ءبىز شىندىقتىڭ جۇزىنە تۋرا قارايتىن بولساق، قازاق كوشى قاڭتارىلىپ قالۋدىڭ از-اق  الدىندا تۋر. بۇل جاعدايدى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىندا  پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى دە  سوڭعى ەكى جىل بويى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ ورىندالماعاندىعىن  اشىق مالىمدەدى. وسى  جىلدىڭ اياقتالۋىنا دا بار-جوعى ءبىر ايداي ۋاقىت قالعاندىعىنا قاراماستان، كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ نەبارى 33% عانا ورىندالعان. دەمەك، ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ قاتارى جىل وتكەن سايىن ازايىپ وتىرعاندىعى اششى دا بولسا شىندىق. اتالعان قۇرىلتايدا   ەلباسى «قۇجات تاپسىرۋدا، تىركەۋگە تۇرۋدا، ازاماتتىق الۋدا قانداستارىمىز كەزدەسەتىن ءتۇرلى كەدەرگىلەردى جويۋدى» قاداپ تاپسىرعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بىزدەگى اتقارۋشى بيلىك اسىقپايتىن سياقتى. سەبەبى، ول كىسى بۇل ءسوزدى وسى جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا ايىتقان بولاتىن. مىنە جىلدىڭ سوڭعى جارتىسى دا اياقتالۋعا جاقىن، بىراق باياعى جارتاس سول جارتاس كۇيىندە قالىپ وتىر.

ءبىز شىندىقتىڭ جۇزىنە تۋرا قارايتىن بولساق، قازاق كوشى قاڭتارىلىپ قالۋدىڭ از-اق  الدىندا تۋر. بۇل جاعدايدى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ IV قۇرىلتايىندا  پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى دە  سوڭعى ەكى جىل بويى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ ورىندالماعاندىعىن  اشىق مالىمدەدى. وسى  جىلدىڭ اياقتالۋىنا دا بار-جوعى ءبىر ايداي ۋاقىت قالعاندىعىنا قاراماستان، كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنىڭ نەبارى 33% عانا ورىندالعان. دەمەك، ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ قاتارى جىل وتكەن سايىن ازايىپ وتىرعاندىعى اششى دا بولسا شىندىق. اتالعان قۇرىلتايدا   ەلباسى «قۇجات تاپسىرۋدا، تىركەۋگە تۇرۋدا، ازاماتتىق الۋدا قانداستارىمىز كەزدەسەتىن ءتۇرلى كەدەرگىلەردى جويۋدى» قاداپ تاپسىرعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بىزدەگى اتقارۋشى بيلىك اسىقپايتىن سياقتى. سەبەبى، ول كىسى بۇل ءسوزدى وسى جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا ايىتقان بولاتىن. مىنە جىلدىڭ سوڭعى جارتىسى دا اياقتالۋعا جاقىن، بىراق باياعى جارتاس سول جارتاس كۇيىندە قالىپ وتىر.

ەندى سوڭعى جىلدارى بەلگىلەنگەن كۆوتانىڭ تولماۋىنداعى سەبەپتەرگە ۇڭىلەيىك. تۋراسىنا كوشسەك، بىزدەگى قۇزىرەتتى بيلىك ءوز قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن جىلدان جىلعا قولدان قيىنداتۋدا. ايتالىق، رەسپۋبليكا ۇكىمەتى ەڭ الدىمەن وسىدان بىرقانشا جىل بۇرىن-اق ەشبىر نەگىزسىز، سەبەپ-سىلتاۋسىز 1992 جىلى 23-قىركۇيەكتە قابىلدانعان «شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» №791 قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويدى. سونىڭ كەسىرىنەن ەلگە كەلگەن ءوز قانداستارىمىزدىڭ مارتەبەسى كەلىمسەكتەرمەن بىردەي بولىپ قالدى.

