قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەلىمىزدەگى يسلامي وقۋ ورىندارىن تەكسەرىپ شىقتى. تەكسەرىس بارىسىندا يسلامي وقۋ ورىندارىنىڭ ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن نورمالار مەن بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەستىگى، وقۋ ماتەريالدارىنىڭ قۇرامى مەن ساپاسى، كىتاپحانا قورلارىنىڭ ساپالىق جانە ساندىق قۇرامى، وقۋ ۇدەرىسىنىڭ باعىتتىلىعىن تالداۋ نازارعا الىندى.

ەلىمىزدە قازىر ارنايى كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەرگە تەڭەستىرىلگەن يسلامي ورتا وقۋ ورىندارى بولىپ تابىلاتىن 8 مەدرەسە بار. ولار استانا، پاۆلودار، اقتوبە، ورال، شىمكەنت، سارىاعاش، الماتى، شامالعان وڭىرلەرىندە ورنالاسقان. سونىمەن قاتار، اقمولا وبلىسىنىڭ قوسشى ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان قاۋام اد-دين ءال-يتقاني ءال-فارابي ات-تۇركىستاني اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قاريلار دايىنداۋ ورتالىعى 2010 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ قىزمەت اتقارۋدا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەلىمىزدەگى يسلامي وقۋ ورىندارىن تەكسەرىپ شىقتى. تەكسەرىس بارىسىندا يسلامي وقۋ ورىندارىنىڭ ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن نورمالار مەن بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەستىگى، وقۋ ماتەريالدارىنىڭ قۇرامى مەن ساپاسى، كىتاپحانا قورلارىنىڭ ساپالىق جانە ساندىق قۇرامى، وقۋ ۇدەرىسىنىڭ باعىتتىلىعىن تالداۋ نازارعا الىندى.

ەلىمىزدە قازىر ارنايى كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەرگە تەڭەستىرىلگەن يسلامي ورتا وقۋ ورىندارى بولىپ تابىلاتىن 8 مەدرەسە بار. ولار استانا، پاۆلودار، اقتوبە، ورال، شىمكەنت، سارىاعاش، الماتى، شامالعان وڭىرلەرىندە ورنالاسقان. سونىمەن قاتار، اقمولا وبلىسىنىڭ قوسشى ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان قاۋام اد-دين ءال-يتقاني ءال-فارابي ات-تۇركىستاني اتىنداعى رەسپۋبليكالىق قاريلار دايىنداۋ ورتالىعى 2010 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنان باستاپ قىزمەت اتقارۋدا.

قۇرامىنا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى، ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن اۋماقتىق دەپارتامەنتتەرىنىڭ  ماماندارى ەنگەن تەكسەرۋ كوميسسياسى العاشقى جۇمىسىن «استانا» مەدرەسەسى» ءدىني بىرلەستىگىنەن باستادى. 2007 جىلى اشىلعان استانا مەدرەسەسى قازىر ءبىرشاما تاجىريبە جيناقتاعان بەدەلدى وقۋ ورنىنا اينالىپ ۇلگەردى. مەدرەسەدە قازىر 15 وقىتۋشى قىزمەت ەتەدى. ولاردىڭ اراسىندا عىلىم دوكتورلارى، كانديداتتار مەن ماگيسترلەر بار. سونىمەن بىرگە، مەدرەسە قۇرىلتايشىسى بولىپ تابىلاتىن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى مەن مىسىر ەلىنىڭ «ءال-ءازھار» ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى كەلىسىمشارت نەگىزىندە كەلگەن  اراب وقىتۋشىلار دا جۇمىس اتقارۋدا.

