيكالىق جولمەن جاسالعان توپونيمدەرگە توقتالۋدىڭ قاجەتى بار. كوك ساپالىق سىن ەسىمى كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن بايقالاتىنداي، ەجەلدەن تۇرىك ەلىنىڭ سۇيىكتى ءتۇسى بولىپ ەسەپتەلەدى (كوك ءتاڭىرى،كوك تۇرىك، كوك ءبورى كونتسەپتىلەرى). كوك ءسوزىنىڭ كوكشىل، كوگىرەك دەگەن تۇستىك ماعىنالارىنا ورنىعۋى ادام تانىمى ارقىلى تانىلعان زات پەن قۇبىلىستاردىڭ تانىمدىق قۇرىلىمى ارقىلى بەرىلەتىن بەينەنىڭ ورتاق سيپاتىمەن بايلانىستى. اسپاندى كوك دەپ اتاپ، كوك تاڭىرگە تابىنعان، كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى سانالعان تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ تانىمىندا اسپاننىڭ ءتۇسى بارلىق وسى تۇستەس بەلگىلەرگە اتاۋ رەتىندە بەرىلگەن. نەگە اسپان دەپ اتالىنباعان دەگەن سۇراققا «اسپان» ءسوزىنىڭ ءوزى تازا تۇركىلىك ەمەس، ءارى قولدانۋ ۋاقىتى دا كەيىن ەنگەن دەۋگە بولادى. كوك ءسوزى – تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق ءسوز. زاتتىق ماندەگى كوك (اسپان) پەن ءتۇر-ءتۇس اتاۋى كوكتى سينكرەتيكالىق ءتۇبىر دەپ قاراستىرىپ ءجۇر. اسپان ماعىناسىنداعى كوك ءسوزى مەن ونىمەن تۇستەس نارسەلەردىڭ سالىستىرمالى تۇردە كوك اتالۋى ابدەن مۇمكىن. كونە تۇركى تىلدەرىندە «كوك» ءسوزىنىڭ ءبىر ماعىناسى «تامىر»، «كوكياڭ» قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە «تامىرلاس» ۇعىمىن بەرەدى. مۇنداي ماعىنا «كوگى جاقسى»، «كوگى جامان» تىركەستەرىندە ساقتالعان. بۇلار كونە جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە دە كەزدەسەدى. م.قاشقاريدىڭ ەڭبەگىندەگى «كوگىڭ كىم» تىركەسىنىڭ اۋدارماسى «شىققان تەگىڭ قانداي» دەگەندى بىلدىرەدى.
نومادتار ءۇشىن كوك ءسوزى شىنىمەن قاسيەتتى بولاتىن سەبەبى: كوك – اسپان، كوك – كوكتەم، كوك-جاز، ءورىس كەڭەيىپ، مال تويىناتىن كەز.     سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋماعىنداعى قىستاۋلار تىزبەسىنەن  ءسۇزىپ العان دەرەكتەرىمىز مىناۋ: كوك+الا+بي،ە  كوك+اياق، كوك+بايتال، كوك+باس، كوك+بيە+ولگەن، كوكي، كوك+وگىز، 18 رەت كوك+تەرەك، كوك+تەرەك+توعاي، 2 رەت كوك+شالعىن, 3 رەت كوك+شە+اعاش، كوك+شە+تال، كوك+شىل+اعاش. مىسالداردا سىن ەسىم+زات ەسىم+زات ەسىم، نەمەسە سىن ەسىم+ كۇشەيتكىش شىراي جالعاۋى+زات ەسىم تۇرىندە توپونيمدەردىڭ بىرنەشە جاسالۋ جولدارىن كەلتىردىك.

وبلىسىمىزدىڭ اۋماعىن مەكەندەگەن ەرتەرەكتەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ جەر-قونىس اتاۋلارىندا كوزگە وقشاۋ كورىنەتىن اسا قىزىق قۇبىلىس «قىزىل» سىن ەسىمىنىنە تىركەسكەن زات ەسىمدەر مەن سىن ەسىمدەردەن جاسالعان اتاۋلاردىڭ جيىلىگى. ءبىر قاراعاندا سىرى اشىلا قويمايتىن بۇل «قىزىلدار» الدەقايدا تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىكتەن، كەيبىر اۆتورلاردىڭ پىكىرلەرىمەن عانا شەكتەلمەكپىز.