بۇدان كەيىن، 1999 جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەنگەن تاعدىر تالكەگىمەن ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ حالىقارالىق ادام قۇقىعى پاكتىلەرى نەگىزىندە شەتەلدەردەگى تۋىستارىن وزدەرىنىڭ جەكە كەپىلدىگى ارقىلى شاقىرتىپ الۋىنىڭ جولىن جاپتى. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن اياق-استى ەتىپ وتىرعان ۇكىمەت حالىقارالىق پاكتىلەردى قايتسىن؟!  وتكەن جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە پرەمەر-ءمينيسترىمىز ءوزى قول قويعان №307 قاۋلىسىمەن «شەتەلدىكتەردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولۋىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرى» دەپ اتالاتىن  2000 جىلى 28 قاڭتاردا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ №136 قاۋلىسىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى ەلگە كەلەتىن  قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاعدايىن مۇلدە قيىنداتىپ جىبەردى. سونىڭ كەسىرىنەن ۆيزاسىنىڭ مەرزىمى بىتكەن سان مىڭداعان قانداسىمىز سوت شەشىمىمەن ەلدەن قۋىلىپ، بەس جىل مەرزىمگە دەيىن ءوز وتانى قازاقستانعا قايتىپ ورالۋ قۇقىعىنان ايرىلدى. ال ەلىمىزدىڭ شەتەلدەردەگى ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرىنەن  باۋىرلارىمىزعا بەرىلۋگە ءتيىستى ۆيزانىڭ جىرى دا جۇرەك سىزداتار بولەك اڭگىمە. مىنە وسىنداي، باسقا ەمەس، ءوز ۇكىمەتىمىزدىڭ تاراپىنان جاسالىپ وتىرعان جاساندى توسقاۋىلداردان كەيىن كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ ورىندالۋىنان قالاي ۇمىتتەنۋگە بولادى.ءتىپتى، قۇزىرەتتى ورىندار ەلباسىمىزدىڭ «ءتۇرلى كەدەرگىلەردى جويۋ» جونىندەگى تاپسىرماسىنىڭ كەرىسىن ىستەپ وتىرعانىنا قاراپ «بۇل قازاق كوشىنە قارسى جاسالىپ جاتقان سابوتاج ەمەس پە» ەكەن دەپ تە ويلايسىڭ.

اتالعان كەمشىلىكتەر مەن كەدەرگىلەردى جاقىندا عانا تاراتىلعان پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ بەكبولات تىلەۋحان، نۇرلان ونەرباي، الدان سىمايىل قاتارلى ءوز ۇلتىنا جانى اشيتىن دەپۋداتتارى سول بيىك مىنبەدەن از كوتەرگەن جوق. ءتىپتى، بەكبولات تىلەۋحان وسى ماسەلەلەردىڭ سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇستى دەسەدە بولادى. بىراق، ناتيجە جوقتىڭ قاسى. سەبەبى، بىزدەگى زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ اتقارۋشى بيلىك الدىنداعى سالماعى ادام ايارلىق حالدە ەكەندىگىنە   كوزىمىز جەتتى. ۇكىمەت باسشىسى دەپۋتاتتار كوتەرگەن ماسەلەلەرگە ۇنەمى ءجۇردىم-باردىم، شىعارىپ سالما جاۋاپ جازۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان. ءتىپتى، كەيبىر جاۋاپتارى «مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدى» دەگەنگە ۇقسايدى.

