قاي زاماندا بولماسىن، قازاق دالاسى ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى بەدەلدى ادامدارعا كەنجە بولماعان. ولار ەل ىشىندە بەرەكە-بىرلىكتىڭ، ىرىس-ىنتىماقتىڭ ۇيىتقىسى بولا بىلگەن. سولاردىڭ بىرەۋى  XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلاردىڭ ىشىندە بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ (وتەمىسوۆ) قازاق ادەبيەتىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان تۇلعا. ول ءوزىنىڭ جۇرەك تەبىرەنتكەن تولعاۋلارىمەن سىر بويىنان باستاپ ەدىل، جايىق، ءۇستىرت، قاراقالپاق وڭىرىنە جاقسى تانىمالى.

سىر بويىندا جاساعان ءدۇر وڭعار، قاراساقال ەرىمبەت، ەشنياز، كەتە ءجۇسىپ، شوراياقتىڭ ومارى، تۇرماعامبەت سياقتى اقىن-جىراۋلار بازاردى ۇستاز تۇتقان. «جۇزدەن وزعان ورەن جۇيرەك، جىراۋلاردىڭ جۇيرىگى» دەپ باعالاعان. مۇنىڭ ءوزى جازيرا جەتىسۋ اقىندارىنىڭ ۇلى جامبىلدى، كوگىلدىر كوكشە ونەرپازدارىنىڭ سال ءبىرجاندى مەكتەپ تۇتۋى سەكىلدى قۇبىلىس. شىنىندا دا بالقى بازاردىڭ ءوز توڭىرەگىندەگى باسقا بارشا سۇلەيلەرگە سىرساندىق، شەبەرحانا بولعانى انىق.

بەلگىلى  قۇلنازار  اقىن  ...تالاسىپ ونان ەشكىم اسا المايدى،

تەڭ كەلمەس بۇگىنگى  ادام  بازەكەڭە،

بولماسا  جيرەنشە  مەن  اسان قايعى، --

دەسە، تۇرماعامبەت  ..       بالقى  بازار  بىلگەنگە،

اتاقتى، ايدىك  استانا.

جۇمىلا  جاندى جيىپ اپ،

قاي زاماندا بولماسىن، قازاق دالاسى ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى بەدەلدى ادامدارعا كەنجە بولماعان. ولار ەل ىشىندە بەرەكە-بىرلىكتىڭ، ىرىس-ىنتىماقتىڭ ۇيىتقىسى بولا بىلگەن. سولاردىڭ بىرەۋى  XIX عاسىردا ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلاردىڭ ىشىندە بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ (وتەمىسوۆ) قازاق ادەبيەتىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان تۇلعا. ول ءوزىنىڭ جۇرەك تەبىرەنتكەن تولعاۋلارىمەن سىر بويىنان باستاپ ەدىل، جايىق، ءۇستىرت، قاراقالپاق وڭىرىنە جاقسى تانىمالى.

سىر بويىندا جاساعان ءدۇر وڭعار، قاراساقال ەرىمبەت، ەشنياز، كەتە ءجۇسىپ، شوراياقتىڭ ومارى، تۇرماعامبەت سياقتى اقىن-جىراۋلار بازاردى ۇستاز تۇتقان. «جۇزدەن وزعان ورەن جۇيرەك، جىراۋلاردىڭ جۇيرىگى» دەپ باعالاعان. مۇنىڭ ءوزى جازيرا جەتىسۋ اقىندارىنىڭ ۇلى جامبىلدى، كوگىلدىر كوكشە ونەرپازدارىنىڭ سال ءبىرجاندى مەكتەپ تۇتۋى سەكىلدى قۇبىلىس. شىنىندا دا بالقى بازاردىڭ ءوز توڭىرەگىندەگى باسقا بارشا سۇلەيلەرگە سىرساندىق، شەبەرحانا بولعانى انىق.

