قازىرگى كەزەڭدەگى قازاقستاننىڭ ساياسي - ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋ جولىنداعى قاجەتتى باستى كومپونەنتتەردىڭ ءبىرى - رەسپۋبليكادا ۇلتارالىق قاتىناستاردا ازاماتتىق كەلىسىمنىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ ساقتالۋى. 1999 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنا جۇرگىزىلگەن ساناق مالىمەتى بويىنشا قازاقستاندا 130 ۇلت وكىلدەرى تۇردى[1]. سوڭعى 2009 جىلعى ساناق مالىمەتتەرى دە قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ كوپ ۇلتتى ەكەندىگىن كورسەتتى. قازاقستاننىڭ پوليەتنيكالىق، ياعني كوپ ۇلتتى جانە سانالۋان ءدىني كونفەسسيالار مەن كوپپارتيالىق جاعدايىندا ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەندىگى ايقىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋلارىندا وسى ماڭىزدى ماسەلە - ۇنەمى باستى ورىندا. پرەزيدەنت: «قازاقستاندا سانالۋاندىق جانە كوپپارتيالىق ورنىققان: كەز كەلگەن قازاقستاندىق كەز كەلگەن قوعامدىق جانە ساياسي بىرلەستىككە ەركىن كىرە الادى. ...قازاقستان ءدىني سەنىم-نانىم بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتىپ، كونفەسسيالار ارالىق كەلىسىم مەن ءدىني تەڭقۇقىلىق ساياساتىن دايەكتى جۇرگىزىپ كەلەدى،-دەپ اتاپ ءوتتى[2]. ارينە، قازاقستاندىقتاردىڭ دەموكراتيالىق قۇقىقتارىن ساقتاۋ مەن نىعايتۋ، ولاردىڭ قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا بەلسەندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ، تەجەۋ سالماۋ، ولاردىڭ ءارتۇرلى ساياسي بىرلەستىكتەرگە كىرۋىن قولداۋ ماڭىزدى. كونفەسسيالار اراسىندا كەلىسىمدى ساقتاۋ مەن ءدىني تەڭ قۇقىقتىلىقتى ورنىقتىرۋ-بۇل دا قاجەت.

قازىرگى كەزەڭدەگى قازاقستاننىڭ ساياسي - ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋ جولىنداعى قاجەتتى باستى كومپونەنتتەردىڭ ءبىرى - رەسپۋبليكادا ۇلتارالىق قاتىناستاردا ازاماتتىق كەلىسىمنىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ ساقتالۋى. 1999 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنا جۇرگىزىلگەن ساناق مالىمەتى بويىنشا قازاقستاندا 130 ۇلت وكىلدەرى تۇردى[1]. سوڭعى 2009 جىلعى ساناق مالىمەتتەرى دە قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ كوپ ۇلتتى ەكەندىگىن كورسەتتى. قازاقستاننىڭ پوليەتنيكالىق، ياعني كوپ ۇلتتى جانە سانالۋان ءدىني كونفەسسيالار مەن كوپپارتيالىق جاعدايىندا ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەندىگى ايقىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋلارىندا وسى ماڭىزدى ماسەلە - ۇنەمى باستى ورىندا. پرەزيدەنت: «قازاقستاندا سانالۋاندىق جانە كوپپارتيالىق ورنىققان: كەز كەلگەن قازاقستاندىق كەز كەلگەن قوعامدىق جانە ساياسي بىرلەستىككە ەركىن كىرە الادى. ...قازاقستان ءدىني سەنىم-نانىم بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتىپ، كونفەسسيالار ارالىق كەلىسىم مەن ءدىني تەڭقۇقىلىق ساياساتىن دايەكتى جۇرگىزىپ كەلەدى،-دەپ اتاپ ءوتتى[2]. ارينە، قازاقستاندىقتاردىڭ دەموكراتيالىق قۇقىقتارىن ساقتاۋ مەن نىعايتۋ، ولاردىڭ قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا بەلسەندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ، تەجەۋ سالماۋ، ولاردىڭ ءارتۇرلى ساياسي بىرلەستىكتەرگە كىرۋىن قولداۋ ماڭىزدى. كونفەسسيالار اراسىندا كەلىسىمدى ساقتاۋ مەن ءدىني تەڭ قۇقىقتىلىقتى ورنىقتىرۋ-بۇل دا قاجەت. بىراق، نازار اۋداراتىن باستى ماسەلە: كوپپارتيالىق جۇيە حالىق ىشىندە ىرتكى سالۋ قۇرالىنا اينالماۋى قاجەت، ءارتۇرلى ءدىني كونفەسسيالار دا باسقا دىندەرگە جانە ونى ۇستاۋشىلارعا نۇقسان كەلتىرۋ، قۇقىقتارىن شەكتەۋ ساياساتىن جۇرگىزبەۋى قاجەت. ەلىمىزدەگى سانالۋان ۇلتتىق بىرلەستىكتەر ۇلتارالىق ارازدىق تۋدىرماۋى قاجەت. سەبەبى، قازاقستاندىقتار ءۇشىن الەۋمەتتىك سالاداعى نەگىزگى قۇندىلىق:- ۇلتارالىق تاۋلىقتى ساقتاۋ، كوپ ۇلتتى قازاقستان جاعدايىندا ءبىرىن ءبىرى ءتۇسىنۋ، سەنۋ مەن قۇرمەتتەۋ جانە ازاماتتىق كەلىسىمدى ورنىقتىرۋ. ۇلتارالىق تاتۋلىق ساقتالمايىنشا، ازاماتتىق كەلىسىم بولمايىنشا ەكونوميكالىق دامۋ، ساياسي تۇراقتىلىق، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز مۇنى كورشىلەس رەسپۋبليكالاردىڭ جانە باسقا دا ساياسي، ءدىني قايشىلىقتار شيەلەنىسكەن يراك، اۋعانىستان، فرانتسيا ت.ب. مەملەكەتتەر جاعدايىنان كورىپ وتىرعانىمىز قۇپيا ەمەس. ساياسي تۇراقتىلىق وربيتاسىنان شىعىپ كەتكەن قىرعىزستانداعى ساياسي احۋال، ۋكرايناداعى تەكەتىرەس، وزبەكستانداعى جارىلىستار، رەسەيدەگى «شەشەن» پروبلەماسى، فرانتسياداعى ەميگرانت جاستار ارەكەتى بۇل ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋعا تۇساۋ بولاتىنى ءسوزسىز. ۇلتارالىق تۇراقسىزدىقتان، شيەلەنىستەن ەشبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇتىسقا شىعۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە بۇل نازىك ماسەلە ساياسات قۇرالىنا اينالماعانى دۇرىس. پرەزيدەنتتىڭ «ءدىني نەگىزدەگى جاتسىنباۋشىلىق پەن كونفەسسيالار ارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋ»[3]. قاجەتتىلىگىنە باسا نازار اۋدارۋى ەل ىشىندەگى احۋالدى تەرەڭ تالداۋدان تۋعان پىكىر ەكەندىگى ءسوزسىز.