ايتپاقشى، كەيىن كەزدە بەكبولات تىلەۋحان تۋرالى سىپسىڭ اڭگىمەلەر از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. ءوز باسىم بەكبولات قانايۇلىمەن ەكى جىلداي قويان-قولتىق جۇمىستاس، پىكىرلەس بولعان ادام رەتىندە ايتارىم، ول -- ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، ادەبيەتى مەن ونەرىن تەرەڭ بىلەتىن جانە ونى جان-تانىمەن سۇيەتىن، سونىڭ جولىندا ەش ايانىپ قالمايتىن مەملەكەتشىل تۇلعا. ال ءبىرتالاي دەپۋتاتتاردىڭ اتى-ءجونىن جۇرت ەستىگەن دە ەمەس. جاقىندا عانا تاراتىلعان پارلامەنت ماجىلىسىندەگى 107 دەپۋتاتتىڭ 33-ءى ءتورت جارىم جىل بويى ءبىر دە ءبىر رەت ماسەلە كوتەرىپ، دەپۋتاتتىق ساۋال جولداماعان، 34 دەپۋتات  نە بارى بىردەن توعىزعا دەيىن عانا ساۋال بەرىپتى. مىنە وسىنداي قۇرامداعى ماجىلىسمەندەردىڭ تەڭ جارتىسى ورىنتاعىنا قايتا ورالاتىن بولسا نە بولماق؟!

سان ءتۇرلى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردەن تىس، قازاق كوشىنىڭ قۇقىقتىق جاعدايى دا وڭىپ تۇرماپتى. قارجى داعدارىسىنىڭ جاڭا تولقىنى قايتا سوقسا، دارمەنسىزدىك تانىتۋىمىز مۇمكىن دەپ تاراپ كەتكەن سول ماجىلىسمەندەر جاڭادان قابىلداعان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»  قر زاڭدارى وسى جىلدىڭ 16 تامىزىنان باستاپ رەسمي قولدانىسقا ەندى. اتالعان زاڭ جوبالارىن قابىلداۋ بارىسىندا  ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن از ساندى دەپۋتاتتاردىڭ ارا ءتۇسۋىنىڭ ارقاسىندا، جاڭا زاڭدا كوپتەگەن قايشىلىقتى دا تۇيىتكىلدى ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىمىن تاپقانى داۋ تۋدىرمايدى. بىراق،  ءبىر تاڭعالارلىعى 2009 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا  قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ  №2252- قاۋلىسىمەن  قازاقستان  رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ جوباسىندا "قازاقستان رەسپۋبيكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى" قر زاڭىنىڭ 17-بابىنا تومەندەگىدەي تولىقتىرۋلار جوباسى ۇسىنىلعان بولاتىن: «وسى باپتىڭ ءبىرىنشى بولىگى 7) تارماقشاسىنىڭ ەرەجەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى راتيفيكاتسيالانعان مەملەكەتارالىق شارتتاردىڭ كۇشى قولدانىلاتىن، سونداي-اق وسى زاڭنىڭ 16-بابىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى 1) تارماقشاسىنىڭ ەكىنشى ابزاتسىندا كورسەتىلگەن جانە شەتەل ازاماتتىعىنان باس تارتۋ تۋرالى نوتاريالدى كۋالاندىرىلعان جازباشا وتىنىشپەن وزدەرى ازاماتى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىڭ ازاماتتىق ماسەلەلەرى جونىندە شەشىم قابىلدايتىن لاۋازىمدى ادامىنا جۇگىنگەن ادامدارعا قولدانىلمايدى.» ال، 16-بابىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى  1) تارماقشاسىنىڭ ەكىنشى ابزاتسىنداعى مىنا ماتىنگە ەشقانداي وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قاراستىرىلماعان. ماتىندە: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا  قابىلداعان كەزدە كامەلەتكە تولماعانداردان، پايىم قابىلەتىن جوعالتقان ادامداردان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بەلگىلەيتىن تىزبە بويىنشا كاسىپتەرگە يە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى الدىندا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردان، سونداي-اق قازاقستان اۋماعىنان كەتكەن ادامدار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان، ەگەر ولار تاريحي وتانى رەتىندە تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قايتىپ ورالعان بولسا، ولاردان وسى تارماقشانىڭ ءبىرىنشى ابزاتسىندا كوزدەلگەن شارتتاردىڭ بولۋى تالاپ ەتىلمەيدى»-دەلىنگەن. تۇسىنىكسىزى 2011 جىلدىڭ 22 شىلدەسىندە پرەزيدەنت قول قويعان،16 تامىزدان باستاپ رەسمي قولدانىسقا ەنگەن  №478 «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قر زاڭىندا: «سونداي-اق قازاقستان اۋماعىنان كەتكەن ادامدار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان، ەگەر ولار تاريحي وتانى رەتىندە تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قايتىپ ورالعان بولسا»-دەگەن ءماتىن الىنىپ تاستالعان.

