ءسابيت مۇقانوۆ - قازاق ۇلتىنىڭ اعاسىنا اينالىپ ءومىر ءسۇرىپ، قازاقتىڭ قارياسى بولىپ قارتايا ءبىلىپ، ومىردەن كەشتەۋ وتكەن كىسى. قازاق ەلىنىڭ بار قاسىرەتىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان، بار قۋانىشتى ساتتەرىنىڭ جالاۋگەرى بولعان ادام - ءسابيت مۇقانوۆ! قازاق ۇلتىنىڭ ۇرانشىسىنا اينالىپ، «جول تاپتىم بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە...»  دەپ شۇكىرشىلىك ەتكەن جالاۋگەر قالامگەر ءوزىن قازاقتىڭ قوعامدىق ومىرىنەن تىس ۇستاي المادى. ي.ءستاليندى اشكەرەلەۋشى، ن.حرۋششەۆپەن ستاقان قاعىستىرعان، ج.شاياحمەتوۆتى - شايگوز اماندىقوۆقا اينالدىرىپ، «تىڭداعى تولقىندار» رومانىندا سىنا­عان، د.قوناەۆتى تەمىرتاۋ جۇمىسشىلارىنا وق اتقىزدىڭ دەپ شەنەگەن، ي.يۋسۋپوۆتى مرامور سيا ساۋىتپەن جۋساتا جازداعان ءسابيت مۇقانوۆ! ول نە ايتسا - قازاق اتىنان ايتتى، نە ىستەسە - قازاق اتىنان اتقاردى. سونىڭ ءبارىن «ولمەيتىن»، «وشپەيتىن» پارتيا رەتىندە ۇلىقتالعان كوممۋنيستىك پارتيا اتىنان باتىل اتقاردى.

ءسابيت مۇقانوۆ - قازاق ۇلتىنىڭ اعاسىنا اينالىپ ءومىر ءسۇرىپ، قازاقتىڭ قارياسى بولىپ قارتايا ءبىلىپ، ومىردەن كەشتەۋ وتكەن كىسى. قازاق ەلىنىڭ بار قاسىرەتىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان، بار قۋانىشتى ساتتەرىنىڭ جالاۋگەرى بولعان ادام - ءسابيت مۇقانوۆ! قازاق ۇلتىنىڭ ۇرانشىسىنا اينالىپ، «جول تاپتىم بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە...»  دەپ شۇكىرشىلىك ەتكەن جالاۋگەر قالامگەر ءوزىن قازاقتىڭ قوعامدىق ومىرىنەن تىس ۇستاي المادى. ي.ءستاليندى اشكەرەلەۋشى، ن.حرۋششەۆپەن ستاقان قاعىستىرعان، ج.شاياحمەتوۆتى - شايگوز اماندىقوۆقا اينالدىرىپ، «تىڭداعى تولقىندار» رومانىندا سىنا­عان، د.قوناەۆتى تەمىرتاۋ جۇمىسشىلارىنا وق اتقىزدىڭ دەپ شەنەگەن، ي.يۋسۋپوۆتى مرامور سيا ساۋىتپەن جۋساتا جازداعان ءسابيت مۇقانوۆ! ول نە ايتسا - قازاق اتىنان ايتتى، نە ىستەسە - قازاق اتىنان اتقاردى. سونىڭ ءبارىن «ولمەيتىن»، «وشپەيتىن» پارتيا رەتىندە ۇلىقتالعان كوممۋنيستىك پارتيا اتىنان باتىل اتقاردى.

