سامۇرىق-قازىناعا قاراستى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ەڭ ءىرىسى «قازاقستان تەمىرجولى» اق-ى وزىمەن ارىپتەس رەسەي تەمىرجولى كومپانياسىنىڭ ىزىمەن تارفيتەردى كوتەرۋدى كوزدەپ وتىر. ەاەو اياسىندا بولعانىمەن وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ورتاق يگىلىگىن ەمەس، ءوز مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىن رەسەي تاراپى، ارينە، تاسىمال باعاسىن ۇنەمى وسىرۋمەن كەلەدى. مىسالى، كەمەروۆو وبلىسىنداعى كۋزباسس كومىرىن وندىرۋشىلەردىڭ جۇگىن تاسىمالداۋ كەزىندە تومەندەتىلگەن كوەففيتسيەنت قولداناتىن رتج قازاقستاننىڭ كومىرىنە مۇنداي جەڭىلدىك جاسامايدى. وسى رەتتە قتج دا ەاەو-عا وزبەكستاننىڭ مۇشەلىككە وتۋىنە بايلانىستى وزبەك تاراپىنان تاسىمالداناتىن جۇكتىڭ قۇنىن ءوسىرۋدى سۇراپ ۇكىمەتكە ءوتىنىش ءبىلدىرىپ وتىر. ەگەر ۇكىمەت قتج-نىڭ بۇل ءوتىنىشىن قابىل السا، وندا ەلىمىزدە تەمىرجول قىزمەتىنىڭ ءتاريفى ءبىر-اق كۇندە ءوسىپ، سورىمىزدى سورپاداي قايناتۋى مۇمكىن.

ەاەو سوتىنىڭ ۇلكەن القاسىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە بىرىزدەندىرۋدىڭ ءمانى مىنادا: مۇشە مەملەكەتتەر كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ،

تەمىرجول تاسىمالى سالاسىنداعى قولداناتىن شارالاردان ەرىكتى تۇردە باس تارتتى، بىرىزدەندىرىلگەن ءتاريفتى ءاربىر ەل ءوز بەتىنشە،  بىراق بەلگىلى ءبىر  شەكتەۋلەردىڭ شەڭبەرىندە بەلگىلەيدى.

سول بىرىزدەندىرىلگەن تاريف قتج-ءنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي وتىر.

رەسەيلىك ۇلگى دالەل بولا المايدى

قتج بىرىنشىدەن، «بىرىزدەندىرىلگەن ءتاريفتىڭ شەكتى دەڭگەيىن بەكىتۋ بويىنشا تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ كوميتەتىنە ارنالعان نەگىزدەر تىزبەسىن كەڭەيتۋدى» سۇرادى.

ەكىنشىدەن، ەڭ باستىسى — بىرىزدەندىرىلگەن ءتاريفتى بارلىق باعىتتار بويىنشا ترانزيتتىك دەڭگەيگە دەيىن ارتتىرۋدى قالايدى.

ترانزيتتىك تاريف ايتارلىقتاي جوعارى. ونى وزبەكستان ەاەو-عا كىرگەنگە دەيىن،  تەز ارادا جۇرگىزۋ كەرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اۋماقتان، سونىڭ ىشىندە تەمىرجول ارقىلى وزبەك تاراپىنان كوپ جۇك تاسمالدانادى.

تەحنيكالىق تۇرعىدان بۇل ارتتىرۋ/تومەندەتۋ كوەففيتسيەنتتەرىن ەنگىزۋ سەكىلدى كورىنۋى كەرەك. مىسالى، «رەسەي تەمىرجولدارى» تاريفكە رف پورت ماڭىنداعى ستانتسيالار مەن قۇرلىقتاعى شەكارا وتكەلدەرى ارقىلى ەكسپورتتىق تاسىمالداردىڭ ۇستەمەسىن دە قوسقان.

بۇدان باسقا، رتج جۇكتەردى تاسىمالداۋعا ارنالعان بىرىزدەندىرىلگەن ءتاريفتىڭ دەڭگەيىن ءوز بەتىمەن (بەلگىلەنگەن باعا شەكتەرى شەڭبەرىندە بولسا دا) وزگەرتۋگە قۇقىلى. ولار وزدەرىنىڭ جۇك جونەلتۋشىلەرىنىڭ مۇددەسىنە قاراي ءتۇرلى كوەففيتسيەنتتەر بەلگىلەپ، بىرىزدەندىرىلگەن ءتاريفتى ءوز پايداسىنا اسىرادى.

الايدا، رەسەي كومپانياسىنىڭ مۇنداي ارەكەتتەرى دوستاستىقتىڭ قۇجاتتارىنا قايشى كەلەدى. ەگەر  ءبىزدىڭ بيزنەسىمىز دە وسىنداي قادامدارعا بارسا، ول كەلىسىمدى بۇزعان بولىپ ەسەپتەلەدى.