بەلگىلى  قۇلنازار  اقىن  ...تالاسىپ ونان ەشكىم اسا المايدى،

تەڭ كەلمەس بۇگىنگى  ادام  بازەكەڭە،

بولماسا  جيرەنشە  مەن  اسان قايعى، --

دەسە، تۇرماعامبەت  ..       بالقى  بازار  بىلگەنگە،

اتاقتى، ايدىك  استانا.

جۇمىلا  جاندى جيىپ اپ،

جىرلاسا بىتپەس  كۇن-ءتۇنى، --- دەپ جىراۋلاردىڭ جىرلاۋىن ولەڭ ءسوزدىڭ  سارقىلماس قورىنا بالايدى. اق جاڭبىرداي اقتارىلعان اقپا جىراۋدىڭ تەلەگەي-تەڭىزدەي بۇرقانعان تالانتىنا ءوز زامانداستارى دا، كەيىنگى اقىن-جىراۋلار دا باس يگەن. بازاردىڭ اسقاق دارىندى ايتۋلى اقىن ەكەنىن بايقاعان ساكەن سەيفۋللين «بۇقار جىراۋدان كەيىنگى قازاقتىڭ ءىرى جىراۋى-بازار جىراۋ»،--دەپ جوعارى باعالاعان. بازار شىعارمالارى كەڭەس داۋىرىندە عانا جينالا باستادى. اقىن مۇرالارىنا العاش نازار اۋدارىپ، باعا بەرۋشىلەر--ءا. ديۆاەۆ، س. سەيفۋللين مەن ءا. مارعۇلان بولدى.

1925 جىلى تاشكەنتتەن شىققان «تەرمە» جيناعىندا جانە 1931 جىلى ساكەن سەيفۋللين قۇراستىرعان «ەسكى ادەبيەت نۇسقالارىندا» بازاردىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى تۇڭعىش رەت جارىق كوردى. 1965 جىلى «ءۇش عاسىر جىرلايدى» جيناعىندا جىراۋدىڭ سەگىز ءجۇز جولداي تەرمەلەرى مەن تولعاۋلارى جاريالاندى. ال، كەيىنگى جىلدارى ورىس تىلىندە باسىلعان «پوەتى كازاحستانا» (لەنينگراد، 1978)  انتولوگياسىندا بازار كورنەكتى اقىندار قاتارىندا اتالسا، 1984 جىلى شىققان «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىنا ءبىر توپ شىعارمالارى ەنگىزىلدى.

بازار وڭداسۇلى بۇرىنعى سىرداريا گۋبەرنياسى، قازالى ۋەزى، كوشەرباي بولىسىنىڭ 6-اۋىلىندا جاڭاداريانىڭ شىرىك-رابات دەگەن جەرىندە ( قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى، لەنين اۋىل سوۆەتى) 1841 جىلى  كۇز ايىندا دۇنيەگە كەلگەن. بازاردىڭ جاستىق شاعى جەتىمدىكتە، جوقشىلىقتا وتەدى. بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتپاي جاتىپ، بايلاردىڭ قوزىسىن باعادى. ون التى جاسىندا جىراۋلىق داڭقى شىعىپ، جالپى جۇرتقا تانىلا باستادى.

اقىننىڭ تۋعان جەرى-سىر بويى دەسەك تە، كەيىنگى ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، اتاعى جايىلعان مەكەنى-قازىرگى وزبەك جەرىندە قالىپ قويعان  ناۆوي وبلىسى، تامدىبۇلاق اۋدانى بولعان. بەيىتى سونداعى جالپاقتاۋ دەگەن جەردە. بازاردىڭ ەسكىشە اتا-تەگى: كىشى ءجۇزدىڭ شومەكەي تايپاسى، بالقى رۋى. شومەكەي تورتكە بولىنەدى: توقا، كونەك، اسپان، بوزعىل. بوزعىلدىڭ بەس بالاسىنىڭ بىرەۋى-قايقى. قايقىنىڭ بالقيا دەگەن ايەلىنەن ءۇش ۇل: قىدىر، تەمىر، پولات تۋادى. وسى ۇشەۋىنەن تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى بالقيا شەشەلەرىنىڭ اتىمەن بالقى اتالىپ، شومەكەيدىڭ بالقى رۋى قالىپتاسادى. جوعارىداعى قايقىنىڭ ءۇش ۇلىنىڭ بىرەۋى پولاتتان-جاۋقاشتى، جاۋقاشتىدان-وتارباي، وتاربايدان-بايسەيىت، بايسەىتتەن-قاراقۇل، قاراقۇلدان-ەرمەك، ەرمەكتەن-بازاردىڭ اكەسى وڭداس تۋادى.

