سايلاۋ الدىنداعى حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن بىلگىڭىز كەلسە، قاراپايىم ادامدارمەن وي ءبولىسىپ كورىڭىز. بازار ساتۋشىلارىمەن، اۋىلدىڭ قاتارداعى تۇرعىندارىمەن نەمەسە قالاداعى تاكسيستەرمەن، ستۋدەنت جاستارمەن.

قوعامدى مەڭدەگەن جەمقورلىق تۋرالى ولار جاقسى بىلەدى جانە كىجىنىپ تۇرىپ ايتادى. ال، سويتە تۇرا ولاردىڭ دەنى  ەشبىر باسشىنىڭ، اكىمدەردىڭ، ءتىپتى دەپۋتاتتىڭ دا اۋىسىپ، جاڭارۋىن قالامايدى ەكەن. نەگە دەسەڭ، بارلىعى ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي-اق: «قاجەتى قانشا؟ ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر اش جەمقور كەلەدى. ول جەپ، تويىپ بولعانشا (؟)... ودان گورى تويعانى وتىرا بەرسە، تارتا جەيتىن شىعار...».

سايلاۋ الدىنداعى حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن بىلگىڭىز كەلسە، قاراپايىم ادامدارمەن وي ءبولىسىپ كورىڭىز. بازار ساتۋشىلارىمەن، اۋىلدىڭ قاتارداعى تۇرعىندارىمەن نەمەسە قالاداعى تاكسيستەرمەن، ستۋدەنت جاستارمەن.

قوعامدى مەڭدەگەن جەمقورلىق تۋرالى ولار جاقسى بىلەدى جانە كىجىنىپ تۇرىپ ايتادى. ال، سويتە تۇرا ولاردىڭ دەنى  ەشبىر باسشىنىڭ، اكىمدەردىڭ، ءتىپتى دەپۋتاتتىڭ دا اۋىسىپ، جاڭارۋىن قالامايدى ەكەن. نەگە دەسەڭ، بارلىعى ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي-اق: «قاجەتى قانشا؟ ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر اش جەمقور كەلەدى. ول جەپ، تويىپ بولعانشا (؟)... ودان گورى تويعانى وتىرا بەرسە، تارتا جەيتىن شىعار...».

ۋاجدەرىنىڭ ءتۇرىن قاراڭىز! سوندا، اركىم جەۋ ءۇشىن عانا لاۋازىمعا كەلەدى ەكەن جانە ونىسىنىڭ ەش سوكەتتىگى دە بولماعانى عوي؟! قوعامدا نەگە مۇنداي كەلەڭسىز وي ورنىعىپ العان، نەگە وعان ەنجار قارايمىز؟! كەزىندە الەمدى جەكە دارا بيلەمەك بولعان شىڭعىس حان - تەمۇجيننىڭ ءوزى «حاننىڭ تاعى اۋىسپالى، قولداعى بيلىككە دە كەزەك بار» - دەپ، تاقتىڭ ماڭگى ەمەستىگىن، ۋاقىتى كەلگەندە وزگەگە تاپسىرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ كەتكەن. ولاي بولسا، قازىرگىدەي وركەنيەت داۋىرىندە جەمقورلاردى بيلىكتىڭ ماڭىنا جولاتپاۋمەن قاتار ونى ۇنەمى بىلىكتى دە العىر جاس بۋىن وكىلدەرىمەن الماستىرىپ، جاڭارتىپ، تازارتىپ وتىراتىن ءۇردىستى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك ەدى عوي. ارينە، بۇل جەردە مەن بىزدە ساپىرىلىسىپ جاتاتىن كوزبوياۋشىلىقتى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. شىنايى دەموكراتيالىق ءتارتىپتىڭ ورناۋى بارىنەن ماڭىزدى بولماس پا. جاڭا پارلامەنتكە كىمدى، قانداي قاسيەتىنە قاراي سايلايمىز دەگەن ساۋال وسىندايدا ەرىكسىز ويعا ورالادى.