جەر بەتىندەگى مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى پوليەتنيكالىق سيپاتتا. پلانەتانىڭ 10 مەملەكەتىنىڭ عانا 90 % تۇرعىندارى ءبىر ەتنوستان، ياعني ءبىر ۇلتتان تۇرادى. بۇدان شىعاتىن قورتىندى، دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوپ ۇلتتى. سونىمەن قاتار، الەمدەگى 1500 دەي ءتىلدىڭ، 22-سىمەن ادامزاتتىڭ 75%-ءى سويلەيدى، ونىڭ ىشىندە 7 تىلمەن ادامزاتتىڭ 50% سويلەيدى»[4]. سوندىقتان كوپ ءتىلدى ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ جاھاندانۋ جاعدايىنداعى قاجەتتىلىك. قازاقتاردىڭ كوپ ءتىلدى بىلەتىندىگى مەن تۇسىنە الاتىندىعى ولاردىڭ قارىم قاتىناستا كوممۋنيكاتيۆتىلىگىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت قازاق ءتىلىنىڭ ساياسي تۇرعىدا بارلىق ۇلتتاردى جاقىنداستىرۋ، بىرىكتىرۋشىلىك فۋنكتسياسىنا ەرەكشە ءمان بەردى. 2005 جىلعى جولداۋىندا ەل پرەزيدەنتى «ءبىز بارشا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى - ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ودان ءارى دامىتۋعا بار كۇش جىگەرىمىزدى جۇمساۋىمىز كەرەك»،[5]- دەپ، قازاق ءتىلىن ودان ءارى دامىتۋ، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا ەنگىزۋ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋدارسا، بيىلعى جولداۋدا «ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - 2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتار سانىن 80 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋ. ال 2020 جىلعا قاراي ولار كەمىندە 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس. ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعاتىن بولادى. ول ءۇشىن ءبىز ءبارىن دە جاساپ جاتىرمىز. ءبىز سول سياقتى ورىس ءتىلىن جانە وزگە دە قازاقستاندىق ەتنوستار ءتىلىن دامىتاتىن بولامىز» [6] دەپ ناقتى مىندەتتى كورسەتتى..

قازاقستاندىقتار ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ مەن ۇيرەنۋ، قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ باسقا ۇلت تىلدەرىن قۇرمەتتەۋ قاجەتتىلىك نورماسىنا اينالادى دەپ ويلايمىز.

قازاقستان الەمدەگى پوليەتنيكالىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. 1999 جىلعى ساناق بويىنشا ەلىمىزدە جۇزدەن استام ەتنيكالىق بىرلەستىك بولسا، ولاردىڭ ىشىندە قازاقتار بارلىق حالىقتىڭ 53,5% ءىن، ورىستار 29,9% ءىن، باسقا ۇلت وكىلدەرى 16,6% ءىن قۇرادى[7].

تومەندەگى تابليتسادا سانى 170 مىڭنان اساتىن بارلىق ۇلت وكىلدەرى

1989, 1999, 2009 جانە 2010 جىلمەن كورسەتىلگەن.

ساناق وتكەن كەزەڭدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ءوسۋ تەندەندەنتسياسىن كورسەتتى. بۇل ەۆروپالىق ەتنوستاردىڭ ميگراتسياسىنىڭ باسەڭدەۋىمەن، قازاقتار سانىنىڭ جوعارى ءوسۋ قارقىنىمەن بايلانىستى ەدى. قازاقتار 1989-1999 جىلدارى +22,9%  وسسە، 1999-2009 +26,2% ءوستى، ال ورىستار سانى  1999-2009 -15,3% عا كەمىدى، نەمىستەر - 49,6% ازايدى. ساناقتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا سان جاعىنان ەڭ كوپ ۇلتتار قازاقتار (10,1 ملن) مەن ورىستار (3,8 ملن).