اۋەلى مىسالدار مىناداي. جاقشاعا الىنعان ساندار بۇل اتاۋلاردىڭ نەشە رەت كەزدەسەتىنىن ايعاقتايدى. سونىمەن: اششىلىقىزىل (2), بايقىزىل (2),  باسقىزىل (4),باسقىزىلاعاش (2),  بەيىتقىزىل،بىرقىزىل، دوڭقىزىل،  جەلقىزىل (7), جاقسىقىزىل،جاڭاقىزىل، جاڭاقىزىل،  جەلقىزىل (7), جوڭقىزىل،كەپەقىزىل، كولدەنەڭقىزىل (2) قالىڭقىزىل (3), قاراعاش (ورتاقىزىل),قوجاقىزىل،قوسقىزىل، قۇرىقتىقىزىل، قىزقىزىل،  قىزىلاعاش (31)قىزىلات، قىزىلكۇيگەن، قىزىلقۇم، قىزىلموڭكە،  قىزىلوي،  قىزىلوزەك،قىزىلتال(3),قىزىلتاۋ،قىزىلتوعاي(2),

قىزىلتومار، قىزىلشىلىك  (2),قىزىلشوق،قىزىلشىرپى، (2),قىلقالىقىزىل، ميقىزىل، ميلىقىزىل، ويقىزىل (7),ورتاقىزىل،سالپىققىزىل، تويقوجاقىزىل، ۇشقىزىل 4, ۇزىنقىزىل 25, شارباقتىقىزىل، شولقىزىل (12).

قازاق جانە باسقا تۇركى تىلدەرىندەگى قىزىل مەن جاسىل سوزدەرىنىڭ ءتۇبىرى «قىز» بەن «جاس» دەگەن پىكىر كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى. سونداعى عالىمداردىڭ دالەلى: بۇلاردىڭ ەكەۋى دە – ىل - ءىل مودەلى نەگىزىندە بۇگىندە جەكە-دارا قولدانىلماسا دا، ءبولىپ الىپ قاراۋعا بولاتىندىعى. ال بەلگىلى توپونوميست ە.قويشىباەۆ قىزىل ءسوزىن تىلىمىزدەگى قىسىل (تار، قىسىلۋ) ەتىستىگىمەن بايلانىستىرادى. عالىمنىڭ مۇنداعى سۇيەنەتىن دەرەگى – جوڭعار جانە ىلە الاتاۋلارىنداعى شاتقال اتى – قىزىلاۋىز («ۋزكيە ۆوروتا» ماعىناسىندا). بىراق تا كوپتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، جوعارىداعىداي، قىزىل ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى – قىز: بىردە ەتىستىك («كراسنەت»، «پلامەنەت»), بىردە سىن ەسىم ماعىناسىندا («كراسنىي»، «باگروۆىي») ەكىۇداي قولدانىلعان ەكەن. سىن ەسىم ماعىناسىندا قولدانىلعاندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن قىزار ەتىستىگىن الىپ، بوز - بوزار، كوك - كوگەر، اق - اعار مودەلى بويىنشا تالداسا دا جەتكىلىكتى. بۇل جەردەگى ءتۇبىر تەك زات ەسىم نەمەسە سىن ەسىم عانا بولۋى كەرەك. سوندا قازىرگى قازاق تىلىندەگى قىزىل ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى و باستاعى دەربەستىگىن جويعان «قىز» ءتۇبىرىنىڭ توركىنى ايقىندالماقشى. ول تەك قىزىل ءتۇستىڭ عانا ەمەس، ءتىپتى الابۇرتىپ، قىزۋ قاندى، سۇلۋ رەڭدى ماعىناسىنداعى «قىز» ءسوزىنىڭ شىعۋىنا دا نەگىز بولسا كەرەك. م.قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات تۇرىك» سوزدىگىندە بۇل قىز ءتۇبىرىنىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى بەرىلەدى: بۇ ات قىز الدىم – بۇل اتتى قىمبات الدىم. سوندا قىز ءتۇبىرىنىڭ ماعىناسى: 1) قىزىل; 2) قىمبات, سوعان تاعى دا -ىل جۇرناعى قوسىلىپ، تاريحي تۇرعىدان قاتىستىق سىن تۋعىزسا، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ساپا سىنى بولىپ قالىپتاسقان.( لاۋلانبەكوۆا ر.ت. ءتۇر-ءتۇس كومپونەنتتى كۇردەلى اتالىمداردىڭ تانىمدىق سيپاتى (سىن ەسىم + زات ەسىم ۇلگىسى بويىنشا). استانا، 2006,)