جالپى قوعامداعى ساياسي، قۇقىقتىق ءتۇرلى ولشەمدەردىڭ سىرتىندا مورالدىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن جازىلماعان زاڭ بار. ادامزات ءومىرىنىڭ قوزعالىسى اياسىندا تۋىپ شىققان قۇندىلىقتاردىڭ اراسىندا ءدال وسى ار ۇياتتان بيىگى جوق شىعار، ءسىرا! سونىسىمەن دە مورال دەگەن شىن مانىندە بارىنەن كۇشتى. ول زاڭ سەكىلدى ەمەس. سوندىقتان ونى بيلىك، بەلگىلى ءبىر توپ جاساي المايدى. ءتىپتى، ءوز قالاۋىمەن وزگەرتۋگە دە ەش مۇمكىندىگى جوق.

جالپى قوعام بۇكىل بولمىسىمەن رۋحاني ومىردەن تۇرادى دەسەك قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز. سەبەبى، ونى جاساۋشى ادام - ءوزى وزىنە رۋحاني پايىمدى جاساپ الىپ، سونىسىنا ەرىپ ءومىر سۇرەدى ەمەس پە. ولاي بولسا، ساياسي بيلىك يەلەرىنىڭ مورالدىق جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ، ءدال بۇگىنگى كۇنگى وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر.

تاريحتىڭ سپيرالدىق تۇرپاتپەن،  وزىندىك تسيكلدەرىمەن جالعاساتىندىعىن ەسكەرسەك، ساياسات اتتى «سايقالدىڭ» لاستانۋى دا ءوزىنىڭ زاڭدىلىعىمەن ءجۇرىپ جاتقان ءۇردىس شىعار. الايدا، ساياسي ءۇردىستىڭ ءدال بۇگىنگىدەي بىلىققان كەزى تاريحتا سيرەك كەزدەسكەن بولار. ايتالىق، ساياساتقا لاس تاسىلمەن ارالاسۋ، ءبىر ادامنىڭ دارا بيلىگىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى، ءوز قۇزىرەتىن حالىقتىڭ مۇددەسىنە ەمەس، قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋگە ارناۋى، ورتاق بايلىقتى وتباسىنىڭ ۋىسىندا عانا ۇستاۋ ت.س.س.

مۇندايدى الاستاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟  وعان قارسى كۇش قولدانا المايسىڭ. زاڭ-زاكۇن ايتىپ، يلاندىرۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. عىلىمي تۇرعىدان كەلگەندە، ەڭ دۇرىسى - مورالدىق جاۋاپكەرشىلىك قانا. الايدا، مۇنىڭ ءوزى ورىندالماس ارمان ىسپەتتى كورىنەر. سەبەبى، سول ءمورالىڭنىڭ ءوزىن مويىنداپ جاتقان كىم بار؟!

اركىمدە ءوز قۇزىرەتىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن قولىندا بيلىگى بولۋى كەرەك. ول بيلىك جوق بولسا شە؟ ال، شىن مانىندە، ءوز قۇزىرەتىن جۇزەگە اسىرىپ وتىرعاندار  ءسىز بەن ءبىزدىڭ بيلىگىمىزدى شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلۋشىلەر. ەندەشە، ولارعا ءبىزدىڭ جوعارى تالاپ قويۋعا تولىق قاقىمىز بار عوي. بيلىك جايىن تۇسىندىرەتىن بيحەۆوريستىك تەوريادا: «بيلىك دەگەنىمىز ادامنىڭ ءوز ءومىرىنىڭ قادىرىنە جەتە وتىرىپ، دۇنيە مۇلىك، اتاق-داڭق، ەركىندىكتى يەلەنۋى جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن كەپىلدەندىرۋ قۇرالى» - دەپ، انىقتايدى. ارينە، جوعارىداعى ايتقانىمىزدان مۇلدە وزگەشە پايىم جاتىر. اتالمىش تەورياعا قاراپ، بازبىرەۋلەر عىلىمي تۇردە وسىلاي ەكەن عوي دەۋى مۇمكىن. الايدا، ولاي ەمەس.