ءوز باسىم وزگە قازاقتار سەكىلدى، بالا جاستان ءسابيت مۇقانوۆتى جاقسى كورىپ ءوستىم. شىعارمالارىن ءسۇيىپ وقىدىم. الماتىداعى مۋزەيىن مايتالمان مادەنيەت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەك باسشىلىعىمەن قولمەن قۇرىستىم. الەمنىڭ الۋان ەلى ءارحيۆىن اقتارىپ «سابيتتانۋمەن» اينالىستىم. ارحيۆتەردە ۇنامدى ماتەريالمەن بىرگە ۇنامسىز ماتەريال دا الدىمنان شىقتى. ءومىر. جاقسى كورۋمەن بىرگە جەك كورۋ سەزىمى دە جۇرەكتەن ورىن الدى. ماداق دەرلىك ماقالا، جازۋشىلىق قۇپياسىنا ەنىپ، تالداپ كىتاپ جازدىم. قازاقتى قايتسەك دەربەس ەل ەتەمىز دەپ ەمىنىپ ەڭبەكتەنگەن، سول جولدا باسىن بايگەگە تىككەن، جانىن قيعان الاشوردا وكىلدەرىن اجۋالاعان ساتتەرىن اياۋسىز سىنادىم. ءسابيت مۇقانوۆتى ماداقتاعانىم ءۇشىن ماقتالىپ، سىناعانىم ءۇشىن سىنالىپ جاتتىم. نەبىر قايراتكەر دەپ العا تۇتىپ، تابىنىپ كەلگەن ادامدارىمىز الاشوردانىڭ ۇستىنەن ي.ۆ.ستالينگە حات جازىپ، دونوس جاساپ، قازاقتىڭ قايماعىن قالاي سىپىرىپ تاستاۋ جونىندە جول كورسەتىپتى. ستالين ارحيۆىنەن ءيسى مۇڭكىگەن سول «قاعازداردى» وقىعالى سابەڭدى قايتا جانتارتىپ جاقسى كورۋگە اينالدىم. ويلاپ وتىرسام، سابەڭ دە الاشوردامەن كۇرەسكەن. كوممۋنيستىك كوزقاراس ارەكەتى. بىراق، باس قانىشەرگە حات جازىپ، دونوس جىبەرىپ، حالقىن ساتقان، ساتىلعان جەرى جوق ەكەن. جانە بار ماسەلەنىڭ باسى اشىق. سوۆەت وكىمەتىن قاپىسىز سۇيگەن، كوممۋنيستىك پارتياعا قىلاۋسىز سەنگەن ادامنىڭ ارەكەتى.

ءسابيت مۇقانوۆ - قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرى. ول - قازاق ادەبيەتىنىڭ قالامگەرى عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشى جالاۋگەرى. وسى ەكى ارانى اشىڭقىراپ سويلەۋىمىز كەرەك. ءوز شىعارمالارى جانە قازاق ادەبيەت ءىسىن ۇيىمداس­تىرۋشى، سول جولدا ۇلتتى ۇلىقتاۋشى تۇلعا!

وزدەرى دۇرىس جازا الماي ءجۇرىپ كەيبىر كىسىلەر ءسابيت مۇقانوۆتى سىناعىسى كەلەدى. اقجۇرەك سىنشىسىڭ با، سىنا. سىنىڭا كىسى سەنەتىندەي بولسىن بىراق. سىندى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى دا، ادەبي مۇراسى دا تولىق كوتەرەدى. ول ءومىر سۇرگەن داۋىرگە وراي ءسابيت مۇقانوۆ وسى ەكى تۇرعىدان دا سىنالۋعا ءتيىستى تۇلعا. سىن دەگەننەن شىعادى، وتىز بەس جىل زەرتتەگەندە اڭعارعانىم - ءسابيت مۇقانوۆ ءبىزدى تۇسىنەدى ەكەن. كەرىسىنشە، ءسابيت مۇقانوۆتى ءبىز تۇسىنبەيدى ەكەنبىز. ماسقارا بولعاندا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ادەبي شىعارمالارىن وقىماي، بىلمەي دە سويلەي بەرەتىن سەكىلدىمىز. بۇل ەندى كۇنا!

ءسابيت مۇقانوۆ جايىندا «جان جىلۋى» - 1981; «ءسابيت مۇقانوۆ» - 1989; «ءسابيت مۇقانوۆ» - 2000; «جازۋشى شەبەرحاناسى» - 2000 اتالاتىن كىتاپتار جازدىم. قالاي جازدىم؟