1965 جىلى شىققان «ءۇش عاسىر جىرلايدى» جيناعىندا، باسقا دا كەيبىر باسىلىمداردا بازار جىراۋدىڭ اكەسى وتەمىس، ناعاشىسى وڭداس دەپ جاڭساق كەتكەن. بازار ون جاسقا جەتپەستەن جەتىم قالىپ، ناعاشىسى وتەمىستىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن. اكەسىنىڭ وتەمىس بولىپ كەتۋى سودان. اقىن بولىپ حالىققا تانىلعان سوڭ، ءوز رۋىنىڭ اتىمەن بالقى بازار اتالىپ كەتكەن. ونى اقىننىڭ ءوزى بىلاي تۇسىندىرەدى:

...سويلە، ءتىلىم، جالپىدان، دارياداي تاسىپ شالقىعان.

ءتىل جەكسۇرىن كورىنەر، تيمەسكە ءتيىپ شارپىعان...

ەلى-جۇرتىڭ بۇزىلار، قيانات ەتسەڭ زارپىنان.

تاۋسىلماس قاينار كەن ەدىم، كەشەگى جۇيرىك مەن ەدىم.

جۇلدە العان بايراق الدىنان، كىشى ءجۇزدىڭ كەنجەسى.

«ءدويت» ۇراندى شومەكەي-شىققان ءبىر بازار بالقىدان.

بۇكىل ءومىرى --ولەڭگە، ولەڭى--ومىرگە اينالعان جىراۋ جارىق دۇنيەگە جىر بولىپ كەلگەندەي. ول تۋرالى اقيقاتقا قوسا اڭىز دا كوپ. سونىڭ ءبىرى تومەنگىدەي: بازار جاستاي جەتىم قالىپ، تاسپەن دەگەن بايدىڭ قوزىسىن باعىپ جۇرەدى. شومەكەيدىڭ اسپان رۋىندا ايپارا اتتى اقىن قىز بولادى. ءبىر كۇنى سول اقىن قىز قاسىنا جەڭگەسىن ەرتىپ، ون  شاقتى تۇيەمەن سۋ اكەلۋگە «قاققا» بارادى. وعان عاشىق جىگىتتەر از بولمايدى. ءوزى سۇلۋ، ءوزى ونەرلى قىزعا كىم قىزىقپاسىن؟ الايدا ولار ايپارانىڭ اقىندىعىنان، وت اۋىز، وراق ءتىلدى شەشەندىگىنەن سەسكەنىپ، ماڭايلاي المايدى ەكەن. قىزدىڭ ۇنەمى سوڭىنان ەرىپ، ۇنەمى دامەلى بولىپ جۇرگەن جىگىتتەر بۇل جولى دا جاقىنداۋعا تاۋەكەل ەتپەيدى. ون شاقتى تۇيەگە جۇك بولار سۋدى ىدىستارعا قۇيىپ تولتىرۋ، ارتۋ جاس قىزبەن جەڭگەسىنە وڭاي سوقسىن با؟ ەكەۋى دە ابدەن شارشايدى. سۋدى تۇيەگە ارتىسپاعان جاسىق جىگىتتەرگە ىزا بولىپ تۇرعان ايپارانىڭ قاسىنا سول ماڭدا قوزى باعىپ جۇرگەن ءجاسوسپىرىم بالا بازار كەلەدى.