وسى جەردە جالپى ساياسي بيلىك كوشباسشىلارى قايدان، قالاي تۋىپ شىعادى دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. جالپىلاي العاندا، سايلانۋ، تاڭدالىپ تاعايىندالۋ جانە مۇراگەر رەتىندە تانىلۋ بار. ءبىزدىڭ جاعدايدا سوڭعىسى بولماۋعا ءتيىس. وعان ەش نەگىز دە جوق. ال، سايلانۋ، تاعايىندالۋ قولدانىستا بار دۇنيە. نەگىزى، ءادىل جولمەن باسەكەگە ءتۇسىپ، جەڭىپ شىعىپ سايلانۋعا بولادى. توپ ورتادان تاڭدالىپ تاعايىندالۋ دا بار. بۇل ەندى دەموكراتيا!

ال، سايلاۋدى بىلىقتىرىپ، داۋىس ۇرلاپ تا «جەڭىسكە» جەتۋگە بولادى، ياعني، اۆتوريتارلىق جولمەن. سول سياقتى سىبايلاستىق جولمەن لاۋازىمعا تاعايىندالۋ، قىزمەتتىك تاقتى ساتىپ الۋ دا بار. وسىلايشا، مەملەكەتتىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن، قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ بەرەكەسىن قاشىراتىن كورىنىستەر قىلاڭ بەرىپ جاتادى. ونداي بىلىق-شىلىقتان ارىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى - تاعى دا سول ار-ۇجدان، مورال دەر ەدىك.

ۇلى ويشىلداردىڭ پايىمداۋىنشا، بيلىككە قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى تۇبىرىمەن كەزدەيسوقتىقتان تۇرادى ەكەن. سەن پرەزيدەنت، پرەمەر مينيستر، دەپۋتات، مينيستر، اكىم بول، مەيلى.  بارلىق لاۋازىمدىق ورىنتاق كوپ جاعدايدا كەزدەيسوق سيپاتتا يەسىن تاباتىن كورىنەدى. ايتپەسە، بىرەۋدىڭ پەشەنەسىنە ماڭگىلىك جازىلىپ قويىلعان زاڭدىلىق بولماسا كەرەك. تاڭدالىپ الىنۋدىڭ ءوزى تەرەڭ ماعىناسىنا ۇڭىلگەندە كەزدەيسوقتىعى باسىم تۇسەتىن جايى بار. ءبىر ورىنعا ۇسىنىلعان ەكەۋدىڭ ءبىرىنىڭ باسىم ءتۇسىپ تاڭدالۋى ونىڭ باسەكەلەسىنەن وزىق تۋعاندىعىندىعىندا ەمەس. باعى جانىپ، وزا شاپقاننىڭ ءوزى «جەڭىلگەن» باسەكەلەسىنىڭ الىپ تاستاعان تىرناعىنا دا تاتىماۋى مۇمكىن. الايدا، كەزدەيسوق تاڭداۋ سوعان ءتۇستى. سوندىقتان، ساياساتتاعى ساپىرىلىسقان باسەكەدە ار-ۇجدان ماسەلەسىنە كوبىرەك نازار اۋدارۋىمىز كەرەك سەكىلدى.

مىسال رەتىندە ورمان ءومىرىن الايىق. وندا اڭداردىڭ پاتشاسى - ارىستان.  قويان مەن ارىستان ەكەۋىنىڭ اراسىندا ازۋ ءتىس پەن تىرناق، كۇش-قۋات جاعىنان ءبىتىم-بولمىستىق ايىرماشىلىقتارى جەتكىلىكتى. ولاي بولسا، شىنايى ومىرىمىزدە حالىق - ارىستان، ساياساتكەر - قويان دەپ بىلگىن! قازىر ءبىز ءبارىن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز. ساياساتكەر مىرزالار وزدەرىن ارىستان ەكەنبىز دەپ ويلاپ ءتىپتى قاتتى قاتەلەسىپ كەتتى. ونى كۇندەلىكتى ءجۇرىس-تۇرىستارىنان، سويلەگەن سوزدەرىنەن انىق اڭعارۋعا بولادى.