2009 جىلى 1999 جىلعى ساناقتىڭ مالىمەتى سالىستىرعاندا قازاقتار - 63.1% (1999-53.5%), ورىستار-23.7%  (1999-29.9%) وزبەكتەر - 2.8% (1999-2.5%), ۋكرايندار - 2.1% (1999-3.6%) بولدى.

ەكى مىڭىنشى جىلدىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا قازاقتاردىڭ سانى جىلدام ءوستى. ەگەر كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى قارساڭىندا قازاقستاندا 6,5 ملن قازاق بولسا، 90-شى جىلداردىڭ سوڭىندا 8 ملنعا.، 2009 جىلى 10,1 ملنعا.، 2010 جىلى قازاقتاردىڭ سانى 10,3 ملنعا جەتتى. مۇنداي ءوسىم قازاقتار اراسىندا تۋدىڭ جوعارى بولۋىمەن جانە ءولىمنىڭ تومەن بولۋىمەن بايلانىستى. قازاقستاندىق ستاتيستيكانىڭ 2009 جىلعى مالىمەتى بويىنشا قازاقتار اراسىندا 1000 ادامعا شاققاندا تۋ - 28 ادام بولسا، ءولىم -7 ادام بولىپ، ال، تابيعي ءوسىم - 21 ادام بولدى.

قازاقستاندا ەۆروپالىق تۇرعىندار سانى جىلدام قارقىنمەن ازايۋ ۇستىندە. ورىستاردىڭ سانى 1999-2009 جىلدار ارالىعىندا 700 مىڭ ادامعا ازايسا، 1989 جىلمەن سالىستىرعاندا 2,3 ملن ادامعا ازايدى. 2010 جىلى 3,7 ملن ادام ەسەپكە الىندى، بۇل وداقتىڭ ىدىراۋ قاراساڭىنداعى ساناق مالىمەتىمەن سالىستىرعاندا ءبىر جارىم ەسەگە كەم. سونداي اق ۋكرايندار مەن نەمىستەر دە كۇرت كەمىدى.

قازاقتاردىڭ ۇلەستىك سالماعىنىڭ ءوسۋى سونىمەن مىناداي سەبەپتەرگە بايلانىستى:

v  اۋىلدى جەرلەردە تۇراتىن قازاقتار اراسىندا تۋ كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋى.

v  ارنايى باعدارلاما بويىنشا جىل سايىن ەلگە 100 مىڭ قازاق كەلۋدە. ال، قازاقستاننان تىسقارى ەلدەردە قازىرگى ۋاقىتتا 5 ملن نان استام قازاق تۇرادى. 2010 جىلدان باستاپ قازاقستان ۇكىمەتى جىل سايىن ەلگە 100 مىڭ قازاق اكەلىپ ورنالاستىرۋدى جوسپارلاۋدا. رەپاتريانتتارعا ارنالعان باعدارلاما نەگىزىندە الداعى 30 جىل ىشىندە كەمىندە 3 ملن. قازاق كەلۋگە ءتيىس دەپ جوسپارلانۋدا.

بۇل پروتسەسس نەگىزىندە زەرتتەۋشىلەر الداعى جاقىن ون جىلدىقتاردا قازاقتاردىڭ ەلدەگى ۇلەستىك سالماعى 70-80% جەتەدى دەپ جوسپارلاۋدا.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى، ۇلت ماسەلەسىن شەشە الماعان جانە ىدىراۋىنا سەبەپ بولعان كەڭەس وداعىنان قالدى. پرەزيدەنت وزگەرگەن جاعدايعا سايكەس جاڭا مەملەكەت قۇرا وتىرىپ، قوعامدا جاڭا قاتىناستار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ مەن جەتىلدىرۋ باعىتى قاجەتتىلىگىن كۇن تارتىبىنە قويدى. قازاقستاندىق عالىمدار الەمدىك ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى تاجىريبەنى زەرتتەپ، وزىنە ءتان ۇلتتىق، ءدىني ەرەكشەلىكتەرى بار قازاقستان جاعدايىندا ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن ىزدەدى. كەڭەس وداعىندا «ءبىر قازاندا قايناتۋ تاجىريبەسى» ارقىلى جاڭا قاۋىم «كەڭەس حالقىن» قالىپتاستىرۋ دەپ اتالاتىن ەسكى تۇجىرىمداما قازاقستان ءۇشىن ءتيىمسىز ەدى. بۇل ۇلتارالىق قايشىلىقتى شيەلەنىستىرۋى مۇمكىن ەدى. وسىنداي جاعدايدا قازاقستان باسشىلىعى باسقا ەلدەر تاجىريبەسىن ەسەپكە الا وتىرىپ، تىڭنان جول ىزدەدى. قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى وسىنداي ىزدەنىستەن تۋدى. 2003 جىلى 23 جەلتوقساندا قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ 10 سەسسياسىنداعى بايانداماسىندا، ن.ءا.نازارباەۆ « ءبىز، ەلىمىزدىڭ باستى جەتىستىگى - ۇلتارالىق قاتىناس كەلىسىمى، ءبىزدىڭ ورتاق ۇيىمىزدەگى تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ ورناۋى بولىپ سانالادى دەپ ايتقانىمىزدا، بۇل تەك جاي عانا اقيقات ەمەس. بۇل تۇراقسىز دۇنيەدەگى ەلەۋلى تابىسىمىز. مۇندا قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءرولى مەن ەڭبەگى وتە جوعارى»،- دەپ باعالادى. ۇلتارالىق قاتىناستاردى جەتىلدىرۋ، ۇيلەسىمدىلىكتى قالىپتاستىرۋ قازاقستاننىڭ جەتىستىگى عانا ەمەس، باسقا كورشىلەس ەلدەر ءۇشىن دە جاڭا دامۋ ۇلگىسى رەتىندە قابىلدانىپ، باعالاندى.

قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ەمەس سلاۆيان ۇيىمدارى: رەسپۋبليكالىق «لاد» سلاۆيان قوزعالىسى، «دالا ولكەسى كازاكتارى وداعى»، «قازاقستانداعى ورىس قاۋىمداستىعى»، «جەتىسۋ كازاكتارى وداعى»، نەمىستەردىڭ «ۆيدەرگەبۋرت» قوعامى، قازاقستان كارىستەرىنىڭ اسسوتسياتسياسى»، شەشەن-ينگۋشتاردىڭ ۇلتتىق-مادەني ورتالىعى «ۆايناح»، ەۆرەيلەردىڭ «الەف»، ازەربايدجانداردىڭ «حازار»، ۋكراينداردىڭ «ۆاترا»، تاتار-باششقۇرتتاردىڭ «تان»،ارميانداردىڭ «ۆان»، بەلورۋستاردىڭ «بەلورۋس»، تاجىكتەردىڭ «پارۆيز»، پولياكتاردىڭ «پولياك»، دۇنگەندەردىڭ «دۇنگەن ورتالىعى» جانە ۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق-مادەني ورتالىعى ۇلتتار اراسىندا تاتۋلىق پەن سەنىمدى نىعايتۋدا قىرۋار جۇمىس اتقارعانى ءسوزسىز. بۇل اتالعان ۇيىمدار مەن ۇلتتىق مادەنيە ورتالىقتار ۇلتارالىق قاتىناستاردى نىعايتۋداعى، ەل ىشىندەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋداعى ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ پرەزيدەنت سايلاۋىندا ن.نازارباەۆتىڭ قايتا سايلانۋىن بەلسەندى قولدادى[9].

قازاقستاندا تۇراتىن ۇلتتار قازاقستاندى ءوز وتانىم دەپ ەسەپتەيدى. مىنا مالىمەتكە نازار اۋدارالىق.

قازاقستاندى ءسىز ءوز وتانىم دەپ ەسەپتەيسىز بە ؟ دەگەن سۇراققا

بۇل مالىمەتتەن كورىپ وتىرعانىمىزداي قازاقستاندى ءوز وتانىم دەپ سانايتىندار قاتارى قازاقتاردا عانا ەمەس، ورىس جانە باسقا ۇلتتار اراسىندا 2001 جىلمەن سالىستىرعاندا ەلەۋلى تۇردە وسكەن. كەلەشەككە دەگەن سەنىم مەن وتكەنگە قاناعاتتانۋشىلىق ناتيجەسىندە وتانشىلدىق، قازاقستاندىق پاتريوتيزم رۋحىنىڭ قالىپتاسۋى بايقالادى. بۇل پرەزيدەنتتىڭ ۇلتارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى سىندارلى ساياساتىنىڭ جەمىسى. ال سىندارلى ساياسات ۇلتارالىق تۇسىنۋشىلىك پەن ءوزارا سەنىمگە كەپىلدىك بەرۋدە. كەزىندە ن.نازارباەۆتىڭ «... ەگەستەرگە، ۇلتشىلدىق سەزىمنىڭ ءورىس الۋىنا، قوعامداعى ءبىر توپتىڭ كەلەسى ءبىر توپتارعا تيىسۋىنە جول بەرمەۋ ەرەكشە ماڭىزدى بولدى»[10]، دەپ جازۋى جانە 90 جىلدارداعى ەكونوميكالىق قيىنشىلىق، داعدارىس، ۇلتارالىق قاتىناستاردا شيەلەنىستىڭ تۋى، ەلدىڭ ەرتەڭىنە دەگەن سەنىمسىزدىك نىشاندارىنىڭ بايقالۋىن ەسكە الىپ «1990 جىلدار باسىندا ءبىز قۇزدان قۇلاۋعا شاق تۇردىق»، دەپ اشىق ايتا وتىرىپ دۇرىس ساياسات ۇستاۋى مەن ونى جۇزەگە اسىرۋى رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ ۇلتارالىق قاقتىعىسسىز، ۇيلەسىممەن دامۋىنا جول اشقانى اقيقات. پرەزيدەنتتىڭ «كوپۇلتتى قازاقستان حالقى اۋىر تاريحي ەمتيحاندى سۇرىنبەي ءوتتى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاۋەلسىز دامۋ جىلدارىندا ۇلتتىق، ءدىني سيپاتتا ءبىر دە ءبىر قاقتىعىس بولعان جوق. الداعى ۋاقىتتا دەموكراتيالىق مەملەكەتتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋدا، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ باستى ىستەيتىن ءىسىمىز وسى. ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق جانە قوعامدى بىرىكتىرۋ - وسى ساياساتتىڭ وزەگى بولماق[11]،-دەۋى ۇلتارالىق قاتىناستار ساياساتىندا، ەل ىشىندەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدا باستى باعدارلاما بولاتىنى ايقىن.