س.مۇقانوۆتىڭ كوركەم شىعارمالارىن وقىدىم. ءارحيۆىن اقتاردىم. «قىزىل­جار» دەگەن رومانىنىڭ دەرەگىن دە تاپتىم. بۇل جونىندە ادەبي باسىلىمداردىڭ بىرىنە ارنايى جازىپ تا قالارمىن. قازىرشە مىنا جايعا نازار اۋدارۋمەن شەكتەلەيىن: بايقاپ وتىرسىز، سابەڭ رومانىن «پەتروپوۆل» اتاماي، «قىزىلجار» اتاعان. قازاقتىڭ ەجەلگى جەر اتاۋىن رومان اتى ەتىپ العان. جازۋشى ىزىمەن ءجۇرىپ سوۆەتتەر وداعىن ارالاپ شىقتىم. ول مەنى مۋزەيلەرگە، ارحيۆتەرگە باستادى. مەنىڭ ەڭبەكتەرىمدە كەزىندە سوۆەتتەر وداعىنا قاراعان تالاي ەلدىڭ ارحيۆىنەن الىنعان ماتەريال پايدالانىلادى. قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ مۇرنىنا ءيىسى دە بارمايتىن ماتەريالدار. دەمەك، بۇل - مەنىڭ تاقىرىبىما اق قاراپ، ادال زەرتتەگەنىمنىڭ ارقاسى!

سوعان قاراماستان ءوز باسىم ءسابيت مۇقانوۆتى ءالى تانىپ بولعان جوقپىن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، شىن جازۋشى - قاشاندا جۇمباق. ءسابيت مۇقانوۆ - شىن جازۋشى. شىنايى جازۋشى. تورتكۇل دۇنيەدەگى ۇلى جازۋشىلار سەكىلدى ونىڭ ادەبي الەمى دە تولايىم جۇمباققا تولى.

سول جازۋشى جۇمباعىن شەشەمىن بە دەگەن ويمەن ءسابيت مۇقانوۆ شىعارما­لارىنا قايتادان دەن قويىپ وتىرعان جايىم بار. ءسابيت مۇقانوۆتاي قازاق دەپ عۇمىر كەشكەن جازۋشى جۇمباعىن شەشكىسى كەلگەن ازاماتقا «كەل قولداس، كەل قالامداس جولداس، جۇمباقتى بىرگە ىزدەيىك!» دەگىم كەلەدى.

1.ۇرپاعىمدى اتتاپ جۇرە بەرەيىن بە؟

...1971 جىلدىڭ 26 ناۋرىزى. اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا «قازاق سسر-ءنىڭ 50 جىلدىعىنا» ارنالعان اقىندار جىر كەشى بولماق. ي.ۆ.ءستاليننىڭ قان­دى «كۋلتىنەن» ارىلىپ، «كۋلت - ادەبيەتكە عانا جاراسادى» (يا.سمەلياكوۆ) دەپ جۇرگەن كەزىمىز. ۇلت ماسەلەسى - «مىزعىماس ءبىرتۇتاس كسرو-داعى» شەتىن ماسەلە. سوعان قاراماستان الىپ يمپەرياعا زورلىقپەن كەيىن قوسىلعان بالتىق جاعالاۋى رەسپۋبليكالارىندا (ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا) نارازىلىق، كاۆكاز رەسپۋبليكالارىندا (گرۋزيا، ارمەنيا، ازەربايجان) ۇلتتىق ويانۋ­شىلىق بار. سولاردىڭ اسەرىنەن بە، الدە دۇركىن-دۇركىن ۇستالىپ تۇرمەگە ايدالىپ، بارىپ-كەلىپ جاتاتىن ە.ىس­مايىلوۆ، ق.جۇماليەۆ، ە.بەكماحانوۆ، ۇلتشىلدىعى ءۇشىن م.اۋەزوۆپەن بىرگە ءبىر بۇيرىقپەن قازمۋ-دان قۋى­لىپ، سوكپ قاتارىنان شىعارىلاتىن ب.كەنجەبايۇلى سىندى پروفەسسور­لار­دىڭ ايتقان سوزدەرى (وقىعان لەك­تسيالارى), جاسىرىپ وقىتاتىن شاكا­رىم، م.جۇمابايۇلى، ج.ايماۋىتۇلى شىعارمالارىنىڭ اسەرى مە، ايتەۋىر قازاق ۇلتىنىڭ سانالى ۇرپاعى بو­يىن­دا ۇلتتىق ويانۋشىلىق بار. موس­كۆادا وقيتىن قازاق جاستارى ۇيىم­داستىرعان «جاس تۇلپار» قوعامدىق بىرلەستىگى تاراتىلعانى، ماعجان شى­عارمالارىن ب.كەنجەبايۇلى باس بو­لىپ «ازاماتتىق اقتالۋىن» العا ۇستاپ، اقىن ولەڭدەرىن ا.جوۆتيسكە ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، ت.نۇرتازين، جازۋ­شى ت.احتانوۆ قاتىسىپ، قازمۋ-دا كەش وتكىزىپ، ونى بىرەۋ (اتىن اتاماي تۇرا تۇرالىق) جوعارىعا سىبىر­لاپ قويىپ، قۋىپ تاراتىلاتىنى بىزگە جوعارى كۋرس ستۋدەنتتەرى اۋزىمەن جەتىپ جاتادى. ەلەڭدەيمىز. ەڭ باستىسى - ۇلت ادەبيەتى ۇلت ۇرپاعىن وياتۋعا جەتىپ ارتىلارلىق «كۋلت» كەزەڭ. ولاردىڭ شىعارمالارىن وقۋ - ماسە­لەنىڭ ماسەلەسى. ءبىر جاڭا شىعارما جارىق كورە قالسا «وقىدىڭ با؟» دەپ ءبىر-بىرىمىزدەن سۇراپ جۇرگەنىمىز. جا­ڭا تۋىندى جالما-جان قولدان قولعا ءوتىپ جۇرە بەرەدى. ول كىتاپ جايىندا پىكىر الىسۋ كەز كەلگەن جەردە جاعداي تاڭداماي جالعاسىپ جاتادى. كوركەم ادەبيەتكە ىنتا سونداي كۇشتى. «سو­تسيا­ليستىك قازاقستانسىز»، «لەنينشىل جاسسىز» ءۇي ادىرا قالعان ءۇي، قويشى ەتىگىنىڭ قونىشىندا «جۇلدىز» بەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتى جۇرەدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوز» رومانىن قيما­دىڭ دەپ سۇيىسكەن ەكى جاستىڭ اتا-اناسى ءبىر-بىرىمەن قۇدالىقتان كەتىسىپ، قىرباي بولىپ، ءسابيت مۇقا­نوۆقا جۇگىنەتىن كەز ء(سابيت جارىقتىق «بوتاگوز» رومانىن شارق ۇرىپ ىزدەپ، تاۋىپ: «ەكى شال، الجىماڭدار. ءوزارا سۇيىسكەن ەكى جاستىڭ وبالىنا قالا­سىڭدار. مىنە، «قالىڭمالىن» مەن تولەدىم، ەكى جاستىڭ ۇيلەنۋىنە قارسى بولماڭدار» دەپ ءبىر ماتىندە ەكى بولەك حات جازىپ، «بوتاگوز» رومانىن ەكى قۇداعا تەڭدەي ءبولىپ سالىپ جىبەرەتىن كەزدەر-اي، شىركىن!) ەندى ويلاپ قارا­ساق، سونىڭ قاي-قايسىسى دا بۇگىنگى ارنايى ۇيىمداستىرىلاتىن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالاردان ءبىر­دە-ءبىر كەم ەمەس ەكەن-اۋ. جازۋشى اعايىندار بۇقارانى كسرو تۇتاس­تىعىنا ۇندەي ءجۇرىپ تە شىعارمانىڭ استارلى اعىنىمەن جۇرتىن ۇلتتىق بولمىسقا باۋلىپ، ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەي بىلگەن ەكەن-اۋ. ءبىز ستۋدەنتپىز. ونىڭ ۇستىنە قازمۋ-دا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبي بىرلەستىك، قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋ­تىندا «قىز جىبەك» ەستەتيكالىق كلۋبى، ءتىپتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە م.سەرالين اتىنداعى جۋرناليستىك بىرلەستىك جۇمىس ىستەيدى.