وبلىس اۋماعىنداعى توپونيميكالىق كەڭىستىكتە ورىسشا «كراسنىيعا» ءتان 33 اتاۋ بار ەكەن. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماسەلەگە بۇلاردىڭ قاتىسى شامالى سياقتى، سەبەبى، باسىم كوپشىلىگى كوممۋنيستىك «قىزىلدىڭ»  اسەرىنەن پايدا بولعان سياقتى. سونداي-اق، قازىر قازاقشا قىزىلداردىڭ دا نازار اۋداراتىنداي ءىزى جوق.

قازاق تىلىندە دە، جالپى تۇركى تىلدەرىندە دە سارى ءتۇس اتاۋى سىندىق ماعىنادا قولدانىلادى. جوعارىداعى تالدانعان ءتۇر-ءتۇس اتاۋلارى سياقتى بۇل ءسوزدىڭ دە شىعۋ تەگىن، ەتيمولوگياسىن انىقتاۋ وڭاي ەمەس. سارى ءسوزىنىڭ نەگىزگى تۇستىك ماعىناسىمەن قاتار ءتۇرلى-ءتۇرلى اۋىس ماعىنالارى دا از ەمەس. سارى ءسوزى – ءجيى قولدانىستا بولاتىن، كوپ جاعدايدا ءتۇستى بىلدىرەتىن لەكسەما. بىراق ول دا كەز كەلگەن قولدانىسىندا ءتۇستى بىلدىرە بەرمەيدى. «سارى» ءسوزى جەر-سۋ اتاۋلارىمەن تىركەسكەندە «سار» تۇلعاسىندا قولدانىلاتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. توپونوميست ە.قويشىباەۆ «سار» ءسوزى توپونيمدىك اتاۋلارمەن تىركەسكەندە كوبىنەسە «ايقىن، كەڭ، نەگىزگى، باستى» دەگەن ماعىنادا جۇمسالاتىنىن ايتادى. ال، ر.سىزدىقوۆا «سارى التىن» تىركەسىندەگى سارى ءسوزىنىڭ ماعىناسى قوسپاسىز، تازا، ال «سارى ۋايىم» دەگەندەگى «سارى» ءسوزى پارسى تىلىندە ۋايىم، قايعى ەكەنىن ايتا كەلىپ، «سارى ۋايىم» تىركەسى ءبىر ماعىنالى ەكى ءسوزدىڭ قاباتتاسا ايتىلۋىنان پايدا بولىپ، بالا-شاعا، بەكەر-بوسقا سياقتى ءبىر سىڭارى پارسىشا – ۋايىم (سار), ەكىنشىسى – قازاقشا ۋايىم سوزىنەن جاسالعان پلەوناستىق تىركەس بولىپ تابىلادى»، – دەيدى [11, 106 ب] (سىزدىقوۆا ر. سوزدەر سويلەيدى. الماتى: مەكتەپ، 1980. – 125 ب.)