تەكسەرۋ بارىسىندا انىقتالعانداي، مەدرەسە ۇستازداردىڭ بازالىق ءبىلىمى، ماماندانۋ دەڭگەيى ورتا ءدىني وقۋ ورنى وقىتۋشىسىنا قويىلاتىن ءبىلىم بەرۋ تالاپتارىنا ساي، العان ماماندىقتارى وقىتاتىن پاندەرىنە سايكەس كەلەدى. ءاربىر وقىتۋشىنىڭ ءوز پاندەرىنە ارنالعان جۇمىسشى وقۋ باعدارلاماسى، دەربەس جۇمىس جوسپارلارى جاسالعان. شتاتتىق كەستە مەن جىلدىق وقۋ جۇكتەمەلەرى وقۋ ءبولىمى تاراپىنان بەكىتىلگەن. مەدرەسەنىڭ وقىتۋ جوسپارىنا مەملەكەتتىك ستاندارتقا سايكەس زايىرلى پاندەر ەنگىزىلگەن.

مەدرەسەدە وقىتىلاتىن بارلىق وقۋلىقتار، ادەبيەتتەر مەن وقۋ باعدارلاماسى قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى تاراپىنان بەكىتىلگەن. ولار حانافي مازحابىنىڭ ۇستانىمدارىمەن تولىق سايكەس كەلەدى دەپ قۇپتالعان. «اقيدا» ءپانىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ماتۋريدي ەڭبەكتەرى نەگىزگە الىنادى. وزگە اقيدا وكىلدەرىنىڭ كوزقاراستارى سالىستىرمالى تۇردە ءتۇسىندىرىلىپ، ماتۋريدي اقيداسىنان ەرەكشەلىكتەرى كورسەتىلىپ وتىرادى.

فيكھ ءپانىن وقىتۋدا حانافي مازحابى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن وسى باعىتتاعى جيناقتار پايدالانىلادى. بىراق بۇل تاقىرىپتاعى ەڭبەكتەردىڭ دەنى اراب تىلىندە، مەدرەسە قورىندا حانافي مازھابىنىڭ تاريحى مەن تەورياسىنا، اقيدا ماسەلەلەرىنە ارنالعان وتاندىق وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەر از. وسىعان وراي پاندەردى وقىتۋ ادىستەمەسى كوبىنە اۋىزشا تۇسىندىرۋگە نەگىزدەلەدى.

مەدرەسە كىتاپحاناسى جەكە عيماراتتا ورنالاسقان، جالپى الاڭى - 190 شارشى مەتر. كىتاپحانادا ارنايى وقۋ زالى بار. مەدرەسەنىڭ جالپى كىتاپ قورى 3 مىڭعا جۋىق. يسلام ءدىنى سالاسىنداعى كىتاپتارمەن مولىنان قامتىلعان كىتاپحانا قورىندا سونىمەن قاتار ەكسترەميستىك باعىتتاعى ءدىني اعىمداردىڭ تەرىس يدەولوگياسىن اشىپ كورسەتەتىن ماڭىزدى ادەبيەتتەر دە بار. 2009 جىلى كىتاپحانا قورىن بايىتۋ ماقساتىندا مەدرەسە ۇستازدارى جەرگىلىكتى دەمەۋشىلەردىڭ كومەگىمەن اراب مەملەكەتتەرىنە ارنايى ىسساپارمەن بارىپ، 1500-گە جۋىق اراب تىلىندەگى تانىمال وقۋلىقتاردى اكەلگەن. 2011 جىلدىڭ قاڭتارىندا تۇركيادان دا كوپتەگەن ءدىني ادەبيەتتەر اكەلىنگەن.

مەدرەسەنىڭ 2011-2012 وقۋ جىلىنا ارنالعان مادەني جانە تاربيە ىستەرىنىڭ جوسپارى بەكىتىلگەن. مەدرەسەدە ءتۇرلى تاقىرىپتاعى سۇحباتتار، تالىمگەرلىك دارىستەر، مەرەكەلىك شارالار، سايىستار ءجيى وتكىزىلىپ تۇرادى. ستۋدەنتتەرگە ارنايى كومپيۋتەر بولمەسى جابدىقتالعان.