اتاپ ايتقاندا، تەمىرجول كولىگى قىزمەتتەرىنە قول جەتكىزۋدى رەتتەۋ ءتارتىبىنىڭ 8-تارماعىندا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتارى بويىنشا تەمىرجول كولىگىمەن جۇكتەردى تاسىمالداۋ كەزىندەگى قاتىناس تۇرلەرىندە (ەكسپورتتىق، يمپورتتىق جانە مەملەكەتىشىلىك تاريفتەر) كەز كەلگەن كوەففيتسيەنتسىز بىرىزدەندىرىلگەن تاريفتەر قولدانىلادى دەپ ايتىلعان.

تاريفتەر ەكى ەسەگە كوتەرىلۋى مۇمكىن

ءوز كوەففيتسيەنتتەرىن ەنگىزۋ كەزىندە رەسەيلىكتەر جۇك جونەلتۋشىلەردىڭ مۇددەلەرىن باسشىلىققا العانىن ءتۇسىنۋ كەرەك. مىسالى، كەمەروۆو وبلىسىنداعى كۋزباسس كومىرىن وندىرۋشىلەردىڭ جۇگىن تاسىمالداۋ كەزىندە تومەندەتىلگەن كوەففيتسيەنت قولداناتىن رتج قازاقستاننىڭ كومىرىنە مۇنداي جەڭىلدىك جاسامايدى. رەسەي ءوز اۋماعىندا باسقالارىنا زيان كەلتىرە وتىرىپ، ەاەو-عا مۇشە ءبىر عانا ەلدىڭ، ياعني ءوزىنىڭ مۇددەسىن عانا الدىعا شىعارۋى ەكونوميكالىق وداقتىڭ كەلىسىمدەرىنە قايشى كەلەدى.

ياعني قازاقستاندا دا وسىنداي تاجىريبەنى قايتالاۋ تۋرالى ءوتىنىش – وداقتىڭ نەگىزگى ماقساتى – تاۋارلاردىڭ، قىزمەتتەردىڭ، كاپيتالدىڭ جانە ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ بىرىڭعاي نارىعىن قالىپتاستىرۋ تالابىنا قايشى كەلەدى.

ەگەر كولىك قىزمەتتەرىن الاتىن بولساق، ورتاق نارىقتى قالىپتاستىرۋعا بىرىزدەندىرىلگەن تاريفتەر نەگىز بولدى.

بۇل قاعيدانى بۇزۋ ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەرگە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ بىرىنشىدەن بارلىق باعىت بويىنشا تاسىمالداۋ شىعىنى وسەدى. ءتىپتى بىرنەشە ەسەگە وسەدى. مىسالى، الدىن الا جاسالعان باعالاۋ بويىنشا كومىر مەن تەمىر كەنى شيكىزاتىن تاسىمالداۋدىڭ تاريفتەرى 1,7-2 ەسەگە ء(تىپتى الەۋەتتى جەڭىلدىكتى ەسكەرە وتىرىپ) كوتەرىلۋى مۇمكىن.

ەگەر رەسەيلىك تاراپ كوەففيتسيەنتتى كوتەرسە، بۇل ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق ءونىمنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە ۇلكەن سوققى بولادى.

قتج قازاقستاندا  بىرىزدەندىرىلگەن تاريفتەر ەڭ تومەنگى دەڭگەيدە دەگەن تاعى ءبىر دالەل كەلتىرەدى. بىراق بۇل قاتە پىكىر. ورتاشا ەسەپپەن ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن رەسەيدەگى بىرىزدەندىرىلگەن تاريفتەر سايكەس دەڭگەيدە.

مىندەتتەردى ورىنداۋدان باس تارتۋعا بولمايدى

جوعارى ايتىلعانداردان كەلەسىدەي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.

• ەاەو تۋرالى شارتقا سايكەس جۇك تاسىمالى كەزىندە تەمىرجول قاتىناسى تۇرلەرى بويىنشا بىرىزدەندىرىلگەن تاريفتەردى قولدانۋ — مەملەكەتتەردىڭ مىندەتى.
• سارالانعان (جوعارى) تاريفتەردى ەنگىزۋ — ەاەو تۋرالى شارتتىڭ تەمىرجول كولىگى سالاسىنداعى مىندەتتەمەلەرىنە قايشى كەلەدى.
• قازاقستاندا جۇك تاسىمالداۋ تاريفتەرىن رەتتەۋ — رف-مەن سالىستىرعاندا يكەمدىرەك دەۋگە بولادى.
• تۇتىنۋشىنىڭ (تۇتىنۋشىلار توبىنىڭ) وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ كەز كەلگەنىنە تيەسىلى   قاعيداتى بويىنشا سارالاۋعا تىيىم سالىنادى.

قتج ۇسىنعان تاريفتىك ساياسات وزگەرىسى ەاەو تۋرالى شارتقا تىكەلەي قايشى كەلەدى. سونداي-اق، بۇل بىرقاتار وتاندىق كاسىپورىندارعا ايتارلىقتاي سوققى بولادى.

قتج رتج سوڭىنان ەرمەي كەلىسىمدى بۇزۋ ارەكەتتەرىن بولدىرماۋ ءۇشىن ارەكەت ەتۋى كەرەك.

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz