بيىل جەلتوقسان وقيعاسىنا 25 جىل تولادى. جەلتوقسان - ول سوڭعى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتاعى وتارلاۋ مەن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولعان قازاق حالقىنىڭ 200-دەن استام ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى مەن كوتەرىلىستەرىنىڭ قورىتىندىسى. وعان دەيىنگى قوزعالىستار مەن كوتەرىلىستەر جەڭىلىس تاپسا، جەلتوقسان تاۋەلسىزدىك جولىنداعى العاشقى جانە تۇبەگەيلى جەڭىس بولدى. ول - كەڭەستىك يمپەريانى كۇيرەتۋدە شەشۋشى ءرول اتقارعان قسرو ايماعىنداعى تۇڭعىش ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس. ونىڭ تاريحي ماڭىزى وسىندا.

سول جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ەل مەن ۇلتتىڭ نامىسىن قورعاۋدا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن قازاقتىڭ قايسار دا دانىشپان ۇلدارىنىڭ بىرەگەيى اقىن جۇبان مولداعاليەۆ بولدى. داۋىلپاز اقىن جۇباننىڭ تۆورچەستۆوسى مەن قوعام قايراتكەرلىگىنە ارنالعان ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر جازىلدى، ءالى دە جازىلار. بىراق ونىڭ ۇلت مۇددەسىنە كەلگەندە ەرتەگىلەردەگى الىپ باتىرلارداي بولىپ، جولىندا كەزدەسكەن كەدەرگىلەردى جەڭگەنگە دەيىن قۋاتىنىڭ كۇشەيە بەرەتىن قايسارلىعىنىڭ ءجونى ءبىر بولەك. قازاقتا اقىن كوپ، بىراق جۇبان جالعىز! قازاقتا باتىر كوپ، بىراق جۇبان جالعىز!

بيىل جەلتوقسان وقيعاسىنا 25 جىل تولادى. جەلتوقسان - ول سوڭعى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتاعى وتارلاۋ مەن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولعان قازاق حالقىنىڭ 200-دەن استام ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى مەن كوتەرىلىستەرىنىڭ قورىتىندىسى. وعان دەيىنگى قوزعالىستار مەن كوتەرىلىستەر جەڭىلىس تاپسا، جەلتوقسان تاۋەلسىزدىك جولىنداعى العاشقى جانە تۇبەگەيلى جەڭىس بولدى. ول - كەڭەستىك يمپەريانى كۇيرەتۋدە شەشۋشى ءرول اتقارعان قسرو ايماعىنداعى تۇڭعىش ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس. ونىڭ تاريحي ماڭىزى وسىندا.

سول جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە ەل مەن ۇلتتىڭ نامىسىن قورعاۋدا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن قازاقتىڭ قايسار دا دانىشپان ۇلدارىنىڭ بىرەگەيى اقىن جۇبان مولداعاليەۆ بولدى. داۋىلپاز اقىن جۇباننىڭ تۆورچەستۆوسى مەن قوعام قايراتكەرلىگىنە ارنالعان ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر جازىلدى، ءالى دە جازىلار. بىراق ونىڭ ۇلت مۇددەسىنە كەلگەندە ەرتەگىلەردەگى الىپ باتىرلارداي بولىپ، جولىندا كەزدەسكەن كەدەرگىلەردى جەڭگەنگە دەيىن قۋاتىنىڭ كۇشەيە بەرەتىن قايسارلىعىنىڭ ءجونى ءبىر بولەك. قازاقتا اقىن كوپ، بىراق جۇبان جالعىز! قازاقتا باتىر كوپ، بىراق جۇبان جالعىز!

اقىن رەتىندە جۇبان پوەزياسىنىڭ شىڭى - ول «مەن قازاقپىن» پوەماسى. بۇل پوەما - وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى تىڭ كوتەرىلگەن وبلىستارداعى قازاقشا جەر اتتارى ورىسشاعا اۋىسىپ، 700-دەن استام قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، وڭتۇستىكتەگى ەكى اۋدان وزبەكستانعا بەرىلىپ، قازاقستاننىڭ بىرتۇتاستىعى مەن انا تىلىنە، ياعني ۇلت بولاشاعىنا قاۋىپ تونگەن كەزدە ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋ ماقساتىندا توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ساياساتىنا قارسى جازىلعان تۋىندى. بۇل پوەمانىڭ اتىنىڭ وزىندە وسى ۇلتتىڭ پەرزەنتى بولعانىنا ماقتانىش، ۇلتىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك جاتىر.