قازاقستان كوپ ۇلت وكىلدەرى شوعىرلانعان رەسپۋبليكا بولعاندىقتان، ءاربىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ول ۇلكەن، ياعني سان جاعىنان كوپ نە از بولعانىنا قاراماستان وزىنە ءتان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى بار. ولاردىڭ ۇلتتىق مادەنيە، ءتىل، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر، شارۋاشىلىق، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەۋ، تالاپ تىلەكتەرىنە نەمقۇرايلىق تانىتۋ، تىكەلەي نە جانامالاي تۇردە بولسىن ۇلتتىق مۇدەگە شەك قويۋ ۇلت وكىلدەرى اراسىندا ارازدىق، الاۋىزدىق تۋعىزاتىنى بەلگىلى.

تاريحقا شەگىنىس جاساساق، وتكەن كوممۋنيستىك باسقارۋ جۇيەسى كەزەڭىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇدەسىنە قاتىستى ماسەلەلەر ءوز دەڭگەيىندە شەشىلمەگەنى كىمگە دە بولسا قۇپيا ەمەس. وسى جاعدايلار قازاق ۇلتى وكىلدەرى اراسىندا ۇلتتىق نيگيليزمنىڭ، ياعني ءوز ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەۋ، كۇمانمەن قاراۋ كوزقاراسىنىڭ تۋىنا جانە ۇلتتىق كوسپوپوليتيزمنىڭ، ياعني، باسقا ۇلت پەن ونى رۋحاني قۇندىلىقتارىن ءوز ۇلتى مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارىنان جوعارى قويۋ تەندەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلدى. ۇلتتىق مۇدەنى ەسكەرمەۋ مەن وعان نۇقسان كەلتىرۋ ۇلتارالىق قاتىناستاعى تۇراقتىلىققا، ءوزارا قۇرمەت پەن سەنىمگە سىنا تۇسىرەدى. كەزىندە اۆستريالىق عالىمدار رەننەر مەن باۋەر «...ەگەر ءبىز ۇلت دەگەنىمىزدىڭ نە ەكەندىگىنە تولىق جاۋاپ بەرگىمىز كەلسە، ونىڭ نەگىزگى باستى كومپونەنتتەرىن ءبىلۋىمىز قاجەت. ۇلت دەگەنىمىز - ءتىلدىڭ بىرلىگى، تەرريتوريانىڭ تۇتاستىعى، ەكونوميكالىق ءومىردىڭ جاقىندىعى، ادەت-عۇرىپ پەن مادەنيەتتىڭ ورتاقتىعى نەگىزىندە قۇرىلعان ادامداردىڭ قاۋىمداستىعى» دەپ، «وسى اتالعان ۇلتتى قۇرايتىن نەگىزگى كومپونەنتتەردىڭ ءبىرى جويىلسا، ول بەلگىلى ءبىر تاريحي كەڭىستىكتە ۇلتتىڭ جويىلۋىنىڭ باسى»، دەپ ەرەكشە توقتالدى.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تەوريالىق تۇرعىدا نەگىزدەلگەن بۇل قاعيداعا كەڭەس ۇكىمەتى نازار اۋدارمادى، ال عالىمدار ۇلت ماسەلەسىن كوتەرۋگە «ۇلتشىل» دەپ ايىپتالۋدان قاۋىپتەنىپ، بۇل ماڭىزدى ماسەلەنىڭ وتكىر تۇستارىن اينالىپ ءوتتى. وسى جاعداي بۇرىنعى كەڭەس وداعىندا ۇلتتىق پروبلەمالارىدىڭ شەشىلمەۋىنەن، ولاردىڭ شامادان تىس جيناقتالۋىن تۋعىزدى. اقيقاتىنا كەلسەك، سان جاعىنان از ۇلتتاردىڭ بەلگىلى ءبىر تاريحي كەڭىستىك پەن ۋاقىتتا جويىلۋىنا، جوعالۋىنا اكەلدى. ۇلتتىق مەملەكەتى بار قازاق حالقى دا ۇلتتىق داعدارىسقا دۋشار بولدى. قازاق ءتىلى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق قاتىناس تىلىنە عانا اينالدى، مەملەكەتتىك قارىم قاتىناس رەسمي قۇجاتتار جانە عىلىم تىلىنەن بىرتىندەپ ىعىستىرىلىپ شىعارىلدى.