قولدانىستا زاڭنان اتالعان ءماتىننىڭ الىنىپ تاستالۋى ەلگە ورالعان قانداستارىمىزعا ۇلكەن قىرسىق بولىپ جابىستى.  سودان بەرى ەلگە ورالعان  قانداستارىمىزدان قر-نىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇجات تاپسىرۋ كەزىندە ىشكى ىستەر ورگاندارى شەتەل ازاماتتىعىنان شىققانى نە سول ەلدىڭ ازاماتتىعى توقتاعانى جايلى انىقتاما تالاپ ەتەتىن بولعان. وسى ءبىر كەدەرگىنىڭ كەسىرىنەن سان مىڭداعان قانداسىمىز ازاماتتىققا قۇجاتتارىن راسىمدەي الماي سارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇر.

جوعارى بيلىكتەگىلەر بۇل جاعدايدان مۇلدە بەيحابار سياقتى. كەشە عانا استانادا وتكەن  2009-2012 جىلدار ارالىعىندا ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى ۇلتتىق ءىس-قيمىل جوسپارىنىڭ ورىندالۋىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەلدە  پرەزيدەنت جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيانىڭ حاتشىسى تاستەمىر ابىشەۆ مىرزا: «بيىلعى جىلدىڭ شىلدەسىنەن باستاپ «قر ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭعا تۇزەتۋلەر كۇشىنە ەندى، ولارعا سايكەس ورالمانداردىڭ ازاماتتىقتى الۋ جۇيەسى وڭتايلاندى.  ءۇش ايدىڭ ىشىندە كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ دەپارتامەنتتەرى ولارعا جانە بۇرىنعى وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ بۇرىنعى ازاماتتارىنا ەگەر قازاقستان اۋماعىندا تۋعان-تۋىستارى بولسا، تۇرۋىنا جانە تۇرۋ مەرزىمىنە قاراماستان، ولار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن وڭتايلاندىرىلعان تارتىپپەن بەرەدى»-دەدى. حاتشى سوزىنە قۇلاق تۇرگەن ادام قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الۋى بارىنشا جەڭىلدەپتى، ەشقانداي كەدەرگى قالماعان ەكەن عوي دەگەن قورتىندىعا كەلەرى ءسوزسىز. شىندىعىندا، «قر ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭىنا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە سايكەس  ەلگە ورالعان قانداستارىمىزعا «جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق بەرۋ» جانە «مالىمەتتەردى قاراۋ مەرزىمى ءۇش ايدان اسپاۋ» كەرەكتىگى جونىندەگى تارماقشالاردىڭ بار ەكەنى راس. بىراق، بۇل جەردە ماسەلە ازاماتتىققا قۇجاتتارىن تاپسىرعان قانداستارىمىز ءجايلى ەمەس، سول قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىققا قۇجات تاپسىرۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعان كەزدەيسوق وزگەرىستەر حاقىندا بولىپ وتىر. تاستەمىر ابىشەۆ مىرزانىڭ اتالعان پىكىرىنەن   پرەزيدەنت جانىنداعى جوعارى لاۋازىمدى قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ ءوزى قازاق كوشىنىڭ قۇقىقتىق جاعدايىنا كوپ ۇڭىلمەيتىندىگىن كورۋگە بولادى.