«مەن قازاقپىن» دەپ، ماقتانىشپەن الەمگە جار سالعان قاسيەتتى ءسوزدى جۇباننىڭ ايتۋى زاڭدى قۇبىلىس. XV عاسىرداعى ۇلى اقىن، ءارى باتىر قارعا بويلى قازتۋعاننان باستالىپ، دوسمامبەت، جيەمبەت، ماحامبەت، ماراباي، اقتامبەردى، قوجابەرگەن... ءسۇيىنبايلار جالعاستىرعان قازاقتىڭ تالاي ءسوز زەرگەرلەرى - ارىندى اقىندار وتكەنى بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە ماحامبەت «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم، يساتايدىڭ بارىندا ەكى تارلان ءبورى ەدىم ...» دەپ جىرلاسا، «مەن قازاقپىن»، ياعني وسى ۇلتتىڭ پەرزەنتىمىن دەپ ماقتانىشپەن ايتۋ جۇبانعا بۇيىرعان ەكەن. ول وسىلاي دەپ جىرلايتىن اقىنى بار ۇلتتىڭ جانە سولاي جىرلاي الاتىن اقىننىڭ باعى. سەبەبى قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن اياق استى ەتىپ، جەرىن تۇتاستىعىنان، ۇل-قىزدارىن انا تىلدەرىنەن ايىرىپ جاتقان تاريحتىڭ جولايىرىق كەزىندە نايزاعايداي جارقىلداپ، مىڭ ولگەن ۇلتتىق نامىستى وياتىپ، ماڭگى ولمەيتىن جولعا سالىپ، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن جۇباعاڭنىڭ «مەن قازاقپىن» پوەماسى بولدى.

مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ،

مىڭ تىرىلگەن،

جورگەگىمدە تانىستىم

مۇڭ تىلىمەن ... -

دەگەن جولدار ءاربىر قازاقتىڭ قاسيەتتى قۇرانمەن بىردەي كۇندەلىكتى قايتالاپ ايتاتىن جولدارىنا اينالدى. سەبەبى نۇكتەگە دەيىن قىسقارىپ، ءسوز اراسىنان قىل وتپەيتىن وسى قىسقا جولدارعا اقىن قازاقتىڭ ماقتانىشى مەن مۇڭىن، تاريحى جانە تاعدىرىن سىيعىزا ءبىلدى. بۇل جولداردىڭ ەكىنشى قاسيەتى - ولاردى قانشا قايتالاساڭ دا، ونىڭ ءمانى قاسيەتتى قۇران سۇرەلەرى سياقتى، وزگەرمەيدى. كەرىسىنشە، «مەن قازاقپىن» دەپ قايتالاعان سايىن ءاربىر الاش بالاسىنىڭ ويى مەن ساناسىنا قايسارلىق، انا ءتىل مەن اتامەكەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ماڭگىگە ۇيالايدى.

سوندىقتان دا بۇل پوەما وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بولىپ تابىلادى. جۇباعاڭنىڭ حالقىن، ەلىن سۇيۋگە كەلگەندە باسقالاردان ايىرماشىلىعى - ول وگەي اناسىن سىناعاندارداي حالقىن سىنامايدى، ونى شەكسىز پەرزەنتتىك ماحابباتپەن، الىپ جۇرەكتىڭ تۇڭعيىعىنان شىققان تازا بۇلاقتاي ءمولدىر مەيىرىممەن سۇيەدى. ءبىز ونى

جۇبانىم دەشى جايىعىم ...

وتان دا سەنەن باستالعان ... - دەگەن جولداردان كورەمىز.

جۇباعاڭنىڭ كىندىك كەسكەن جەرى - ول ولەڭتى وزەنى جاعاسىنداعى جىلاندى دەگەن قازاق اۋىلى. ول ايماقتى ازناباي-تايپاق دەيدى. ول جايىقتىڭ شىعىسىندا تايسويعانمەن ارادا ورنالاسقان، ماحامبەتتىڭ:

ۋا، يساەكە، اساەكە!

ءبىز كەتەلىك، كەتەلىك،

جايىقتان ارمەن وتەلىك.

