1976 جىلى قكپ-نىڭ ەكس پرەمەر-ءمينيسترى جۋىنلاي ولگەندە تيانانمين الاڭىنا شىعىپ، حالىق ءار ءتۇرلى ولەڭدەر جازىلعان جازبالار مەن ازا تۇتۋ تاقتايشالارىن الىپ شىعىپ، ءبىرىنىشى ساۋىردەن بەسىنشى ساۋىرگە دەيىن جىر جىرلاپ ولەڭدەتتى، بيلىككە نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى، 4 ساۋىردە بەي جيڭ، شاڭ حاي، حاڭ جوۋ، نان جيڭ، ۋ حان، جىڭ جۋ قاتارلى قالالاردا 2 ميلليون ادام الاڭعا جينالدى. 1500-دەن استام ولەڭ جينالدى.

1978 جىلى جەلتوقساندا دىڭ شياۋپيڭ بيلىگى ورناپ، ەكونوميكالىق رەفورما مەن «اشىق ەسىك ساياساتىن» جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىمىن جاريالاعاننان باستاپ (قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءىىى پلەنۋمى 11-شاقىرىلىمى) 1989 جىلى 4 ماۋسىمداعى تيانانمين الاڭىنداعى وقيعاعا دەيىنگى ارالىق «جاڭا كەزەڭ» دەپ اتالدى. بۇل كەزەڭدە 1919 جىلعى 4 مامىر قوزعالىسى كەزىندە پايدا بولعان جاڭا مادەنيەت پەن «مادەني توڭكەرىستە» قيراپ قالعان ادامي قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە باتىس ادەبيەتى مەن ونىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق ءتاسىلىن وزىنە ۇلگى ەتتى. 

1979 جىل قازان ايىندا قكپ-نىڭ 4-ءشى كەزەكتى مادەني جينالىسىن وتكىزدى. ونىڭ قۇتتىقتاۋ ءسوزىن دىڭ شياۋ پين ءسوز سويلەپ، ادەبيەتكە تىكەلەي، ناقتىلى تاپسىرمالار بەردى، ادەبيەت ءوزىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا دامىپ  وتىرۋى كەرەك دەدى. ادەبيتكە سىيلىق بەرۋ، قالامگەرلەردى سىيلاۋ، ولارعا قارجىلاي سىيلىق بەرۋ ماسەلەسى ورتاعا قويىلدى. قىتاي جازۋشالار وداعى ەڭ جاقسى اڭگىمەلەر مەن ەڭ ۇزدىك روماندارعا ماۋ ءدۇڭ اتىنداعى ادەبي سىيلىق بەرۋدى، تاريحي داستاندارعا يااۋ شۇەگىن اتىنداعى ادەبي سىيلىقتى بەرۋدى، كينو سالاسىنداعىلارعا شا يان اتىنداعى ادەبي سىيلىقتى بەرۋدى، دراما مايتالماندارىنا تساۋ ۋي اتىنداعى سىيلىقتى بەرۋدى، بەيجيڭدىك شىعارمالارعا لاۋ شى اتىنداعى ادەبي سىيلىقتى بەرۋدى، بۇدان سىرت پوۆەست، وچەرك، ولەڭ، سان ۋن، ارالاسپا ادەبيەت، اۋدارما مايتالماندارىنا لۋشىن اتىنداعى ادەبي سىيلىقتى بەرۋدى ۇيعاردى. مۇنىڭ ىشىندە ماۋدىڭ جانە لۋ ءشۇن اتىنداعى سىيلىقتار مەملەكتتىك دەڭگەيدەگى وتە ۇلكەن سىيلىقتار بولىپ بەكىتىلدى. سونىمەن قاتار ولكە (رايون) دەڭگەيىندە جاۋ شاۋلي اتىنداعى ادەبي سىيلىق، بيڭ شىن اتىنداعى ادەبي سىيلىق، گومورو اتىنداعى سىيلىقتاردى قىتاي جازۋشىلار وداعى بەكىتتى. ماۋ ءدۇڭ اتىنداعى ادەبي سىيلىقتىڭ تاريحى دا ۇزاق، اقشاسى دا قوماقتى، جازۋشىلارعا قويىلاتىن تالاپتارى دا جوعارى، سوندىقتان مۇنى قىتايدىڭ نوبەل ادەبيەت سىيلىعى دەپ اتايدى. 1982 جىلى ەڭ العاشقىسىن جوۋ كچين «شۋي ماۋ جانە ونىڭ قىزدارى» دەگەن رومانىمەن ەنشىلەسە، 1988 جىلى لۋ ياۋ «قاراپايىم دۇنيە» رومانىمەن الدى. 1994 جىلى چىن جۇڭشى «اق بۇعىلى ساحارا»، 2000 جىلى الاي مەن ۋاڭ اني يەلەنەدى، 2008 جىلى جا پيڭاۋ مەن ءماي جيا يەلەندى.

وسىدان كەيىن ادەبيەتتىڭ جاڭاشا تەوريالارى قالىپتاستى، مۇندا جالپى شىعارما قۇرىلىسىنا ءمان بەرۋدەن سىرت توقتايتىن جەردە توقتاۋ، ايتاتىن دۇنيەنى تولىق ايتۋ كوزگە ۇستالدى. جاڭاشا قۇن كوزقاراسى قالىپتاسىپ، تابيعاتتى جاڭاشا تانۋ، قوعامدىق عىلىمدارعا قايتا تالداۋ جاساۋ باعىتى قولعا الىنىپ، ادەبيەت مۇلدە جاڭارىپ دامۋعا بەت الدى. ادامگەرشىلىكتى جىرلاۋ، تۇلعالاردى كورسەتۋ باستى ادەبي تاقىرىپ رەتىندە تالداندى. سونىمەن بىرگە جازۋشى كوز الدىنداعى قوعامنىڭ وزگەرىسىن جازۋدى تاقىرىپ ەتتى.

1980 جىلدارداعى قىتاي ادەبيەتى ءوز وقىرماندارىن سان قىرلى باعىتقا باستاعان ەرەكشە تەندەنتسيالار، اعىمدار مەن ستيلدەرىنىڭ پايدا بولۋىنا جول اشتى، قىزىقتى شىعارمالار وقىرماندى ماگنيتتەي وزىنە باۋراي الدى. الەمدى تاڭعالدىرىپ، تامساندىرىپ وتىرعان مو يان - وسى كەزەڭنىڭ جازۋشىسى.  

1985 جىلدان باستاپ قىتاي جاڭا زامان ادەبيەتى وزگەشە دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلدى، ايتالىق، «جارالى ادەبيەت»، «كەرى ويلاۋ ادەبيەتى»، «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» قاتارلى ادەبي اعىمدار قالىپتاسىپ، قىتاي قالامگەرلەرى ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ىزدەپ، ونى ۇلىقتاي باستاسا، ەندى وعان مۇلدە ۇقسامايتىن «رەفورما ادەبيەتى»، «post-modernism ادەبيەتى»، «الدا جۇرگەندەر»، «ەركىن ويشىلدار ادەبيەتى»، « قالا ادەبيەتى»، «دالا ادەبيەتى»، «اقىلدى جاستار ادەبيەتى»، «ايەلدەر ادەبيەتى»، «بيزنەس ادەبيەت»، «شەنەۋلىك ادەبيەت»، «عالامتور ادەبيەتى» دەگەن كوپتەگەن  ادەبي اعىمدار مەن ۇردىستەر قالىپتاستى.  

ادەبيەتتە ەكى ۇلكەن باعىتتىڭ توبەسى كورىندى، ءبىر توپ ۇلتتىق داستۇرگە قايتۋ، تامىرىمىزدى تاۋىپ، ادەبيەت ارقىلى حالىقتى تاربيەلەيىك دەسە، ەندى ءبىر توپتاعىلار ادەبيەت جالپى قوعامنىڭ شىندىعىن بولعان-بولعان كۇيىندە جەتكىزۋ كەرەك، وقىرمان ءوز قالاۋى بويىنشا كەرەگىن الادى دەپ قارادى. جالپى قالاي بولعاندا دا، قىتاي ادەبيەتىندە ەندى باتىستىڭ قۇندىلىقتارىن دارىپتەۋ تومەندەپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق توركىنىن قايتا تاپتى، ەجەلگى كىسىلىك قۇندىلىقتاردى دارىپتەي باستادى، ۇلكەن « ەۆروپالىق مەننىڭ» ورنىنا كىشىرەيگەن « قىتاي مەنى» اۋىستى. دەمەك بۇل كەزەڭ قىتاي ادەبيەتىنىڭ وزەگىنە قايتا ورالعان كەزەڭى، سونىمەن بىرگە ەستەتيكا جاڭارىپ، ەركىن ويلاۋ دامىدى، ادەبيەت شىنىمەن دە ىشكى توڭكەرىستى باسىنان وتكەردى، ولەڭدەردە سان الۋان فورماعا ەندى. جازۋشىلار مەن اقىندار بۇرىنعىدان وزگەشە سان تاقىرىپتاردا قالام تەربەدى. 

«جارالى ادەبيەت». بۇل ادەبي اعىم اتى ايتىپ تۇرعانداي قىتايداعى 1966-1976 جىلدار ارالىعىنداعى مادەنيەت توڭكەرىسىندە ىشتە پايدا بولعان جارانى، قايعى-مۇڭدى جازدى. 1977 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ليۋ شينۋدىڭ  حالىق ادەبيەتى گازەتىنە «班主任»(سىنىپ جەتەكشىم) اتتى اڭگىمەسى جاريالاندى،  1978 جىلى تامىزدا لۋ شينحۋانىڭ «伤痕»(جارا) دەگەن اڭگىمەسى جارق ەتە ءتۇستى.  وسى ەكى اڭگىمەدەن كەيىن قوعامداعى بار شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ، مەملەكەت كولەمىندە تالقى ورىستەدى. ارتىنشا  سوڭ ءۋنشيدىڭ «تام تۇبىندەگى بالا»، چىن ءشىشۇيدىڭ «كىشكەنتاي قالاشىقتاعى گەنارال»، جيڭ جيەنىڭ «ورمان اراسىنان كەلگەن بالا» زوڭ پۋدىڭ «مەن كىم»، فەڭ ءجيسايدىڭ «ا»، مو يڭپىڭنىڭ «گەنەرال ءۇنى»، چىن گوكايدىڭ «مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟»، جىڭ ينىڭ «ۇيەڭكى» اتتى اڭگىمەلەرى جاڭبىردان كەيىنگى جاۋقازىنداي قاۋلادى.

«post-modernism ادەبيەتى» 1978-1979 جىلداردا وسى زامان قىتاي ادەبيەتى قالىپتاسىپ، 1984 جىلدان باستاپ «post-modernism» ادەبيەتى بوي كورسەتتى. بۇل تۇردەگى ادەبيەتتىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ادامدار ەركىندىگى، تەڭدىگى، قادىر-قاسيەتىن جازۋ. بۇعان ءداي حۋيڭنىڭ «ادامدار –اۋ، ادامدار»، جياڭ شياننىڭ  «ماحاببات دەگەن تاۋسىلماس تاقىرىپ»، رۋ ءجىجيدىڭ «رەداكتوردىڭ قاتەلىگىنەن كەتكەن اڭگىمە»، جياڭ جيەنىڭ «پاڭ دان»، تيە نيڭنىڭ «و، قار»، فىڭ  جي سايدىڭ «ۇزىن بويلى ايەل مەن مىرتىق بويلى كۇيەۋى» اتتى شىعارمالارى post-modernism ادەبيتتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى سانالادى. 1984 جىلى «باتىستىڭ قازىرگى زامان ادەبيەتىنىڭ ماسەلەلەرى بويىنشا تالقى» اتتى عىلىمي ماقالالار جيناعى قىتاي حالىق باسپاسىنان شىقتى. 1980 جىلدان باستاپ قىتايعا گابريەل گارسيا ماركەس تاعى باسقا دا اتاقتى وسى زامان شەتەل جازۋشىلارى قىتايعا تانىمال بولا باستادى. شەتەل وسى زامان  جازۋشىلارىنىڭ تاڭدامالى ۇزدىك شىعارمالارىنىڭ اۋدارمالارى قىتايدا قايتا-قايتا باسىلدى. سونىمەن بىرگە وسى شىعارمالارعا بايلانىستى كوزقاراستارىن بىلدىرگەن ادەبيەتتانۋشى، سىنشىلاردى اتاماسقا بولمايدى، ۋاڭ نيڭ، اي كىشي، ۋاڭ فەڭ جىن، جاۋ يپان، چىڭ نيڭ قاتارلىلار. بۇدان سىرت شەتەلدىك عالىمدار  شان دۇڭ، شان شي، بەي جيڭ ۋنۆەرسيتەتەرىنە كەلىپ،  لەكتسيا وقىدى. مىنە وسىلاي قىتايدا «post-modernism» ادەبيەتى رەسمي قالىپتاستى.

«تامىرىن ىزەۋشىلەر» باعىتىنداعى  مودەرنيستىك ادەبيەت  جانە «الدا جۇرگەن جازۋشىلار» توبى. 1985 جىلدان كەيىن  ادەبيەتتە سىن جانرى وتە قاتتى دامىدى، اسىرەسە قىتاي جازۋشىلارى باتىستىق ادەبي تەورياعا، باتىس قوعامىنىڭ جاڭاشا ويلاۋىنا ءمان بەردى، 1985 جىلدى «ادەبيەت تەورياسى جىلى»، «ادەبيەت ادىستەمەسى جىلى»، «مادەنيەت جىلى» دەۋگە بولاتىن جىل بولدى. 1985 جىلى حان شاۋگۇڭ «جازۋشى» جۋرنالىنىڭ №4 باسىلىمىندا  «ادەبيەت تامىرى» اتتى ماقالا جازىپ، ءار ۇلت ادەبيەتىنىڭ تەرەڭدە جاتقان ءوز تامىرى بولادى، ول ءار كىمنىڭ تۋعان جەرىمەن تىكەلەي بىتە قايناسادى دەگەن ءسوزى ۇران ەتتى. وسىدان باستاپ ءار جازۋشى ءوزىن ىزدەي باستادى، وسىلاي «تامىرىن ىزەۋشىلەر ادەبيەتى» قالىپتاستى.  

حان شاۋ گۇڭنىڭ  «چۋ مادەنيەتى»، جيا پىڭاۋدىڭ «شاڭ جوۋ سەرياسى»، «چين، حان مادەنيتى»، مو ياننىڭ «قىزىل جۇگەرى»، لي كاڭ ءۇينىڭ  «جەر جانە قۇداي»، «ەڭ سوڭعى بالىقشى»، ۋ رىتۋدىڭ  «جەتى ءمۇيىزدى بۇعى» قاتارلى اڭگىمەلەرى وسى تامىرىن ىزدەۋشىلىك باعىتتىڭ لەگىن تولىقتىردى. 