قالىپتاسقان ەرەجەگە سايكەس، قازاقستان  رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلگەن  زاڭ جوباسىنا عانا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ قۇزىرەتى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ قۇزىرىندا بولاتىن. ءوز باسىم وسى زاڭ جوباسىنا بايلانىستى رەداكتسيا جاسالعان بارلىق  سالىستىرما كەستەنى ءسۇزىپ شىقسام دا، دەپۋتاتتار تاراپىنان ءدال وسى ءماتىندى الىپ تاستاۋ ءجايلى ۇسىنىستى كەزدەستىرە المادىم. مۇندا قولدانىستاعى زاڭعا قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا قر ۇكىمەتى تارپىنان ەنگىزىلگەن  زاڭ جوباسىندا جوق وزگەرىستىڭ ەنىپ كەتۋى اقىلعا سيمايدى.  دەمەك، بۇل ءسوز جوق مىسىق تىلەۋلى بىرەۋلەردىڭ زاڭعا قاساقانا جاساعان رەيدەرلىگى، جىمىسقى، قىلمىستى ارەكەتى ەكەندىگى داۋسىز.

ءبىز قازاق كوشىن كولىكتى ەتەمىز دەسەك، كوشكە كەدەرگى بولىپ وتىرعان اكىمشىلىك جانە قۇقىقتىق كەدەرگىلەردىڭ ناقتى شەشۋ جولدارىن ايقىنداۋعا ءتيىسپىز. جوعارىداعىداي قۇقىقتىق كەدەرگىلەردى جويۋمەن الدا سايلاناتىن پارلامەنت ءماجىلىسى اينالىسا جاتار. ال، اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى جويۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن شەتەلدەردە تۇراتىن قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحي وتانىمەن قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا 1992 جىلعى №791 قاۋلىنى قايتا جاڭعىرتىپ، تولىقتىرىپ قابىلداۋ كەرەك. بۇل قاۋلى شەتەلدە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قازاقستانعا ەمىن-ەركىن كەلىپ كەتۋىنە جانە وسىندا ءبىرجولاتا قالىپ قويۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇدان تىس قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ «شەتەلدىكتەردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولۋىن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرى» جونىندەگى 2000 جىلعى 28 قاڭتارداعى №136 قاۋلىسىنا  قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانداعى قۇقىقتىق جاعدايىنا بايلانىستى وڭ وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. اتاپ ايتقاندا، ەتنيكالىق قازاقتار ءوز وتانىندا وگەيلىك كورۋگە ءتيىس ەمەس. باسقا كەلىمسەكتەرمەن بىردەي قاراۋعا ءتىپتى دە بولمايدى. بۇدان تىس، 2004 جىلدىڭ 4 ساۋىرىندەگى قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ №215, قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ 2004 جىلعى 14 ساۋىردەگى № 08-1/93 جانە قر كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ 2004 جىلعى 14 ساۋىرىندەگى №35-پ بىرلەسكەن بۇيرىعىنا دا سايكەستىك وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك. سەبەبى، اتالعان بىرلەسكەن بۇيرىقتا شەتەل ازاماتتارىنىڭ قازاقستانعا جەكە ساپار جانە ىسكەرلىك بابىمەن كەلۋگە بايلانىستى قۇقىتىق تارتىپتەر عانا ايقىندالعان. ال حالىقارالىق پاكتىلەرگە سايكەس ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلاردىڭ ءوز تۋىستارىن شەتەلدەردەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا وتباسىمەن ءبىرجولاتا كوشىرىپ الۋىنىڭ  قۇقىقتىق جاعدايى مۇلدەم ەسكەرۋسىز قالعان. سونىڭ كەسىرىنەن ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە تۇراتىن ءجۇز مىڭداعان ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلار ءبىر-بىرىمەن وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز وتانىندا قاۋىشۋى مۇمكىن بولماي وتىر . ال، ەل پارلامەنتى  راتيفيكاتسيالاعان ادام قۇقىقتارى جونىندەگى حالىقارالىق پاكتىلەردە بۇل ماسەلە الدەقاشان شەشىلگەن بولاتىن.