اتانىڭ ۇلى حازىرەت،

باسىنا زيارات ەتەلىك، -

دەگەنىندەگى تالاي تۇلپارلاردىڭ ءىزى قالعان قاسيەتتى جەر. وسى توپىراقتا دۇنيەگە كەلگەن جۇبان دا ءومىر بويى قازاقتىڭ نامىسىن تۋ ەتىپ ءوتتى.

جۇبان اقىندى ءبىز جاقىن بىلمەگەنمەن، قادىر اعامىز (مىرزا ءالي) ول تۋرالى ءجيى ەسكە الىپ وتىراتىن. سونداي اڭگىمە-ەستەلىكتەر 2000 جىلى ورال قالاسىندا جۇباعاڭنىڭ 80 جىلدىعى كەزىندە كوپ ايتىلدى. سوندا قادىر اعامىز ءبىر اڭگىمەسىندە بىلاي دەگەن ەدى:

«ادامنىڭ مىنەزى دە جانۋارلارعا ۇقساس كەلەدى. مەن جۇباعاڭنىڭ مىنەزىن، اسىرەسە حاريزماسىن جولبارىسقا ۇقساتامىن. اڭداردىڭ ىشىندە جولبارىس قورقۋ دەگەندى بىلمەيتىن جۇرەكتى، وزىنە سەنگەندىكتەن بولار، اڭعا جالعىز شىعاتىن ەرەكشە جانۋار. ءبىر فيلمدە جولبارىستان قاشقان ەلىك جانى قىسىلعاندا سۋعا ءتۇسىپ، ءبىر جاعىنان جولبارىس، ەكىنشى جاعىنان قولتىراۋىن تارتقىلاپ، اينالعاندا تەرەڭ سۋعا تارتقان قولتىراۋىن الىپ كەتەدى. قولتىراۋىن ءوز ولجاسىن تەرەڭىرەك جەرگە اپارىپ سۋعا باتىرادى. ءوزىنىڭ الدىنداعى ازىعىنان ايىرىلىپ، امالى قۇرىعان جولبارىس جاعاعا بارىپ ماناعى قولتىراۋىننىڭ كيىكتى سۋعا باتىرعان جەرىنە قادالىپ تاپجىلماستان جاتىپ الادى. ونىڭ الدىنان سۋ ىشۋگە كەلگەن ءارتۇرلى جانۋارلار كەزەك-كەزەگىمەن ءوتىپ جاتادى. بىراق جولبارىس ولاردىڭ ەشقايسىسىنا جانە اپتاعان ىستىققا دا كوڭىل بولمەيدى. قولتىراۋىن ءوزى ۇستاعان ازىعىن بىردەن ەمەس، بىرنەشە ساعات ءولى كۇيدە ساقتاپ، ول بۇزىلا باستاعاندا جەيتىنى بەلگىلى. جولبارىس سونى بىلەتىن بولۋى كەرەك. اقىرى توعىز ساعات وتكەندە جولبارىس كۇتكەن كيىكتىڭ اياقتارى سۋ بەتىنە شىققان بويدا جولبارىس گۇرىلدەگەن داۋىسىمەن اينالانى كۇڭىرەنتىپ بارادى دا، ەلىكتىڭ دەنەسىن تىستەپ الىپ ارقاسىنا سالىپ، جاعاعا الىپ شىعادى. جولبارىستىڭ ايبىندى داۋىسى مەن ارىنىنىڭ مىسى باسقانى سونداي، قولتىراۋىن ول جەردە ەش امال ىستەي الماي قالادى. بۇل جەردەگى ءبىرىنشى قورىتىندى جولبارىس ءوزىنىڭ جىرتقىشتاردىڭ ىشىندە كۇشتىلىگىن دالەلدەدى.

ارينە، تەرەڭ سۋدا ول قولتىراۋىننان الدەقايدا ءالسىز. بىراق ونىڭ نامىسى مەن رۋحى جوعارى. وسىنداي شايقاستا قارا كۇش ەمەس، رۋحى مىقتى جەڭەدى. جۇباعاڭ دا وتان سوعىسىنىڭ مايدانىندا بولسىن، جالپى ومىردە بولسىن، ءوز ارىپتەستەرىنەن ۇلتتىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە كەلگەندە ەركەكتىك، ەرلىك مىنەز كورسەتىپ، قاجەت بولسا، جان بەرۋگە دايىن تۇراتىن.