مەدرەسە جۇمىسىنداعى قيىندىقتاردىڭ ءبىرى  وقۋ عيماراتى جانىنان قۇرىلىس سالۋعا رۇقسات ەتىلمەۋىنە بايلانىستى ارنايى سپورت الاڭىنىڭ جوقتىعى بولىپ وتىر. قازىر مەدرەسەدەگى دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى كورشى ورنالاسقان №56 مەكتەپتىڭ سپورت الاڭىندا وتكىزىلەدى.

مەدرەسەنىڭ 100 ورىندىق جاقسى جابدىقتالعان جاتاقحاناسى بار. شاكىرتتەر وقۋ ورنىنىڭ باسشىلىعى بەكىتكەن كۇن تارتىبىنە سايكەس ءبىلىم الادى. مەدرەسەدە ءۇش مەزگىل تاماق بەرىلەدى. شاكىرتتەرگە بوس ۋاقىتىندا كىتاپحانادا وتىرىپ، ساباققا دايىندالۋعا، تەلەديدار كورۋگە، كومپيۋتەر بولمەسىندە جۇمىس ىستەۋگە جاعداي جاسالعان.

2010 جىلى استانا مەدرەسەسىن 24 شاكىرت ءبىتىرىپ، تولىعىمەن جۇمىسپەن قامتىلدى. 15 شاكىرت «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنە ارنايى جولداما الىپ، ءبىلىمىن جالعاستىرۋدا. بۇگىنگى تاڭدا مەدرەسەدە 86 شاكىرت وقۋدا.

تەكسەرۋ بارىسىندا كوميسسيا مۇشەلەرى تاراپىنان شاكىرتتەرمەن سۇحبات جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، وي-پىكىرلەرىن، ءدىني ءبىلىم جۇيەسىنە قاتىستى ۇسىنىستارىن انىقتاۋ ماقساتىندا ارنايى ازىرلەنگەن ساۋالنامالار تاراتىلدى. ساۋالناما بارىسىندا انىقتالعانداي، مەدرەسە شاكىرتتەرى ءدىني وقۋدى 100 %  ءوز ەركىمەن تاڭداعان. مەدرەسەلەردەگى ءبىلىم دەڭگەيىن شاكىرتتەر وتە جوعارى باعالايدى.      «قازىرگى قازاقستانداعى يسلام ءدىنىنىڭ جاي-كۇيىن قالاي باعالايسىز؟» دەگەن سۇراققا شاكىرتتەر «وركەندەۋدە»، «بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا جاقسى» دەگەن جاۋاپتار بەرگەن. «ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، شىنايى يسلامعا قانداي قۇبىلىستار قاتەر توندىرەدى؟» دەگەن ساۋالعا: «ەكسترەميزم، راديكاليزم»، «مازحاب ۇستانباۋشىلىق»، «بىلىمسىزدىك»، «جات سەكتالار»، «دىنگە قايشى، كەرتارتپا قۇبىلىستار» دەگەن تولىققاندى جاۋاپتار بەرىلدى. مازحاب ۇستانۋدى شاكىرتتەردىڭ بارلىعى ماڭىزدى دەپ سانايدى. ال «ءداستۇرلى يسلام» دەگەن ۇعىمدى قالاي تۇسىنەسىز؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋدە 1 جانە 2 كۋرس ستۋدەنتتەرى قينالىس بىلدىرگەن. «ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى قالاي كۇرەسۋ قاجەت؟» دەگەن ساۋالعا «ءدىني ۋاعىزدى كۇشەيتۋ كەرەك»، «ينتەرنەتكە شەكتەۋ قويىلۋى كەرەك»، «زاڭ جولىمەن كۇرەسكەن ءجون»، «مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر جاسالۋى كەرەك» دەگەن جان-جاقتى جاۋاپتار الىندى.