سونداي-اق «سارى التىن» تىركەسىندەگى «سارى» ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى «تازا»، «شىنايى» ەكەندىگىندە داۋ جوق، ال «سارى ۋايىم» تىركەسىندەگى «سارى» ءسوزى ءتۇستى بىلدىرمەيدى، پلەوناستىق تىركەس تە ەمەس. سەبەبى، «سار(ى)» ءسوزىنىڭ تۇركى تىلدەرىندەگى ءبىر ماعىناسى – «شىن»، «ناعىز». ە.قويشىباەۆتىڭ «سارى» تۋرالى «ايقىن»، «انىق كورىنگەن»، «باستى» دەۋى  ءبىزدىڭ مىسالدارىمىزدى كوركەيتە تۇسەتىن قيسىنعا جاقىن. وسىعان وراي «سارى ۋايىم» – «نەگىزگى، انىق ۋايىم»، ال «سارىلا كۇتۋ» – «شىداممەن، ناعىز كۇتۋ» دەگەنگە سايادى. «سارى» ءسوزىنىڭ «ناعىز، تازا» دەگەن ماعىناسىنىڭ بارلىعىن تاريحشى عالىم ح.كوكتاندى دە سارى سوزىنە بەرگەن تالداماسىندا انىقتايدى. عالىم سارى ءسوزىنىڭ ءتۇبىرىن سا/سو دەپ ءبولىپ الىپ، «سا» ءتۇبىرى دالا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنىن ايتادى. كەيبىر تاريحشىلار سارى ۇيعىر دەگەندى كونە ۇيعىر ۇعىمىن بەرەدى دەگەن پىكىر ايتادى [10, 148 ب] (كوكتاندى ح. اسپان مەن دالانىڭ اراسىنداعى  ۇمىتىلعان تاريح. م.: قاسيەت، 2001. – 462ب.)

بۇل اسىلى، تازا دالالىق ۇيعىر دەگەن ءسوز. را – تازا، شىن دەگەن ءسوز. سو – دالا، سو ءسوزى ، سالقار (س//ش), ساقارا دەگەن سوزدەردىڭ تۇپكى بۋىنىندا ساقتالعان. سايىن ءسوزى جەكە تۇلعاسىندا ۇعىنىقسىز بولعان سوڭ، كەيىن حالىقتىڭ ءوزى سايىن دالا دەپ كالكالىق تاسىلمەن كوشىرمە اۋدارما جاساعان. وسى كۇنگە دەيىن بۇل ەكى ءسوز قوسارلانىپ ايتىلادى. «سارى» ءتۇس تۋرالى عىلىمدا بەلگىلى-بەلگىسىز جورامالدارعا تەرەڭدەمەي-اق، ءوزىمىزدىڭ سولتۇستىكتەگى ەسىل بويىنىڭ توپونيميكاسىنىڭ مىسالدارىنا كوز سالىپ، ويلانىپ كورسەك...سارى+قامىس، سارى+ماي، سارى+وبا، سارى+وزەك  (2),سار+ولەڭ+اعاش ،سارى+تەرەك، سارى+ايعىر، سارى+ات+سويعان، سارى+باي+جۇرت سارى+بايتال، سارى+باس،  سارى+باۋىر،  سارى+بيە، سار+الا+ايعىر، سارالانىڭ ءۇيىرى،سارى جاباعى...ءتىزىمدى ودان ءارى جالعاستىرىپ، تۋعان ولكەمىزدىڭ تاريحىنان تامىر تارتقان كوڭىلگە توق، كوركەم اتاۋلاردىڭ ۇلگىسىن ۇسىنار بولساق: اقبايتال، اققويلى، اقوگىز، الااتولگەن، الابيە، الااتولگەن، الابيە، اتكەسكەن،  اتشاپتىرعان، بوزات، بيە سويعان  (3),بوتا، بوتاجەگەن، بوتانتاي، بوتاتۋعان، بۇزاۋجىعىلعان، بۇزاۋقىرعان، بۇزاۋسويعان، بۇزاۋ سۇيەگى ، قارا بۇزاۋ، قارا جاباعى ، قارا قۇنان، قارالا ايعىر، قارالا جاباعى ، قاراسيىر، تورى بيە، تورىبيەولگەن،قوڭىربۇزاۋ، قوڭىرقاسقىر، قوڭىرلان،  كوكالابيە  كوكاياق،كوكبايتال،  كوكبيەولگەن، كوكي، كوكوگىز، كۇرەڭايعىر قىزىلات، شابدار ات،شوشقالى  (5), شۇباربيە، سيىرقىرىلعان، سيىرولگەن، سيىرسالعان، ءتورت وگىز، تۇيە بايلاعان كولدەنەڭ،

تۇيە بوز، تۇيە ولگەن  (2,) تۇيەس ويعان،تۇيە قامىس،قوزىبايىس، قوزىكە ،قوياعاش قويباعار (5),قويباعاردىڭ اشاسى،قويباس، قويعاق، قويگەلدى، قويقىرعان،قويقىرىل، قويقىرىلعان، قويلىبايقونعان، قويماقويعان (4),  قويوزەك، قويسالعان، قويسويعان،قويسويعان شوقى، قويتال،قويشىبايدىڭ  ەسكىقىستاۋى ، ەشكىقىرعان،  قىزىلات،جورعاات، جىلقىالعان، جىلقىولگەن، تايجۇزگەن، تايلاق، تايلاقجەگەن،تايلىباي، تايسويعان...