ول وسى ءبىر باتىر مىنەزىن كەز كەلگەن جەردە ەمەس، ەڭ ءبىر جاۋاپتى، تاريحي ماڭىزدى كەزدە كورسەتەتىن. جۇباعاڭنىڭ ۇلت پاتريوتى رەتىندەگى تۇلعاسىنىڭ ەرەكشەلىگى دە وسىندا.

جۇباننىڭ ءاربىر تۋىندىسى - ول پوەما بولسىن، نەمەسە «ەدىل مەن جايىق» سياقتى ولەڭى بولسىن، قاي-قايسىسى دا زامان مەن ۇلت تالابىنىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان باتىرلار جىرلارى سياقتى ەپيكالىق تۋىندىلار. جۇباعاڭنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ول تاقىرىپ تاڭداۋعا وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن جانە جىداعاتتىلىقپەن كەلەتىن. ونىڭ جازعان نەگىزگى تاقىرىپتارى - ۇلت تاعدىرى، ۇلتتىق نامىس، ار مەن تەكتىلىك، ەرلىك پەن ەلدىك بولدى. ونىڭ ءومىرى دە ءوزى جازعان تاقىرىپتارداي ەدى».

جەلتوقسان - ول قازاقتىڭ كوپ قايعىسى مەن قاسىرەتىنىڭ، ەلدىگى مەن ەرلىگىنىڭ جارقىن بەينەسى. ول - مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ ماڭگى ولمەسكە تىرىلگەن ءساتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ كۋلميناتسياسى - ول سول كەزدەگى گ.كولبين باستاعان رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋى كەزىندە ايتقان جۇبان مولداعاليەۆتىڭ ءسوزى بولدى. اقىننىڭ وسى تاريحي ءسوزىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىنانداي:  «... ءبىز فاشيستەرمەن سوعىسقاندا وسىنداي وتاندى قورعايمىز دەپ ويلادىق پا؟ سول سوعىستا قان كەشىپ ءجۇرىپ ءبىز وسىنداي كۇندى ارمانداپ، وسىنداي جاعدايدا بولامىز دەپ ويلاپ پا ەدىك؟ ...قازاق جاستارىنا قارسى باسىنان باقايىنا دەيىن قارۋلانعان اسكەر پايدالانعانىن كورگەنشە، سول سوۆەت ارمياسى قاتارىندا فاشيستەرمەن سوعىسقان كەزدە ولگەنىم ارتىق ەدى». اقىن جانە باتىر جۇباننىڭ بۇل سوزدەرى «ەر تارعىن» جىرىنداعى:

«كىلەگەي قارا بۇلتپىن،

كەلە دە جاۋماي اشىلمان.

مەن اتادان كەسكەنتتى

تۋعان ايۋمىن،

كەسكىلەسپەي باسىلمان!

الدىڭا كەپ تۇرمىن دەپ،

دۇشپانىم ساعان باس

ۇرمان»، -

دەگەن باتىردىڭ سوزىمەن، نەمەسە بەتپە-بەت كەلگەندە دۇشپانىنان قايمىقپاعان ماحامبەتتىڭ،

«... مەن كەسكەكتى ەردىڭ

سويىمىن،

كەسكىلەسپەي باسىلمان.

كەلەلى قارا بۇلتپىن،

كەلە جاۋماي اشىلمان.

الدىڭا كەلىپ تۇرمىن دەپ،

ار-نامىسىم قاشىرمان.

سۇيەگىم تۇتام قالعانشا

تارتىنباي سويلەر اسىلمىن.

كار قىلار دەپ تاقسىر-اۋ،

اياعىڭا باس ۇرمان»، -

دەپ ار-نامىسىن قولدان بەرمەيتىن ەل اعاسىنىڭ تەكتىلىگىن، دۇشپانىن قايمىقتىرعان رۋحىنىڭ بيىكتىگىن كورسەتتى.

وزىنەن كۇشتى كوپ يت توبىردان بيىك تۇرعان اقىننىڭ وسىلاي ايتۋى - ول ەرلىكتىڭ شىڭى، باتىرلىقتىڭ ۇزدىك ۇلگىسى. تاريحتا ونداي سوزدەردى جۇباعاڭا دەيىن ءوزىنىڭ ومىرلىك پرينتسيپتەرىنەن اينىماعان سوكرات، گاليلەي، ماحامبەت، ماندەلشتام، ۆاۆيلوۆتاردىڭ ايتقانى بەلگىلى. ونداي ءسوزدىڭ اتاسىن ءومىردىڭ ولىمنەن جوعارى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ولىمنەن قورىقپايتىن، «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار» باتىردىڭ باتىرى عانا ايتادى.