«اپا، شەلەگىڭدى ارتىسايىن با؟»--دەپتى. سودان سوڭ، جاسىن دا سۇراپ بىلگىسى كەلگەن سياقتى. وعان اشۋلانعان ايپارا بىلاي دەيدى:

«باستاعان جۇعىسىڭ با ءسوزدىڭ باسىن،

بۇل جەردە ساعان مەنى كەز قىلعاسىن.

ايتىپتى بۇرىنعىلار دەگەن قايدا،

سۇراما اتتىڭ ءتىسىن، ەردىڭ جاسىن.

ودان دا ەمىن نەگە سۇرامايسىڭ،

كۇتە الماي ءبىر باسىڭدى تاز قىلعانسىڭ...»

مەزگىلىندە اس ءىشىپ، ۇيىقتامايتىن، جىلى الاقان كورمەيتىن جەتىم بالادا قايبىر كۇي بولسىن؟ راسىندا دا بازاردىڭ باسى تاز بولسا كەرەك.

ءمىردىڭ وعىنداي ءسوز سۇيەگىنەن وتكەن بازار جاۋاپ ءسوز قايىرا الماعانىنا نامىستانىپ، ىزالانىپ جىلاپ جىبەرىپتى...وسى ءبىر وقيعا بازاردىڭ ەسىندە ماڭگى قالادى. ويتكەنى ول وسى جولى بۇرىنعىدان دا قاتتى شيرىعادى. سوزدەن ەسەسى كەتكەنگە كۇيىنەدى. اقىندىقتى، شەشەندىكتى ارمان ەتەدى. شاماسى، بۇل بولاشاق اقيىق اقىننىڭ تۇڭعىش رەت جەر تارپۋى، قانات سىلكۋى بولسا كەرەك.

جاستاي جەتىم قالعان بازار وقىپ، ءبىلىم العان ەمەس. تابيعاتىنان دارىندى زەرەك بالا بۇرىنعى اقىن-جىراۋلاردىڭ جىرلارىن، حالىق ماقال-ماتەلدەرىن ەسىنە ساقتاپ، كوڭىلىنە ءتۇيىپ، حالىقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداپ وسكەن. وزىنەن بۇرىنعى جانە تۇستاس اقىنداردان دا ءتالىم العان. بازار ءوز زامانىنداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى تاني بىلگەن ءداۋىر قايشىلىقتارىنىڭ بەتىن اشىپ، كەلەلى وي قوزعاعان. ارينە، الەۋمەتتىك ماسەلەردى تانىپ-ءبىلۋ بارلىق جىراۋلارعا ءتان قاسيەت. ولار قاي جەردە دە تىڭداۋشىلارىن تاڭ قالدىرىپ، ەرلىكتى، ەلدىكتى دارىپتەگەن. كەرەك جەرىندە كىمنىڭ دە بولسا بەت-جۇزىنە قاراماي، ايتارىن بۇكپەي، باتىل ايتىپ، ادام بويىنداعى جاسىق قاسيەتتەردى ولتىرە سىناپ، تىلىمەن تۋراپ تاستايتىن بولعان.

بازاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەردى كوتەرگەن «ءار كەمەلگە-ءبىر زالال»، «سۇم دۇنيە» سياقتى فيلوسوفيالىق تولعاۋلارىندا «العىر قىران، قامال بۇزار باتىر، جەل جەتپەس جۇيرىك، كۇن تيمەس سۇلۋ» ءبارى دە دۇنيەدەن وتەدى. ماڭگى ەش نارسە جوق. «ارانعا تۇسكەن ايۋداي كۇيى قاتتى جاراعان، قاڭتارداعى بۋراداي، ازۋ ءتىسىن قايراعان» حاندار دا، «اۋزىنا كوپتى قاراتقان، الدىنان توپتى تاراتقان» كۇمىس كومەي، تىلىنەن بال تامعان شەشەندەر دە دۇنيەدەن وزادى. ولارعا باق، دۇنيە ارا تۇرا المايدى. جىراۋدىڭ بايىمداۋىنشا تىرشىلىكتە كورگەن قىزىعىڭ مەن قۋانىشىڭ وتكەنشى جاڭبىرداي قىسقا، بۇلدىر ساعىمداي تۇراقسىز، سوندىقتان ادام ويىنداعى بارلىق اسىلىن، بويىنداعى قۋاتىن جاقسىلىققا جۇمساۋعا ءتيىس. ءومىردى بوسقا وتكىزىپ، قاپى قالماۋ ءۇشىن ءاربىر كىسى اقىل-پاراساتى مەن كۇش-قايراتىن پايدالى ىسكە جۇمساپ، ناعىز ازاماتتارشا ءماندى ءومىر سۇرۋگە مىندەتتى.