بۇلاردىڭ ءبارى – ەرتە كەزدەگى قازاق اۋىلدارىنىڭ، قىستاۋلارى مەن كۇزەكتەرىنىڭ اتاۋلارى. اتا-بابالارىمىزدىڭ كاسىبى مەن تۇرمىسى، سالت-داستۇرلەرى، قورشاعان ورتاعا قاتىناسى، دۇەيەتانىمى مەن مىنەز-قۇلقىنا دەيىن اقپارات بەرەتىن وشپەس قۇجاتتار   تالدىكول،تالدىقاراسۋ، تالدىقىستاۋ، تالدىوزەك، تالكەستىرگەن ،تالقىستاۋ، تالماش،

تەرەك (4),تەرەكاعاش، تەرەكبايلاعاناعاش، تەرەكقاراسۋ، تەرەكقىستاۋ،تەرەكت (3),تەرەكتىاعاش (3),تەرەكشە التۇبەك، تاۋاعاش

قازانكومگەن، قازانقويعان، قازانقويما،

كەڭارال، كەڭارالاعاش،كەڭوزەك، كەڭولەڭ، كەڭتوعاي،كەڭشابىس، كەڭشوقى، كۇيگەن،كۇيگەن جۇرت (4), كۇيگەنكەپە (8), كۇيگەنقىستاۋ،

كۇزدىك، كۇزدىكاعاش، كۇزدىكاعاش، كۇزدىكقاراعاش ،كۇزەك، قۇدىق، قۇدىقاعاش (2), قۇدىققازعان، قۇدىقتومار، قۇدىقتى ، قۇدىقتىاعاش (2), قۇدىقشىلىك،قۇدىقشوق،قۇدىقشوقى قۋارعان شوقى، قۋجاق، قۋقازىق، قۋقامىس، قۋساق (6

ءتۇز اڭدارىنىڭ تۇرلەرى

ارقاركول،ارقاراندىز، ارقاركول، ايۋباسقان، ايۋقاماعان، ايۋلىقاراتال، قارعالى، بۇلانتال، ءبورىلى (2), بورسىقاعاش ، جىلاندى، يتەمىر، يتسارى (3),قاسقىر قاماعان، قاسقىرلى (3), قوڭىرقاسقىر، تۇلكىالعان، تۇلكىشىقپاس، تۇزاققۇرعان،  تۇيعىنتۇسكەن،  شاعالالى، ءشاۋلى ۇستاعان، شوشقالى  (5), ۇكى اتقان (3), ۇكىلى.

بايقاپ وتىرساق، قازىر «قىستاۋ» دەگەن مەكەن جويىلۋعا تاياپ، ولاردىڭ ورنىن اۋىل، سەلو، كەنت، پوسەلكە دەگەن اتاۋلار باسقان كەزدە، «تاريحي توپونيميكادا»  30 مارتە ساقتالىپ قالعان «جۇرت» اتاۋى، نەمەسە 31 رەت اتالىپ وتىرعان «كوڭ»، 13 رەت قايتالانعان «كەپە»، 5 رەت جازىلعان «قونىس» اتاۋلارى قازىرگى ۇرپاققا تانىس ەمەس بولۋى مۇمكىن. بۇل دا قازاق تاريحىنىڭ، اسىرەسە وسىدان 150-200 جىل بۇرىن قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەگەن بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگنىنەن حابار بەرەتىن مادەني ەسەرتكىشتەر دەۋگە بولادى. عىلىمي-تانىمدىق قۇنى جاعىنان ارحەولوگيالىق قازبا جادىگەرلەردەن ءبىر دە كەم تۇسپەيتىن بۇل قۇنىلىقتاردى ۇمىتۋعا نەمەسە ۇمىتتىرۋعا بولمايدى.

(جالعاسى بار...)

زارقىن تايشىباي، ساۋلە مالىكوۆا

Abai.kz