1959 جىلعى ساناق مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، 21378 قازاق انا ءتىلىم ورىس ءتىلى دەپ مالىمدەسە، ەندى 918-ءى باسقا تىلدەردى انا ءتىلىم دەپ اتاعان[12, س.162-163]. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارىلىپ، قازاقتاردىڭ انا تىلىنەن باس تارتۋ سيندرومىنىڭ باستاپقى كەزەڭى ەدى. بۇل قاۋىپتى ءۇردىس توقتامادى، ودان ءارى ءوز جالعاسىن تاپتى. مىسالى، 1970 جىلعى ساناق مالىمەتى بويىنشا وداقتا 5 298 818 قازاق بولسا، ونىڭ 86 789-ى انا ءتىلىم ورىس ءتىلى دەسە، 17033-ءى باسقا ۇلت تىلدەرىن اتادى[13, س.20]. ال، 1979 جىلعى جانە ودان كەيىنگى 1989 جىلعى ساناق مالىمەتتەرى ودان دا وتكەن اۋىر ەدى. 1979 جىلى 6 566 442 قازاقتىڭ 131 314 انا ءتىلىم ورىس ءتىلى دەسە، ال 34 مىڭى باسقا تىلدەردى اتاعان بولاتىن[14, س.71]. بۇل ەكى ساناق ارالىعىندا انا تىلىنە باس تارتۋشىلار سانى 103 822 دەن 175 246 ادامعا ءوستى. ارادا ونى جىل وتكەن سوڭ 1989 جىلى ساناقتا بۇل كورسەتكىش انا تىلىنەن باس تارتۋشىلار سانى 300 مىڭ ادامعا جۋىقتادى. بۇل اتالعان جاعداي باسقا دا ۇلت وكىلدەرىنە ءتان ەدى. مىسالى، كەڭەس وداعىنداعى نەمىستەردىڭ 1959 جىلى 75% انا ءتىلىم نەمىس ءتىلى دەسە، 1970 جىلى بۇل كورسەتكىش 66,6%، 1979 جىلى 57%، 1989 جىلى 46% -كە كەمىدى. اقيقاتىندا انا تىلىنەن ايرىلۋ - ورىنى تولمايتىن، قالپىنا كەلتىرىلۋى وتە قيىن، جاڭادان مۇمكىندىك پەن ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىن پروتسەسس ەدى. ۇلتارالىق قاتىناستارداعى باستى كومپونەنتتەردىڭ ءبىرى ءتىل ماسەلەسىن وربىتتىك. ارينە، بۇل ماسەلەگە بۇگىنگى كۇندەرى كوپشىلىك قاۋىم ازدى كوپتى تانىس. بىراق، ۇلتتىق جانە ۇلتارالىق قاتىناستارداعى وتكەن كەلەڭسىز قۇبىلىستاردى جەتىك، تەرەڭ ءبىلۋ ارقىلى مۇنداي جاعدايدىڭ قايتالانباۋىنا نازار اۋدارۋ ماڭىزدى.

كوپتەگەن دەرەكتەردى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ مۇمكىندىگىنشە ابايلاپ پايدالانىپ، عىلىمي نەگىزدە تالداپ قولدانۋى جيناقتالعان پروبلەمالاردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، تاعى دا كەڭەس وداعى كەزىندەگى 1970, 1979, 1989 جىلعى ساناق مالىمەتتەرىنە نازار اۋدارساق بارلىق رەسپۋبليكالاردا جەرگىلىكتى ۇلت ءتىلىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىلۋ دەڭگەيىندە ايىرماشىلىق بار. ۋكراينادا ۋكراين، وزبەكستاندا وزبەك، تاجىكستاندا تاجىك، گرۋزيادا گرۋزين جانە بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلت ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيى ۇنەمى ءوسىپ وتىرعان. ال، قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش كەرىسىنشە، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋى كەمىپ وتىرعان. 1970 جىلى - 1,3%; 1979 جىلى - 1,2%; 1989 جىلى - 1,1% قانا. رەسپۋبليكامىزدا سان جاعىنان باسىم ورىس ۇلتىنىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيى مىناداي: 1971 جىلى - 0,9%; 1979 جىلى - 0,6%; 1989 جىلى - 0,4% قانا بولاتىن. وسىنداي جاعدايدا ورىس ۇلتىن جەرگىلىكتىك قازاق حالقى ءتىلىن بىلمەيدى دەپ كىنالاۋعا بولار ما ەدى. سوندا، ءوز انا تىلىنەن باس تارتقان 300 مىڭعا جۋىق، دەموگراف عالىم م.ءتاتىموۆ پىكىرىنشە قازاق ءتىلى انا ءتىلىم دەگەنىمەن ونى بىلمەيتىن 40% كە جۋىق ءوز قازاقتارىمىز تۋرالى نە ايتقان بولار ەدىك. ارينە، كەڭەستىك جىلدارى قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەنۋگە نازار اۋدارىلمادى. باسقارۋ جۇيەسى قازاقستاندا قازاقتاردىڭ جانە باسقا دا اسىرەسە، از ۇلتتار مۇدەسىن شەكتەۋ ارقىلى «جاساندى ۇلتتار لابوراتورياسىن» جاساماق بولدى.