ەركىن ويلايتىندار «الدا جۇرگەندەر ادەبيەتى» ولار كۇشتى فانتاستيكالىق قۋاتقا، باتىل يننوۆاتسيالىققا يە، كوپ قىرلى، اسا قيالشىل دا ەلەستەتكىش، بەينەلەۋگە شەبەر، ەرەكشە سۋبەكتيۆتى سەزىم الەمىن جاسادى. مىسالعا، ءدۇلدۇل ءمىنىپ، عارىشتى شارلادى، سىرلى ترانستسەندەنتتى وبەكتيۆتى دۇنيە سومداپ، ايقىن اۆانگاردتىق رەڭ بەرەدى. وسىلاي  قىتايشا سيقىرلى رەاليزم رەسمي جاندانا باستادى. مىنە وسىلاي ادەبيەتتە قىتاي ادەبي سىنشىلارىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «عاسىرلىق اۋىرۋ»، «وتىرىك جازۋ»، «جالعىزدىقتى جىرلاۋ» كورىنىس بەرىپ، «الدا جۇرگەندەر» ادەبيەتى قالىپتاستى. 

قورىتا ايتقاندا، بۇدان بۇرىنعى ادەبيەت ساياسي ءتۇس الىپ، ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتىپ جازۋ ارقىلى، ادامدى تاربيەلەۋ باعىتىن ۇستانسا، 1985 جىلدان كەيىنگى ادەبيەت مۇلدە كەرىسىنشە بولدى. ولار قوعامنىڭ ناعىز شىندىعىن جازۋعا ويىستى، اقتى اق، قارانى قارا دەپ بۇرىنعى قوعامدا قالىپتاسقان زاڭدىلىقتارعا جۇگىنۋدى تاس-تالقان ەتىپ، وقىرماندارىنا جاڭاشا ويلاۋ تۋعىزا باستادى، ادەبيەت ادام تاربيەلەيدى دەگەن ۇعىمعا كۇدىكپەن قاراي باستادى، دەسە دە كەرەگىڭدى ءسۇزىپ الۋ وزىڭە بايلانىستى دەگەن كوزقاراستى ۇستاندى جازۋشىلار. وسىلاي 1985 جىلدان كەيىنگى مودەرنيستىك ادەبيەت قالىپتاستى، ول توپتىڭ باسىندا ۋاڭ مىڭ جازعان جاڭاشا باعىتتاعى  «كوبەلەك» اڭگىمەسى، بۇدان باسقا زوڭ فۋدىڭ «مەن كىممىن؟» اڭگىمەسىن ايتۋعا بولادى جانە لي تونىڭ «جەتى اجە» اتتى  اڭگىمەسىن قوسساق بولادى.

جاڭاشا جازۋدىڭ الدىندا جۇرگەن جازۋشىلارى مو يان، ءسۇن گانلۋ، ءۇي حۋا، سۋ تۋڭ، گى فەي، بەي ءسۇن قاتارلىلار. بۇل جازۋشىلاردىڭ شىعارماسى وتكەنگە ەش ۇقسامايدى، ونىڭ ءتىلى، كومپوزيتسياسى مۇلدە باسقا. ولار  باتىستىڭ ۋيليام كاتبەرت فولكنەر، گابريەل گارسيا ماركەس قاتارلى سيقىرلى رەاليستەرگە ابدەن ەلىكتەپ، شىعارما جازۋدى ادەتكە اينالدىردى.  

الدا جۇرگەن جازۋشىلاردان يۋي حۋا (Yu Hua1960 جىلى تۋىلعان، ەر), وتە وقىرمانى كوپ جازۋشى، ونىڭ شىعارماسىن قىتايلىق وقىرمان مو ياننان جوعارى باعالايدى. ونىڭ «سەبەزگىلەگەن جاڭبىرداعى ايقاي»، «ءتىرى»، «ءشۇي سانگۋاننىڭ قان ساتۋى حيكاياسى»، «باۋىر»، «جەتىنشى كۇن» روماندارى وقىرمانىن بەي-جاي قالدىرمايدى. بۇل مو ياننان موينى وزىق جازۋشى.

يان ليانكى لو ياڭنىڭ گۋ شيان اۋدانىنىڭ ادامى، ونىڭ جازعاندارى بىردەن داۋ تۋدىرىپ وقىرماندى وزىنە جابىستىرىپ الادى.  قىتايدا بىردەن ءبىر نوبەلگە لايقتى جازۋشى وسى يان ليانكى. ونىڭ شىعارمالارى مۇحيتتىڭ ارجاعىنداعى ەلدەردە دە توقتاۋسىز وقىلادى. 2014 جىل ول كاۆكار ادەبيەت سيلىعىن العان. شىعارمالارىنداعى ميف پەن شىندىقتىڭ ۇشتاسۋى وتە جوعارى. اتاقتى رومانى «ديڭ جۋاڭ اۋىلىنداعى ءتۇس» حىنان ولكەسىندەگى سپيد اۋىرۋى جايلاعان اۋىلدى جازادى. «كۇن نۇرى تۇسكەن جىل»، «حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەيىك» روماندارى وسى زامان ادەبيەتىندەگى ەڭ شوقتىعى بيىك تۋىندى سانالادى. جانە ونىڭ «ءومىر ازابى» رومانى وقىرمانىن سۇمدىق كۇيزەلىسكە دۇشار ەتەدى. سوىنمەن بىرگە ونىڭ «تاستان قاتتى سۋ» رومانى توڭكەرىستىڭ عاجايىپ باتىرلارىن  جىرلايدى. مو ياننان موينى وزىق جازۋشى سانالادى. اتالعان ەكى جازۋشىدا ءداستۇرلى ادەبي جاسامپازدىقتى ەش ۇناتپايدى. ويشىل جازۋشىلار.