سۇحبات بارىسىندا مەدرەسە شاكىرتتەرىنىڭ رەسپۋبليكاداعى ءدىني احۋال، مەملەكەتىمىزدىڭ ءدىن ساياساتى تۋرالى كوبىرەك بىلۋگە، زايىرلى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋگە، جان-جاقتى مامان بولىپ قالىپتاسۋعا ىنتالى ەكەندىگى بايقالدى. شاكىرتتەر تاراپىنان «قازاقستاندا جاڭا يسلام ۋنيۆەرسيتەتى اشىلسا»، «ءدىني وقۋ ورىندارى كوبەيسە»، «ءدىني ارنالار كوبەيسە» دەگەن ماڭىزدى ۇسىنىستار ايتىلدى.

كوميسسيا جۇمىسى بارىسىندا سونىمەن قاتار پاۆلودار، ورال، اقتوبە، شىمكەنت، سارىاعاش، الماتى، شامالعان مەدرەسەلەرىنە دە تەكسەرۋ جۇرگىزىلدى. اتالعان مەدرەسەلەردىڭ بارلىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ادىلەت مينيسترلىگىندە تىركەلگەن، قارجى مينيسترلىگىنەن سالىق تولەۋشى كۋالىگىن العان. مەدرەسەلەردىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارى تولىق راسىمدەلگەن. مەدرەسەلەر «ءدىني قىزمەتكەرلەر ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنا قويىلاتىن تالاپتار» مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا سايكەس قىزمەت اتقارادى. «باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ» ماماندىعى بويىنشا تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ ەكسپەريمەنتتىك وقۋ جوسپارلارى بەكىتىلگەن. مادەني شارالار مەن تاربيە ءىسىنىڭ جوسپارلارى بارلىق وقۋ ورىندارىندا جاسالعان.

مەدرەسەلەردە نەگىزىنەن جوعارى ءدىني ءبىلىم العان قازاق ماماندارى قىزمەت ەتەدى. وقىتۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرى. سونىمەن قاتار «2030 قازاق-تۇرىك جاستارىن قولداۋ قورىنىڭ» قىزمەتكەرلەرى بولىپ تابىلاتىن تۇرىك ۇستازدار دا جەكەلەگەن مەدرەسەلەردە قىزمەت اتقارۋدا. مەدرەسەلەر وقىتۋشىلارى قمدب-نا قاراستى ءدىني بىرلەستىكتەرمەن، ياعني مەشىتتەرمەن تۇراقتى بايلانىس جاسايدى. مەشىتتەردىڭ باس يمامى، نايب-يمامى قىزمەتىن اتقاراتىن وقىتۋشىلار دا بار. استانا جانە شىمكەنت مەدرەسەلەرىنە «2030 قازاق-تۇرىك جاستارىن قولداۋ قورى» تاراپىنان دەمەۋشىلىك كومەك بەرىلەدى. بىرقاتار مەدرەسەلەر وزدەرى ورنالاسقان قالاداعى ورتالىق مەشىتتەردىڭ قور قارجىسى ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىلەدى. جەرگىلىكتى جەكە كاسىپكەرلەر قارجىلاندىراتىن مەدرەسەلەر دە بار.

مەدرەسەلەردىڭ كىتاپحانا قورلارىندا تىركەلگەن ادەبيەتتەر قازاق، اراب، ورىس، تۇرىك جانە وزبەك تىلدەرىندە. كىتاپحانالار قورىنىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇران، ءتاپسىر جانە فيقھ كىتاپتارى قۇرايدى. نەگىزىنەن اراب تىلىندە بولعاندىقتان، بۇل ادەبيەتتەردى وقۋ ۇدەرىسىندە پايدالانۋ قيىن. سوندىقتان مەدرەسەلەردەگى كىتاپحانا قورىن يمامدار دايارلاۋعا قاجەتتى جانە مەملەكەتتىك مۇددەگە ساي وتاندىق ادەبيەتتەرمەن تولىقتىرۋ، قازاق ءتىلدى وقۋلىقتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ بارىنشا وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر.