مۇندا قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ جاعدايى باسقا ەلدەرگە مۇلدە ۇقسامايتىندىعىن تاپتەشتەي ءتۇسىندىرۋ اسا قاجەت سەكىلدى. سەبەبى،بىزدەگى لاۋازىم يەلەرىنىڭ كوبىسى قىتايدىڭ تيبەت پەن شىنجاڭعا قاتىستى قاتاڭ ساياسات ۇستاناتىندىعىن، قانداستارىمىزدىڭ ارنايى شاقىرۋسىز شەتەلگە شىعۋعا ارنالعان تولقۇجاتتى الا المايتىندىعىنان حابارسىز. ءتىپتى، تولقۇجات العان كۇننىڭ وزىندە، قىتايدىڭ ەشبىر زاڭى تيىم سالماسا دا ولاردىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارىنا تولقۇجات بەرىلمەيدى. وعان تەك ارنايى كوشى-قون شاقىرتۋى كەرەك. مۇندا دا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى حالىقارالىق پاكتىلەردە سايكەس ءبولىنىپ-جارىلعان وتباسىلار نەمەسە تىكە تۋىسقاندارىنىڭ كوشى-قون شاقىرتۋى بولۋى شارت.

ارينە، كوشi-قون ماسەلەسi - 1,5 ملرد. ادامى بار الىپ ەل ءۇشiن ەشقانداي جاڭالىق ەمەس. قىتايدا جىلىنا 100 مىڭداعان ادام كوشiپ كەلiپ جانە كوشiپ كەتiپ جاتادى. بۇل جونiندە قىتايدا ءوز ازاماتتارىنىڭ شەتەلگە شىعۋىن، تiپتi سول ەلدە قونىستانىپ قالۋىن رەتتەيتiن زاڭ-ەرەجەلەر الدەقاشان قابىلدانعان بولاتىن. "قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ شەكارادان كiرiپ-شىعۋى تۋرالى" قحر زاڭىنىڭ 5-بابىندا: "قحر ازاماتتارى جەكە جۇمىستارىمەن شەكارادان شىعاتىن بولسا، ءوزi تiركەۋدە تۇرعان قالا نەمەسە اۋداندىق قوعامدىق قاۋiپسiزدiك (iشكi iستەر) ورگاندارىنا ءوتiنiش جاسايدى. وسى زاڭنىڭ 8-بابىندا كورسەتiلگەن جاعدايلاردى قوسپاعاندا، بارلىق وتiنiشتەر قاناعاتتاندىرىلادى. قوعامدىق قاۋiپسiزدiك ورىندارى قىتاي ازاماتتارىنىڭ جەكە ساپارمەن شەكارادان شىعۋ ءوتiنiشiن بەلگiلەنگەن شەكتi مەرزiم iشiندە قاناعاتتاندىرۋ نە قاناعاتتاندىرماۋ جونiندە شەشiم شىعارۋعا جانە ونى ءوتiنiش يەسiنە حابارلاۋعا مiندەتتi". جانە اتالعان زاڭدى "اتقارۋ ەرەجەسiنiڭ" 2-بابىندا: "بۇل اتقارۋ ەرەجەسi قىتاي ازاماتتارىنىڭ جەكە جۇمىستارىمەن شەكارادان شىعىپ-كiرۋiنە قولدانىلادى. "جەكە جۇمىس" دەگەنiمiز: قونىستانۋ، تۋىسشىلاۋ، دوس-جاراندارىنا قوناققا بارۋ، مال-مۇلiككە مۇراگەرلiك ەتۋ، ءوز قاراجاتىمەن شەتەلگە وقۋعا بارۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، ساياحاتتاۋ جانە باسقا دا جەكە جۇمىستارىن مەڭزەيدi". 4-بابىندا قاجەتتi قۇجاتتاردىڭ تiزiمi بەرلiگەن: "وسى اتقارۋ ەرەجەسiنiڭ 3-بابىنىڭ 4-تارماعىندا ايتىلعان ارنايى كۋالiك دەگەنiمiز:
1. شەتەلگە شىعىپ قونىستانۋشىلار قونىستاناتىن جەردەگi تۋىس-تۋعاندارى مەن دوس-جاراندارىنىڭ كەلiسiلگەن قونىستانۋعا شاقىرعاندىعى جونiندەگi كۋالiگi نەمەسە باراتىن مەملەكەتiنiڭ (قۇزiرەتتi ورگاندارىنىڭ) ولاردىڭ قونىستانۋىن رۇقساتتاعاندىعى جونiندەگi كۋالiگi.
2. شەكارادان شىعىپ تۋىسشىلاۋ، دوس-جاراندارىنا قىدىرىپ بارۋى ءۇشiن سول شاقىرتۋشى جاقتىڭ شاقىرۋ كۋالiگi بولۋى كەرەك". جانە وسى ەرەجەنiڭ 5-بابىندا: "قالا، اۋداندىق، قوعام قاۋiپسiزدiك (iشكi iستەر) ورگاندارى شەكارادان شىعۋى جونiندەگi وتiنiشكە 30 كۇن iشiندە، ال شالعاي، قاتىناسى قولايسىز جەرلەرگە 60 كۇن iشiندە ءوتiنiشiنiڭ قاناعاتتاندىرىلعانى نەمەسە قاناعاتتاندىرىلماعانى جونiندە شەشiم شىعارىپ، ءوتiنiش بەرۋشiنiڭ وزiنە حابارلاۋى شارت". بۇعان قوسا "قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ وتانعا ورالعان دياسپورا وكiلدەرi جانە ولاردىڭ تۋىس-تۋعاندارىنىڭ قۇقىق مۇددەسiن قورعاۋ تۋرالى" قحر زاڭىنىڭ 2-بابىندا ازاماتتاردىڭ تۋىستىق قاتىناسى جونiندە مىناداي انىقتاما بەرiلگەن: "تۋىستار دەگەنiمiز - جۇبايى، اكە-شەشەسi, ۇل-قىزدارى، ۇل-قىزدارىنىڭ جۇبايى، اپەكە-قارىنداستارى، اعا-iنiلەرi, اتاسى مەن اجەسi, ناعاشى اتاسى مەن ناعاشى اجەسi جانە ولاردىڭ ۇل-قىزدارى، نەمەرەلەرi, ناعاشى نەمەرەلەرi جانە باعىپ-قاعۋ قاتىناستارى بار باسقا دا تۋىس-تۋعاندارى". ال اتالعان زاڭنىڭ 17-بابىندا: "وتانعا ورالعان قىتاي دياسپورا وكiلدەرi (ورالماندارى) جانە شەتەلدەگi قىتاي دياسپورالارى ءوز تۋىس-تۋعاندارىمەن بارىس-كەلiس جاساۋ، حات-حابار الىسۋى زاڭمەن قورعالادى" دەپ كورسەتiلگەن. وكiنiشكە قاراي، قازاقتار جيi قونىستانعان شۋار اۋماعىندا تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جازىلعان وسى زاڭ باپتارى ناشار جۇمىس iستەيدi. ەگەر بiزدiڭ ديپلوماتتارىمىز وسى زاڭ باپتارى اياسىندا قىتايلىق ارiپتەستەرمەن سىندارلى كەلiسسوزدەر وتكiزسە، ول جاقتاعى اعايىنداردىڭ ەلگە ورالۋى جەڭiلدەي تۇسەر ەدi. بۇل - قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ كوش تيەگiن اعىتۋدىڭ بۇگiنگi كۇندەگi ەڭ تيiمدi جولى.

راقىم ايىپۇلى،

«جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق

قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ

اتقارۋشى ديرەكتورى

«اباي-اقپارات»