ساياسي بيلىك يەلەرىنە قويىلاتىن مورالدىق تالاپتىڭ اياسى وتە كەڭ. ونى ءتىپتى تولىققاندى تۇردە انىقتاۋدىڭ ءوزى قيىن. سوندىقتان، اينالىپ كەلىپ، كونە ويشىلدارعا سونىڭ ىشىندە اريستوتەلگە جۇگىنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ونىڭ «بيىك مورال»، «ساياسات»، «شەشەندىك ونەر» سىندى شىعارمالارىنان وي تۇيىندەر بولساق مىنانداي:

-  جالعان سويلەمەۋ، حالىقتى الداماۋ;

-  زاڭدى بۇلجىتپاي ورىنداۋمەن قاتار ەتيكالىق تاربيەسىنىڭ مىقتىلىعى;

-  پاراقورلىققا، جەمقورلىققا مويىنسىنبايتىن ەرىك-كۇشتىڭ بەرىكتىگى;

-  وزىنەن بۇرىن حالىقتىڭ مۇددەسىن بيىك قويۋ;

-  قىلمىستىق توپتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالۋ;

-  ءاردايىم ادىلدىكتى قاستەرلەۋ.

وسىلاي سانامالاپ ايتا سالۋ وڭاي، ارينە. الايدا، جوعارىدا اتالعان مورالدىق تالاپتاردىڭ ۇدەسىنەن تولىقتاي شىعاتىن تۇلعالاردى تاۋىپ تاعايىنداۋ، سايلاۋ وتە كۇردەلى. ال، ونىڭ قانداي تاسىلمەن قالاي ايقىندالاتىنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

نەگىزى، ساياسي بيلىك يەلەرىنە قويىلاتىن مورالدىق تالاپتاردى قالىپتاستىراتىن ينستيتۋتتاردىڭ قۇرىلىمى تازا ءارى دەنى ساۋ بولۋعا ءتيىس شىعار. جالپى ساياساتكەرلەردىڭ مورالدىق جاعىنان ازعىنداۋى، ارتتا قالۋشىلىققا ۇشىراۋى - ونىڭ قوعام اراسىنداعى ابىرويىن ايرانداي توگەتىن، كەرەعار سالدارى كوپ دۇنيە. ءتىپتى قوعامدا جاپپاي جەك كورۋشىلىكتىڭ دە ورىن الاتىندىعىن «اراب كوكتەمى» مەن كەيبىر شىعىس ديكتاتورلارى ءومىرىنىڭ  اقىرى كورسەتىپ بەرگەن جوق پا. ودان الاتىن ساباق، بيلىكتى تەرىس پايدالانۋدىڭ سوڭى مىندەتتى تۇردە قاسىرەتپەن اياقتالاتىندىعى بولسا كەرەك. لاس جولمەن كەلگەن بايلىق تا، ءمانساپ تا ەشكىمگە وپا بەرمەسى انىق.

اتاققۇمارلىقتىڭ دا سوڭى ابىرويمەن اياقتالمايتىنى الىمساقتان ءمالىم. ەندەشە، توق جەمقورلارىمىزدى ايالاپ، «اللا ولارعا قاناعات بەرسىن» دەپ ءسوز باسىندا ايتقانىمىزداي ەشتەڭەنى وزگەرتپەي وتىرا بەرەمىز بە؟ الدە، اشقاراعى دا، تويعانى دا جەمقور، «مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس» دەپ ءبىلىپ، الاستاعان ابزال ما؟

قالاي دەسەك تە، ءۇمىتىمىز ۇزىلمەگەي. الداعى بولاشاقتان ادىلدىك پەن جاقسىلىقتى كۇتەرمىز.

«اباي-اقپارات»