بارلىق مەدرەسەلەر جاتاقحانا، اسحانا، وقۋ زالدارىمەن قامتىلعان. كومپيۋتەر بولمەسى مەن ينتەرنەت جەلىسى، مەديتسينالىق پۋنكتتەر جۇمىس ىستەيدى. جەكەلەگەن مەدرەسەلەردە سپورت زالدارى جوق، ولاردا دەنە شىنىقتىرۋ پاندەرى كورشى ورنالاسقان مەكتەپتەردىڭ اۋلاسىندا نەمەسە سپورت زالدارىندا وتكىزىلەدى. مەدرەسە باعدارلامالارىنىڭ كۇردەلىلىگىنە سايكەس شاكىرتتەردىڭ وقۋ پاندەرىن يگەرۋىنە، اسىرەسە، قۇران جاتتاۋ مەن اراب ءتىلىن مەڭگەرۋىنە وتە كوپ ۋاقىت جۇمسالاتىنى بايقالادى. دەگەنمەن وسىنداي قيىندىقتارعا قاراماستان، سپورتتىق جانە مەرەكەلىك مادەني ءىس-شارالار بارلىق مەدرەسەلەردە تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ تۇرادى.

مەدرەسەلەردىڭ عالامتور جەلىسىندە سايتتارى مەن ارناۋلى بەتتەرى بار. «ءابۋ باكىر سىددىق» مەدرەسەسى جەكە گازەت شىعارىپ تۇرادى، ول شاكىرتتەرگە جانە «ءابۋ باكىر سىددىق» مەشىتىنە كەلۋشىلەرگە تەگىن تاراتىلادى. دەگەنمەن كەي مەدرەسەلەردە وقۋ كورپۋسى تالاپقا ساي ەمەس. مىسالى، اتالعان «ءابۋ باكىر سىددىق» مەدرەسەسىندە 20-25 ادامعا ارنالعان ورىندا 43 شاكىرت ءبىلىم الۋدا. وسىنداي ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىمىن تابۋى ءۇشىن جەكەلەگەن مەدرەسەلەردە ءالى دە دەمەۋشىلىك كومەككە مۇقتاجدىق بايقالادى.

تەكسەرۋ كوميسسياسى مەدرەسەلەردىڭ ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ  جۇمىستارىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى زاڭناماسى تالاپتارىنا سايكەس ەكەندىگىن انىقتادى. كوميسسيا تاراپىنان مەدرەسەلەر باسشىلىعىنا قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتاردىڭ، ءدىني جانە زايىرلى ادەبيەتتەردىڭ ۇلەس سالماعىن ارتتىرۋ، كىتاپحانا قورىنا مەرزىمدى باسىلىمداردى جازدىرىپ الۋ جونىندە ۇسىنىستار بەرىلدى. سونىمەن قاتار مەدرەسەلەر جۇمىسىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋ باعىتىندا وقۋ باعدارلاماسىنا جاڭا ءدىني اعىمدار، ءداستۇرلى يسلام، سالىستىرمالى ءدىنتانۋ، مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستار سەكىلدى ارنايى كۋرستار نەمەسە قوسىمشا پاندەر ەنگىزۋ باستاماسىن كوتەرۋ قاجەتتىگى ايتىلدى.

الداعى ۋاقىتتا ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى يسلامي وقۋ ورىندارىن تەكسەرۋ ۇدەرىسىن جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ، وقۋ ۇدەرىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋدى ۇدايى نازاردا ۇستايتىن بولادى. تەكسەرىس ناتيجەلەرى يسلامي وقۋ ورىندارىنىڭ جۇمىس بارىسىنداعى جەتىستىكتەردى، كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتاردى انىقتاپ، ولاردى شەشۋ جولدارىن، الداعى دامۋ باعىتتارىن بەلگىلەۋگە ەلەۋلى سەپتىگىن تيگىزەرى انىق. العاشقى تەكسەرىس قورىتىندىلارى وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

اينۇر ابدىراسىلقىزى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ

ءدىني وقۋ ورىندارىمەن بايلانىستار جانە

ءدىنتانۋ ساراپتاماسى جونىندەگى باسقارما باستىعى

«اباي-اقپارات»