جىراۋ ءپاني، بولمىس جايلى تولعانا كەلىپ، ادامگەرشىلىك ءمورالدى ۋاعىزدايدى، ومىردە تاتۋ-ءتاتتى تۇرمىس قۇرىپ، ادال كاسىپپەن اينالىسىپ، بىرلەسىپ، تىرلىك ەتۋگە شاقىرادى. ار-ۇياتىن ساتىپ، دۇنيە-اتاق ءۇشىن ازباعان ادال تۇلعالار مەن كوپكە قامقور، حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن ەرلەر ەسىمى عانا ەل ەسىندە ساقتالىپ، ماڭگى جاسايدى دەگەن قورىتىندى شىعارادى.

بازار ساراي اقىنىنا دا، كىتابي اقىنعا دا ۇقسامايدى. ول حات تانىماسا دا ەستىگەنىن ەستە ساقتاعان، بىلگەنى مەن تۇيگەنى وتە كوپ، توپجارعان تالانت يەسى. ءداستۇرلى قازاق جىرىنىڭ بەسىگىندە تەربەتىلىپ، تاعلىم تۇيەدى، ونەگەلى وسيەت ايتادى. ءومىر مەن كوڭىل قۇبىلىستارىن شەندەستىرە وتىرىپ، پايىمدى تۇجىرىمدار جاسايدى. ورامدى ويلارىن كوركەم كەستەلەيدى:

قارعادان قارعا تۋار قارقىلداعان،

جاقسىدان جاقسى تۋار جارقىلداعان.

دەگەندەر: «مەن جاقسىمىن» تولىپ جاتىر،

پايداسى ءوز باسىنان ارتىلماعان!

الاشتىڭ ادامىنىڭ ءبارى ءمالىم-

كىم قالدى تارازىعا تارتىلماعان.

تاقىلداپ، پىسىقسىنىپ سويلەيتىن كوپ

ەكپىندەپ ۇشقىر اتتاي قارقىنداعان.

بازاردى اۋەلى جىراۋ دەدىك. جىراۋلاردىڭ ولەڭ قۇرىلىمى نەگىزىنەن تولعاۋ. تولعاۋلاردىڭ كەيىنگىلەر ۇلگى الارلىقتاي تەرەڭ ماعىنالى ناقىل، وسيەتتەرگە باي بولىپ، ۇيقاسى، بەلگىلى ىرعاعى، اۋەنى بولۋى كەرەك. بازار شىعارمالارى جوعارىداعى شارتتارعا تولىق ساي كەلەدى. جىراۋ تولعاۋلارى نەگىزىنەن ويعا، سەزىمگە قۇرالعان. پىكىرى تۇتاس، ايتارى مول، ويى تەرەڭ، جۇيەلى بولىپ ورىلەدى. بازاردىڭ قاي ولەڭ-تولعاۋلارىن المايىق، بارىنەن اقىن ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ تىنىس-لەبى ەسەدى. سول كەزدەگى قوعامدىق ورتانىڭ تۇسىنىك-تانىمى، مىنەز-قۇلقى سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكپەن اشىلادى. ءومىر مەن زامان جايلى تەرەڭ وي قوزعاعان اقىن شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى دا ءار الۋان. ول ەلدىڭ جاي-كۇيىن، ادام باسىنداعى مۇڭ-زارىن، حالىقتىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن شەبەر جىرلاعان. بازار ءومىرى ءسان-سالتاناتتى ءومىر ەمەس. تار جول، تايعاق كەشۋلى عۇمىر. قۋعىن كورىپ، قاسىرەت شەگەدى، تۇرمەگە دە قامالادى. قانشاما قارسىلىق دۇلەي كۇشكە كەزدەسسە دە، قايسار اقىن ءتىلىن تارتپايدى. بازاردىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە دە ەل-جۇرت ونى جوعارى باعالاعان. بازاردى بىلگەن ەل، كورگەن كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، ول ەرەكشە كەسكىندى، باتىر تۇلعالى ادام بولعانعا ۇقسايدى. دومبىراسىمەن قوسا قارۋ اسىنىپ جۇرگەن. ومىرىندە قانشا قۋعىن-سۇرگىن كورسە دە، تابيعاتى اقىن كىسى ەشكىمگە قارۋ جۇمساماعان.