ۇزاق جىلدار بويىنداعى ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني جاعدايلارعا تالداۋ جاساساق قازاقستانداعى قايسى ءبىر ۇلت بولماسىن توتاليتارلى ءامىرشىل جۇيە قۇربانى بولدى. 30-شى جىلدارى كۋلاك رەتىندە جەر اۋدارىلعانداردى، 50-ءشى جىلدارى تىڭ يگەرۋگە كەلگەندەردى، 30-40 جىلدارى ءوز اتا مەكەندەرىنەن كۇشپەن قۋىلىپ كەلگەن شەشەندەر مەن ينگۋشتەردى، قاراشاي مەن بالكارلاردى، نەمىستەر مەن كارىستەردى، تۇرىكتەردى، قىرىم تاتارلارىن ت.ب. ءبىز قازاق ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن جانىن اۋىرتا كىنالاي الار ما ەدىك. ارينە، جوق. سەبەبى، ولاردىڭ ءوز پروبلەماسى باسىنان اسىپ جاتتى. مىسالى، 1944 جىلدىڭ قىسىندا شەشەندەردى ءوز اتا قونىستارىنان زورلىقپەن كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى. قاقاعان ايازدا قازاقستانعا جۇك پوەزدىمەن كەلىپ توقتاعانعا شەيىن جولدا بىرنەشە مىڭ ادام ءولدى. كوپشىلىگى ايەلدەر مەن بالالار ەدى. مۇنداي جاعداي قازاقستانعا كۇشتەپ دەپورتاتسيالانعان باسقا ۇلت وكىلدەرى باسىنان دا ءوتتى. ارينە، وتكەن ۋاقىت قاي جاعىنان بولماسىن قازاقتارعا دا جەڭىل بولعان جوق. بىراق، ءبىز ەڭ باستىسى ءوز جەرىمىزدە، اتا مەكەنىمىزدە جۇردىك.

قازىر ۋاقىت وزگەردى. رەسپۋبليكادا تۇراقتىلىق پەن ءوزارا تۇسىنۋشىلىكتى ساقتاۋ، وركەنيەتتى ەلدەر لەگىنە ىلەسۋ باستى باعىت. قازاقستاننىڭ كەلەشەگى، ەكونوميكالىق وركەندەۋى، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنداعى دامۋ - ۇلتارالىق قاتىناستارداعى تۇراقتىلىق فاكتورىمەن بايلانىستى. سوندىقتان دا بولار، ەل پرەزيدەنتى 2011 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «...ءبىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز - بەرەكەلى بىرلىگىمىز»، -دەپ اتاپ كورسەتتى[6].

قازىرگى كەزەڭدە ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى تمد مەملەكەتتەرىنىڭ قايسىسىندا بولماسىن ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ مەن قالىپتى دامۋ ۇردىسىندە باستى ماسەلە. 2010 جىلى قىرعىزستاندا وشتاعى قىرعىزدار مەن وزبەكتەر اراسىنداعى قاقتىعىس، قانتوگىس، رەسەيدەگى ۇلتتار اراسىندا جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋى بۇل ماسەلەگە قايتا ورالۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىردى. رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى مەدۆەدەۆ پەن پرەمەر مينيستر ۆ.پۋتين بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىپ، ۇلتارالىق شيەلەنىستى، قاقتىعىستى تۋدىرۋدى ەشبىر جاعدايمەن، الەۋمەتتىك ماسەلەمەن اقتاۋعا بولمايتىندىعىن اتاپ ءوتتى. مەملەكەتتىڭ، جالپى قوعامنىڭ قالىپتى دامۋىنا نۇقسان كەلتىرەتىن، تۇراقتىلىعىن بۇزاتىن ۇلتتار اراسىندا قايشىلىقتىڭ تۋى، ونىڭ ارنادان شىعىپ احۋالدى ۋشىقتىرىپ، قانتوگىسكە اكەلۋى كوپ ۇلتتى تمد ەلدەرىنىڭ قايسىسىندا بولماسىن جول بەرۋگە بولمايتىن جاعداي ەكەندىگى بەلگىلى. سوندىقتان، كوپ ۇلت وكىلدەرى مەكەندەگەن تمد ەلدەرىندە ۇلتتار اراسىندا ارازدىق تۋدىراتىن، تۋدىرۋى مۇمكىن جايلاردىڭ الدىن الۋ، تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، ونىڭ جولدارى مەن تاسىلدەرىن جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىندا زەرتتەۋ عالىمدار الدىنداعى وزەكتى ماسەلە. كەڭەس وداعى كەزىندەگى يدەولوگيالىق سيپاتىنا، ءبىر جاقتىلىعىنا قاراماستان ەداۋىر زەرتتەلگەن ۇلتتار مەن ۇلتارالىق قارىم قاتىناس ماسەلەسى بۇگىنگى كۇنى جان جاقتى قاراۋ، ءار قىرىنان زەرتتەۋ، شيەلەنىستى تۋدىرماۋ جانە ونى باسەڭدەتۋ، ءتيىمدى، تۇجىرىمدى پىكىرلەر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن عالىمداردان سونى ۇسىنىستاردى تالاپ ەتۋدە. ءار ادامعا  ازاماتتىق مىندەت جۇكتەۋدە. رەسەيلىك عالىمدار تۇراقتى دامۋ تۇجىرىمداماسىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋدە. تۇراقتى دامۋ تۇجىرىمداماسىن ادامزاتتىڭ الەۋمەتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق ساياسي ءومىر ءسۇرۋ قىزمەتىندە، قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاق وكىلدەرىنە جەر بەتىندەگى ادامزات قوعامى مەن تابيعاتتىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ءۇردىس رەتىندە قاراستىرۋدا[15].