دزيا پين او، (Jia Pingao, ەر، 1952 جىلى  تۋىلعان، ەر) اسىقپاي وقىۋدى قاجەت ەتەتىن، ءومىردىڭ جىڭىشكە نازىك يرىمدەرىن جازاتىن شەبەر جازۋشى. ول «سولتۇستىك اۋەندەرى» رومانىمەن ماۋ ءدۇن ادەبيەت سيلىعىن 2008 جىلى ەنشىلەگەن. «ەجەلگى پەش» رومانىندا مادەنيەت توكەرىسىن وتە اسەرلى جازادى، ونىڭ «الاڭعاسار»، «جول باستاۋشى», «كەنجە» قاتارلى روماندارى وقىرماننىڭ كوڭىلىنەن شىققان تۋىندىلارى. مو يانمەن قاتار تۇرعان جازۋشى سانالادى. 

حىناندىق ليۋ ءجىنۇين ەرەكشە جازۋشى، ونىڭ اۋىل ءومىرى مەن شەنەۋلىكتەردى تاقىرىپ ەتىپ جازعان شىعارمالارى وقىرماندى وزىنە ەرىكسىز باۋرايدى. وقىعان سايىن وقىعىڭ كەلە بەرەدى. ونىڭ《塔铺》、《新兵连》、《单位》、《一地鸡毛》 روماندارى شەتىنەن كەرەمەت. سونىمەن بىرگە مىنا جازۋشىلاردى اتاسا بولادى: ۆان اني (ايەل), جاڭ ءۇي، سۋ تۋىن (شىن اتى سۋ چجۋنگۋي), جان جيانلياڭ، جاڭ چىڭجى، چىن جوڭشى، گى في، ۋاڭ شو،  ا لاي، ا چىڭ، حان شاۋگۇڭ، ۋاڭ شياۋبو، شى تيەشىڭ، لۋ ياۋ، مۋ شين، پىڭ جيساي، باي شانيوڭ، يان گىليڭ(ايەل),  يە گۋاڭچين(ايەل)  بي ءپيۇي، جين يوڭ، دۋ لياڭ، ماي جيا، ۋاڭ سىڭچي، تيە نيڭ(ايەل), شى زىجيان(ايەل), جياڭ جيە(ايەل) جانە تايۋاندىق سان ماۋ (San Mao, ايەل، 1943-1991 ج.). ونىڭ قالامىنان ماححابات، وتباسى، نەكە،ت.ب.، سان الۋان تاقىرىپتاردى تاماشا، تارتىمدى، قىزىقتى دا ۇعىنىقتى ەتىپ قاراپايىم تىلمەن جازاتىن شەبەر جازدى. ليۋ يۋىڭ تايۋاننىڭ تۋماسى، شىعارمالارى جاستاردىڭ كوڭىلىنەن كوپتەن شىعىپ جۇرگەن اتاقتى وسى زامان جازۋشىسى.  قازىر امەريكا تۇرعىنى. شەتەلدە تۇرعان قىتايلىق جازۋشىدان لي اۋ، جاڭ ايليڭ بار.  ال 80 جىلداردان كەيىن تۋىلعان حان حان باستاعان مىقتى جاس جازۋشىلار بار.

حح عاسىردىڭ 90 جىلدارىنان كەيىن قىتاي مۇلدە ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى، بازار ەكونوميكاسى جانداندى، بارشا قىتاي ۇلتى جاڭا نارىقتىق كوزقاراستىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇردى، عىلىم ارقىلى دامۋ باعىتىن ۇستاندى، ۇزدىكسىز رەفورما جاساۋ، ۇزدىكسىز ورتاعا بەيىمدەلۋ، ۇزدىكسىز العا ىلگەرىلەۋ دەپ ۇرانداتتى. وسى زامان قىتاي ادەبيەتىندە وراساڭ زور وزگەرىس پايدا بولدى. شەتەلدە تۇراتىن قىتاي جازۋشىلارى مەن شەتەلدىك كۇشتەردىڭ ىقپالىندا ادەبيەت كوپ باعدارلىلىققا بەيىمدەلدى، ادامداردىڭ گۋمانيتارلىق رۋحاني سۇرانىستارى ءسوز بولا باستادى، ادەبيتتە ءتۇرلى ءتۇستى وي-تولعامدار بەينەلەنەتىن بولدى، جاڭا عاسىردىڭ جاڭا ماسەلەلەرى كورىنىس تاپتى. ادەبي شىعارماشىلىقتا جازۋشى ويىنداعىنى ەركىن جازۋعا تولىعىمەن مۇمكىندىك بەردى، ادەبيەتتە بۇگىنگى كۇننىڭ ۇساق-تۇيەك تاقىرىپتارى جانە زاماندانۋ دەپ ۇياتسىز نارسەلەردى جازۋدا ءوز الدىنا ۇردىسكە اينالدى. سونىمەن بىرگە بۇگىنگى كۇننىڭ تۇتىنۋ مادەنيەتىن دارىپتەۋ باستى نازارعا ۇستالدى. حح عاسىردىڭ سوڭعى مەزگىلدەرىندە تەك تومەن قاراپ الىپ، كىتابي جازعىشتىق وزگەرىپ ناقتىلى بولعان ىستەر جازىلىپ، اقپاراتتىق، ديداكتيكالىق شىعارمالار جارىققا شىقتى. 