بازار جىراۋدىڭ پىرلىبەك، نۇرلىبەك، امزەبەك، ناقىپبەك دەگەن ءتورت ۇلى، بالزادا، كۇلزادا دەگەن قىزى بولعان. جىراۋدىڭ ونەر قونعان بالالارى امزەبەك پەن بالزاداسى ەكەن. ولار ونەرىمەن حالىققا تانىلماي تۇرىپ، جاستاي ءولىپ كەتەدى. امزەبەك اكەسى بازاردان ءۇش جىل بۇرىن، ياعني 1908 جىلى قايتىس بولادى. 1911 جىلى 12 قازان كۇنى جىر ءدۇلدۇلى بالقى بازار تامدىبۇلاق اۋدانىنا قاراستى جالپاقتاۋ دەگەن جەردە قايتىس بولادى. قابىرى باسىنا كەيىنگى جىلدارى ەسكەركىش قۇلپىتاس قويىلعان. جالپاقتاۋداعى مەكتەپكە، اقتاقىرداعى كىتاپحاناعا، تامدىبۇلاقتىڭ ءبىر كوشەسىنە بازار ەسىمى بەرىلگەن.

1991 جىلى 27-29 مامىر ارالىعىندا تامدىبۇلاق اۋدانىندا بازار جىراۋدىڭ تۋعانىنا 150 جىلدىق مەرەيتويى بولىپ ءوتتى. ول كەزدە 14 جاسار بالامىن، ءالى اتتى شۋلى كەڭەس وداعى تاراماعان ەدى، ورتالىق ازيانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قوناقتار كەلدى، اقىندار ايتىسى، كوكپار،  قىز قۋ، قىرىق ەكى شاقىرىمعا الامان  بايگە بولىپ ءوتتى، ءۇش كۇن بويى تاماشالاپ ءماز بولعانىمىز بار.

جىراۋدىڭ ۇرپاقتارى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ناۆوي وبلىسى تامدىبۇلاق پەن كەنيمەح اۋداندارىندا تۇراتىن.  2005 جىلى قاراعاندى وبلىسى تەمىرتاۋ قالاسىنا قونىس اۋداردى. الماتى مەن استانا قالاسىندا كىم كورىنگەنگە كوشە بەرە بەرگەنشە، جىر ءدۇلدۇلى بازار جىراۋعا ءبىر كوشەنىڭ اتىن بەرسە ارتىقتىق ەتپەس، بيلىك باسىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. ارينە بازاردىڭ مۇراسى وسىمەن تۇگەلدەندى دەپ ايتا المايمىن. ەل اراسىندا مارجانداي شاشىراپ جۇرگەن جىرلارىن تىرنەكتەپ جيناپ، زەرتتەپ تالداۋ كەلەر كۇننىڭ ەنشىسىندە.

«اباي-اقپارات»