تاعدىردىڭ جازۋىمەن، دالىرەك ايتساق، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق شارالارى نەگىزىندە كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكاعا اينالعان قازاقستاندا ۇلتارالىق قاتىناستا تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن قۇرىلعان قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى  ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ، ونى نىعايتۋ جولىندا جاسالعان يگىلىكتى قادام عانا ەمەس، باسقا مەملەكەتتەر ءۇشىن دە لايىقتى تاجىريبە. قازاقستان باسقا تمد رەسپۋبليكالارىنا قاراعاندا بۇل نازىك ماسەلەگە ەرتە كوڭىل ءبولدى، دۇرىس جول تاڭداي الدى. ەل بىرلىگىن ساقتاۋ مەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ەل دامۋىنىڭ باستى شارتى ەكەندىگىن دۇرىس ايقىندادى. قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ ەركىن دامۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرىلدى. ساياسي تۇراقتىلىق ەكونوميكالىق دامۋعا نەگىز بولىپ قالاندى. كەلەشەگى كەمەل ەل ۇلتارالىق قاتىناستا ساياسي-الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى تۇعىرعا قوندىرىپ نازاردا ۇستادى. ەل باسى جولداۋىندا «تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان جولىنىڭ - بوستاندىق، بىرلىك، تۇراقتىلىق، وركەندەۋ سەكىلدى ارقاۋلىق قۇندىلىقتارى قالىپتاستىرىلدى» دەپ انىق كورسەتىلدى[6].

قوعامدا دەموكراتيانىڭ بەل الۋىنىڭ شارتتارىنىڭ ءبىرى - حالىق كوپشىلىگىنىڭ ۇستانىمدارى ء(دىنى، ءتىلى، مادەنيەتى) باسىمدىق الۋى كەرەك[16]. سولاي بولعانىمەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى، تاريحي جادى، مۇرات ماقساتتارىنىڭ قۇرمەتتەلۋى ۇلتارالىق قاتىناستاردى نىعايتۋعا جول اشاتىنى ايقىن.

د.بەلل: «پوستيندۋستريالدىق قوعام كونتسەپتسياسىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق دامۋ ماسەلەسى، مادەنيەت پەن ادامنىڭ دامۋىنا جول اشۋ»[17] دەگەن بولسا، قازاقستان ءوز جەرىن مەكەندەگەن بارلىق ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ ەركىن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ءوزارا سەنىم مەن تولەرانتتىلىق كونتسەپتسياسىن ۇستانىپ وتىرعان ەل.

1.  //دەلوۆوي مير. سپەتسيالنىي ۆىپۋسك. 2005, №5. (41) س.31.

2.  نازارباەۆ ن. قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل

جاڭارۋ جولىندا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان

حالقىنا جولداۋى. //اقيقات. 2005, №3. 5 ب.

3.  بۇل دا سوندا، 6 ب.

4.  مەجناتسيونالنايا ستابيلنوست ۆ كازاحستانە. /دەلوۆوي مير. 2005,  №5.

(41) س.10.

5.  قر پرەزيدەنتىنىڭ  قازاقستان حالقىنا  جولداۋى. //اقيقات. 2005,  №3.  9 ب.

6. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى.

28.01.2011 ج. بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز.

7.  شاۋەنوۆ ە. پروبلەمى مەجناتسيونالنوگو سوگلاسيا ۆ ۋسلوۆياح

منوگوسوستاۆنوگو كازاحستانسكوگو وبششەستۆا. //ەۆرازيسكوگو سووبششەستۆو.

2000. №4. (32), س.144.

8.  كراتكيە يتوگي پەرەپيسي ناسەلەنيا 1999 گودا ۆ رەسپۋبليكە كازاحستان.

2001.

9.  سلاۆيانسكيە ورگانيزاتسي ۆىبيرايۋت پرەزيدەنتا. ۆىبور «ۆايناحا» ي در.

// دەلوۆوي مير. 2005, №5. (41) س.16-32.

10.  نازارباەۆ ن.ءا. ءجۇز جىلعا تاتيتىن ون جىل. //استانا اقشامى، 2001,

20 جەلتوقسان.

11. نازارباەۆ ن.ا. ۋچيتسيا جيت سۆوبودنوم وبششەستۆە (ينتەرۆيۋ پرەزيدەنتا

رك گازەتام «ەگەمەن قازاقستان» ي كازاحستانسكايا پراۆدا») //كازاحستانسكايا

پراۆدا. 21 دەكابريا 1999 گ.

12. يتوگي ۆسەسويۋزنوي پەرەپيسي ناسەلەنيا 1959 گودا. كازاحسكايا سسر. م.، 1962. تاب.53

13. يتوگي ۆسەسويۋزنوي پەرەپيسي ناسەلەنيا 1970 گودا. ءىۇ توم. م.، 1973.

14. چيسلەننوست ي سوستاۆ ناسەلەنيا سسسر. ۆسەسويۋزنوي پەرەپيسي ناسەلەنيا 1979 گودا.

م.، 1984. س.71.

15. بارلىباەۆ ح.ا. پۋت چەلوۆەچەستۆا: ساموۋنيچتوجەنيە يلي ۋستويچيۆوە رازۆيتيە. م.:

يزد-ۆو گوسۋدارستۆەننوي دۋمى، 2001. وبششايا تەوريا گلوباليزاتسي ي ۋستويچيۆوگو

رازۆيتيا. م.: يزد-ۆو گوسۋدارستۆەننوي دۋمى، 2003.

16. ساياسات Policy 2010, مارت. №3. 38 ب.

17. بەلل د. گريادۋششەە پوستينندۋستريالنوە وبششەستۆو. وپىت سوتسيالنوگو

پروگنوزيروۆاننيا. -موسكۆا.: Academia, 1999. - 786 ب.

«اباي-اقپارات»