ءححى عاسىردا جازۋشىلارعا ماتەريالدىق قاجەتتىلىك قامتاماسىز ەتىلىپ، ولارعا رۋحاني، قوعامدىق ماسەلەرگە شىنداپ كىرىسۋگە جاعداي جاسالدى. 1990 جىلداردا ادەبيەت تەورياسى تۋرالى تالاس باستالدى، ادەبيەت جانرلارىن تولىقتىراتىن ساحنالىق قويىلىمدار، كينو، عالامتور ادەبيەتى جاڭا جانر رەتىندە قالىپتاستى. 

1990 جىلداردا باستالعان ادەبيەت تورياسى جونىندەگى تالاس جانە شىعارمادا كوتەرەتىن تاقىرىپ ءوز شەگىنە جەتىپ ادامدارعا، بۇگىنگى قىتايلىقتارعا جاڭاشا رۋح سىيلاپ، جاڭا قىتايلىقتاردى تاربيەلەدى، قازىرگى تاڭدا ايەلدەر ادەبيەتى قالىپتاستى، تۇتىنۋ مادەنيەتى جونىندەگى ادەبيەت دامىپ كوپ باعدارلى ادەبيەتكە ۇلاستى. 

1993جىلى ۋاڭ مىڭنىڭ «كىتاپ وقۋ» اتتى جۋرنالدىڭ №1 سانىندا «ۇلىلارعا تابىنۋدى جويايىق» اتتى ماقالاسى شىقتى، ول ءوز ماقالاسىندا  ۇزاق جىلداردان بەرى ادەبيەت ۇلىلاردى ماداقتاپ كەلدى، بۇل تابىنۋ ءبىزدى الىسقا اپارمايدى دەپ جازدى. ۆاڭ شۋو ۇلىلار قاتەلىك جاسامايدى ما؟ تۇيەنىڭ قۇمالاعى بولعانى سياقتى ولاردىڭ دا قاتەلىگى جەتەدى دەپ جازدى. سول جىلى «شانحاي ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ №6 سانىنا ۋاڭ شياۋميڭ «يەن دالاداعى قاعىر جەر نەمەسە ادەبيەت جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ قاۋپى» اتتى ماقالاسىندا ول بۇگىنگى زاماندا رۋحاني مادەنيەت توقىراۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر دەپ جازدى.

1994 جىلى «كىتاپ وقۋ»، «شىعىس»، «قىتاي كىتاپ وقۋ»، «قازىرگى زامان جانە ءداستۇر» قاتارلى گازەت-جۋرنالدار وسى ماسەلە جونىندە حالىقتىق تىڭداۋ وتكىزىپ، تالقى ورىستەتىلدى. وسىلاي ادەبيەتتە جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستى. تالقىنىڭ نەگىزگى قاۋزاعانى: رۋحاني مادەنيەت دەگەن نە؟ ول قايدان كەلەدى؟ ول قاي كەزەدە، قالاي قۇلدىرادى؟ دەگەن سۇراقتاردىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە ورىستەتتى. رۋحاني مادەنيەتتى قايتادان جاساساق، وندا قانداي جاسايمىز دەپ باس قاتىردى. بۇل ماسەلەدە چىن سىنىڭ رۋحاني مادەنيەتتى تەك زيالىلىر عانا جاسايدى، ول زيالىلار سالعان سارا جولمەن بۇكىل حالىق جۇرەدى، ول ءبارىن العا سۇيرەيتىن رەلس ءتارىزدى العا باستاۋى كەرەك دەپ اشىپ كورسەتتى.