اقىننىڭ وسى سوزىنەن كەيىن زالدا ۇزاق ۋاقىتقا شىبىننىڭ ۇشقانى بىلىنەتىن تىنىشتىق ورناپ، ۋاقىت توقتاعانداي بولادى. ول اقىن مەن توبىردىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋلىكتەن تۋىنداعان ۇنسىزدىك ەدى. شىنىمەن، ول توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ديىرمەنىنە يلەنىپ، ۇلتتىق سانادان ايىرىلعان بيلىكتەگى ەسسىز توبىردىڭ ەسىن كىرگىزۋ ءۇشىن ۋاقىتتىڭ توقتاعان كەزى ەدى. ۋاقىت توقتامايدى ەمەس، ونىڭ توقتايتىن كەزى بولادى. ونى بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى، بىرەۋ سەزەدى، بىرەۋ سەزبەيدى. ادام مەن ناداننىڭ، ۇلت پەن توبىردىڭ ايىرماشىلىعى وسىندا بولسا كەرەك.

سونىمەن قاتار بۇل جەردە جۇبان اقىن دا ابايدىڭ «ناداندارعا دەس بەرمە» دەگەن وسيەتىنە بەرىك، ۇلتىنىڭ ار-نامىسىنا ادال ەكەنىن كورسەتتى.

تاريحتىڭ ءاربىر سىن ساعاتتارىندا ەلگە قورعان بولىپ، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرگەن كەنەسارى، يساتاي مەن ماحامبەت، باۋىرجان مەن جۇباندار سياقتى ۇلى تۇلعالاردى ىزدەيمىز.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەندە، جۇبان مولداعاليەۆ تۋرالى كوپ اۋىزعا الماۋىمىزدىڭ سەبەبىن - ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن كەنەسارى مەن ماحامبەتتەردىڭ دە ەرلىكتەرىن اشىق ايتىپ، سولاردىڭ رۋحتارىمەن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەي الماي كەلە جاتقان قۇلدىق سانادان ارىلا الماي كەلە جاتقاندىعىمىزدىڭ بەلگىسى.

جەلتوقساننىڭ 25 جىلدىعى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا ءبىز ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەل، رۋحى بيىك قازاق ۇلتى بولىپ قالىپتاسۋدا قانداي ىستەر اتقاردىق؟

ال ۋاقىت پەن زامان ارقالاتقان جۇكتى تۇگەلدەي كوتەرمەگەننىڭ وزىندە جۇباندار وسيەت ەتىپ كەتكەن «مەن قازاقپىن» دەپ ماقتانىشپەن ايتاتىن، ايبىندى جاس بۋىن تاربيەلەي الدىق پا؟! بۇگىنگى كۇننىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى وسىلار. ولاردى شەشۋ ءۇشىن ءبىز جۇبان اقىندى ەسكە الىپ، ونىڭ «مەن قازاقپىنىن» مىڭ رەت قايتالايمىز. ءسويتىپ ءبىز، بارلىعىمىز قازاق بولامىز! تاراپ كەتكەن قازاقتىڭ بالالارىن بىرىكتىرەتىن قۇدىرەتتى كۇش - ول «مەن قازاقپىن» دەگەن قاسيەتتى ءسوز بولسا كەرەك.

قايتا ويانعان جۇباننىڭ رۋحى مەن وسيەتى بارلىق قازاقتى وياتىپ، ونى ەلدى سۇيۋگە، ەرلىككە، جاڭا كۇرەس پەن جارقىن ومىرگە جەتەلەيدى.

جەلتوقساننىڭ 25 جىلدىعىنا وراي جۇبان مولداعاليەۆقا «حالىق قاھارمانىنىڭ» بەرىلۋى تاريحي تۇلعالارىمىزدى ۇلىقتاپ، جەلتوقساننىڭ تاريحي ءرولىن جاريا ەتۋدەگى ەلەۋلى ءىس بولار ەدى. جالپى، جۇباندارعا بەرىلمەگەن قاھارماندىقتا قانداي قادىر بولادى؟ ول جاي، قالايى-قاڭىلتىرعا اينالماي ما؟

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 41 (124) 30 قاراشا 2011جىل