زيالىلار بۇكىل قوعاممەن حالىقتىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋى كەرەك دەدى. وندا بىزگە قانداي رۋحاني مادەنيەت كەرەك دەگەنگە ۋاڭ بين بين بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: رۋحاني مادەنيەت - ول دىندىك مادەنيەتتەن جوعارى تۇراتىن مادەنيەت دەدى. ول ساياسي جۇيەمەن تىعىز ۇشتاستىرىلعان مادەنيەت دەپ وي ءتۇيدى كوپ جازۋشى. تاعى بىرەۋلەرى ەجەلگى ءداستۇرىمىزدى نەگىز ەتكەن مادەنيەت دەدى. جاڭا دەموكراتيالىق مادەنيەت دەگەندەر دە بولدى. ءار ادام ءوزىن جاقسى باسقارىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىن جوعالتپاۋى كەرەك دەدى. جەكە باستىڭ ەركىندىگى مەن مەملەكەتتىك ەركىندىك سايكەسۋى كەرەك، سوندا رۋحاني مادەنيەت بولادى دەدى. وسىلاي تالقى جالعاستى، ءسوزدى تاعى ۋاڭ مىڭ تۇيىندەدى، ول بىزدە قازىر باتىستىق سارىن بار، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك، قازىردەن باستاپ جەكە باسقا تابىنۋدى توقتاتىپ، رۋحىمىزدى تازارتىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ ورەسىن كوتەرۋگە اتسالىسۋىمىز كەرەك دەدى. بۇل ماسەلەگە بۇرىنعى شانحايلىق قازىر امەريكادا تۇراتىن لي جيەدە ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى، ول ادام يدەياسىن ازات ەتىپ، ادامدىق قاسيەتىن دەربەستەندىرۋى كەرەك دەپ ءتۇيدى.

1992 جىلى قىتاي توراعاسى دىڭ شياۋپىڭ قىتاي وڭتۇستىگىن كوزدەن كەشىرگەندە سويلەگەن سوزىندە، نارىقتىق ەكونوميكا كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ، بۇكىل ەلدە زاڭدىق جاقتان جالپىلاستى، كاپيتال نەگىزگى ورىنعا شىقتى. بۇگىنگى عالامدانۋ زامانىندا قوعام ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ىلەسىپ، مادەنيەت، عىلىم-تەحنيكا دامىدى، ءار ادامنىڭ جەكە وي-ساناسىن، ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىن وزگەرتتى، ءتىپتى ءسوزىمىزدى، ادەبيەتىمىزدى ەلەكتروندى مىنا زامان، عالامتور تارتىپ الۋدا دەپ اتاپ كورسەتتى. 

حح عاسىردىڭ 90 جىلدارىنان كەيىن تەلەجاشىك، ينتەرنەت دەگەن دۇنيەلەر ادەبيەتىمىزدى جالماپ الۋعا مىقتاپ كىرىستى، نە ىستەۋىمىز كەرەك دەپ باس قاتىردى جازۋشىلار، 1994 جىلدان باستاپ ينتەرنەت ادەبيەتىن قالىپتاستىردى. بۇل تۇردەگى ادەبيەتتىڭ ەرەكشەلىگى باياعىداي جازىپ، كوپ بەينەلەپ وتىرماي، ايتار ويدى تىكە دالمە-ءدال جەتكىزۋ، كوبىندە جازبا ءتىلدىڭ ورنىن اۋىز ەكى ءتىل باستى، عالامتور ادەبيەتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى الەم، جازۋشى، شىعارما، وقىرمان دەيتىن ادەبيەتتىڭ 4 ەلەمەنتى ورتاسىنداعى قۇپيالىق بىردەن جويىلدى. وندا الەم ۇعىمى عالامتور ادەبيەتىندە جوق، جازۋشى دا قاراپايىم وقىرمان سياقتى، ال شىعارمادا ەش قۇپيالىق ساقتالماستان بىردەن وقىرمانعا جول تارتادى، وقىرمان بولسا، ىرىقسىز تۇردە شىعارمانى وقىپ، ىرىقتى تۇردە ءوز ويىن ورتاعا سالادى. 

بۇگىنگى تاڭدا عالامتور ادەبيەتى ۇزدىكسىز دامىپ، كەمەلدەنىپ كەلەدى، جاڭا ادەبيەت وزدىگىنەن ءداستۇرلى كونە ادەبيەتتەن الىستاۋدا. عالامتور ادەبيەتىندەگى پروزالىق جانرلاردىڭ «ۋايىم-سىر»، «قيال»، «جارىپ ءوتۋ»، «ديداكتيكالىق»، «كارەرا»، «تاڭعاجايىپ وي» قاتارلى تۇرلەرى پايدا بولدى. 2008 جىلى بەيجىڭ ەلەكتروندى اقپاراتتىق كومپانياسى بۇگىنگى عالامتور ادەبيەتىندەگى ساتىلىمدار جونىندە اقپاراتىن جاريالادى. عالامتور ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىن اتاساق ان نيباۋ بي، لي ءشۇنحوڭ، جي جىحىڭ، نيڭ سايچىن، چيڭ ءۇيسىن، ءۇي بايمەي. بۇل جازۋشىلاردىڭ وزىندىك قول تاڭباسى قالىپتاسقان. بۇلاردان سىرت  حان حاننىڭ «ءۇش ەسىك»، «چاڭ ان بۇلىگى» جانە گۋ جيڭميڭنىڭ  «قيال قالاسى»، «تۇستەگى توگىلگەن گۇدەر»، سۋ شيۋسىنىڭ «شي زاڭ ءدارى ءشوبى»، حى چيۇيەنىڭ «مەن جەڭىلىسىم جەڭىس» اتتى عالامتور ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارىن اتاۋعا بولادى. سايتتاردان قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ «شين لاڭ» سايتى كوركەم ادەبيتتە كوش باستاپ تۇر. 

80 جىلداردان كەيىن تۋىلعان عالامتور ادەبيەتىندە دۇرىلدەپ تۇرعان اتاقتى جازۋشىلار لەگى دە از ەمەس، كوشتىڭ باسىندا  حان حان مەن گۋ جيڭيميڭ تۇر، بۇلاردىڭ شىعارماسى وقىرماندى وزىنە بىردەن تارتادى. جاڭ ۇيەران، يان گى، جياڭ ياپىڭ، دي ءان، ياۋ نياڭ،  ءشۇن شۋ، لىڭ نيڭ، ليۋ ءۇيحا، ءان يرۋ، بي ليڭپىڭ، ءشۇي ءشياۋۇن، جياڭ پاڭجوۋ، تاڭ چاۋ، ي باي، ءشۇي ءۇانجى، جاڭ جياي، ۋ ءۇينشي، ليڭ ءشۇنجى، ءسۇن ءلۇڭپىڭ، ليۋ ۋنتاۋ قاتارلىلاردى اتاۋعا بولادى. 2009 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا قىتاي  جازۋشىلار وداعى ءبىر جىلدىڭ وزىندە 408 جاڭا جازۋشىنى مۇشەلىككە قابىلدادى، بۇلاردىڭ ىشندە جين يوڭمىڭ دەگەن جاس جازۋشى دا بولدى. 2009 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە جازۋشىلار وداعى №7 كەزەكتى ءماجىلىستىڭ 8-وتىرىسىن وتكىزدى، وسى كەزەدە جين يوڭمىڭدى جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرمەتتى القاسى ەتىپ تاعايىندادى.سونىمەن بىرگە ونىڭ ديداكتيكالىق رومانىن بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي جازىلعان دەپ ماداقتادى.

اتالمىش ماجىلىستە ادەبيەت تەزدەن قيمىلداپ،  جازۋشىلار مەن جۋرنالدار، باسپالار نارىقتىق زامانعا مىقتاپ بەيىمدەلىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتىنۋ مادەنيەتىن جازۋى ءتيىس دەدى. مۇندا جازۋشى ادەبيەت پەن ساياساتتى ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك، بيلىكتىڭ باسقارۋىنداعى جازۋشى مەن باسپا ءۇيى بولماۋى ءتيىس دەدى. ەندى ءبىر جاعىنان نارىق پەن ساياسات ءبىر-بىرىنە بايلانىستى، بازار ەكونوميكاسى ادەبيەتتىڭ دامۋىنا ءوز كەرى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز، الايدا ادەبيەتتە نارىققا بەيىمدەپ، بۇگىنگى زامان وزگەرىسىمەن بىرگە وزگەرتىپ، ادامداردىڭ قاجەتى بويىنشا جازۋ كەرەك، ءتىپتى ادەبيەت زامانعا قاراي كەرەك بولسا، جارنامالىق ءرول دە اتقارۋى ءتيىس دەدى، مىنە، وسىلاي ادەبيەتتىڭ جۇگى ءار داۋىردە باسقاشا بولادى. تۇتىنۋ ءداۋىرى مەن ەلەكتروندى مىنا زاماندا ادەبيەت ءداستۇرلى قالپىنان وزگەرىپ، نارىقتىق جانە بۇقارالىق سيپاتقا يە بولۋى شارت. بۇل جاڭا ءداۋىردىڭ تالابى، جاڭا ءداۋىر ادەبيەتى جالپى حالىقتىق ادەبيەتتەن سىرت مەملەكەت ءيميدجىن كوتەرەتىن ادەبيەت جانە شەنەۋلىكتەر ادەبيەتىن دا قولعا الۋعا مىندەتتى.

2004 جىلى سى چۋان ولكەلىك «ادەبيەت سىن» جۋرنالى جانە ولكەلىك ۋنۆەرسيتەتتىڭ ادەبيەت جانە اقپاراتتىق ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋى مەن بۇكىل ەل بويىنشا «تۇتىنۋ داۋىرىندەگى ادەبيەت جانە مادەنيەتتى زەرتتەۋ» اتتى عىلىمي سەمينار ءوتتى. مۇندا تۇتىنۋ مادەنيەتى، ادەبيەت پەن بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ايىرماشىلىعى جايىندا تالقى جۇرگىزىلدى. اتاپ ايتار بولساق، وسىندا ءسوز العان عالىم تاۋ دۇڭپىڭ ءبىز قازىر نارىقتىق زاماندى باسىمىزعا مىقتاپ كيىپ، تۇتىنۋ مادەنيەتىن جاساۋدىڭ ۇستىندەمىز، بىزگە ەندى ادامزات مادەنيەتىنىڭ بولشەگى سانالاتىن ەستەتيكالىق مادەنيەتتى ساۋدا-ساتتىقتا قالىپتاستىرۋىمىز ءتيىس دەدى. وسىنداي قالىڭ تالقى، پىكىرلەر قىتاي ادەبيەتىن العا الىپ بارادى.

ابدىراقىن نۇرقالىق

Abai.kz