الگى اتاۋلى اقىندار كەشى داڭقى ءاپ-ساتتە الماتىنى كەزىپ كەتتى. ىن­تىقتىق. كەشكىلىك. ساباقتان شىعىپ جۇگىرە باسىپ، ەنتىگىپ جەتتىك. كەشىگىپ قالىپپىز. بۇگىنگى تولە بي كوشە­سىندەگى عيماراتتىڭ بەس ءجۇز كىسىلىك زالىندا ينە شانشار ورىن جوق. تۇم­سىق باتپايدى. تىكەمىزدەن تىك تۇرا قالدىق. جيىرما شاقتى اقىن، جازۋ­شى ءسابيت مۇقانوۆ باستاپ قازداي ءتىزىلىپ كەلىپ «پرەزيديۋمعا» جايعاستى. سۇڭعاق جىگىت، پروفەسسور سەرىك قي­راباەۆ ءوزىنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ۇنىمەن كەشتى اشىپ، «قازاق سسر-ءى» جايىندا ساياسي فيلوسوفيا ايتىپ، ءسوزدى ءسابيت مۇقانوۆقا بەردى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ داڭقى بار دا ءوزى جوق. ال ءسابيت مۇقانوۆتىڭ داڭقى اسپانداپ قالىقتاپ تۇرعان شاعى. «اققان جۇلدىز» ۇزىندىلەرى «جۇلدىز» جۋرنا­لىندا جاريالانىپ جاتىر. مەن، مەن عانا ەمەس، ءيىن تىرەسىپ، تەڭسەلىپ، تەبىرەنىپ تۇرعان 700 كىسىنىڭ دەنى وسىناۋ كەشكە ءسابيت مۇقانوۆ قاتىسادى ەكەن دەگەن داقپىرتتىڭ قۇ­لىنا اي­نالىپ كەلگەنبىز. ءسا­بەڭنىڭ بەدەلى سۇم­­دىق ەدى.

ءسابيت مۇقانوۆ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قو­عامعا وكپەلەپ سويلەدى.

- ءسابيتتىڭ جازعان­دارى 50 توم بولاتىن، - دەدى ءوزىنىڭ قار­لى­عىڭقى جارىقشاق دا­ۋىسىمەن، - سونى باس­تىرۋعا قا­زاقستان، ءتىپتى سسسر قاعاز تاپپاي قينالىپ وتىرعان سوڭ قايتەر­سىڭ؟! سودان دا كولەمدى رومان جازعان­دى دوعا­رىپ «ءتورت­­تا­عان» اتاپ رۋبايلار جا­­زىپ ءجۇر­مىن. رۋباي دەگەنىڭنىڭ ءوزى ۇلعاي­عان جاسقا جاق­سى ما دەيمىن. كۇشەنىپ جات­پايسىڭ. ومىردەن كور­گەن-بىلگەنىڭدى، كوڭى­لى­ڭە تۇيگەنىڭدى فيلو­سو­فياعا اينالدىرساڭ - جەتىپ جاتىر. مەن سول سۋ جاڭا رۋباي­لارىم­نان وقيمىن.

اقىننىڭ وقىعانى «رۋباي» ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن؟! قازاقى بولمىستى تار­تىمدى تورتتاعاندار زالدى باۋرادى. ولەڭ وقيتىن اقىندار سايابىرسي باس­تاعاندا تومەنگى قاباتقا جۇگىرە ءجو­نەلدىك. وندا «كىتاپ جارمەڭكەسى» ۇيىم­داستىرىلعان. كىتاپ جايماسى. كىتاپ ساتىپ الىپ قالامگەرلەردەن قولتاڭبا الىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك. ءسابيت مۇقا­نوۆتىڭ ءۇش تومدىق «ءومىر مەكتەبى».   جۋان ءۇش كىتاپ. باعاسى دا ءبىراز. ءبىرىڭ­عاي ستيپەندياعا قارايتىن ستۋدەنتتىڭ قال­تاسى تەسىك. ويلانىپ تۇرىپ «قازاق­ستان جازۋشىلارى» («جازۋشى»، 1969 ج.) اتا­لاتىن اشىق قىزىل جۋان كىتاپتى ساتىپ الدىم. ويتكەنى وندا قازاق جازۋ­شىلارىنىڭ ءومىربايانى ءار بەتكە بولەك بەرىلىپ، سۋرەتى باسىلعان. ءبىر ەمەس، بىرنەشە قالامگەردەن قولتاڭبا الۋعا قولايلى. عالي ورمانوۆ، قاسىم تو­عىزا­قوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، لەزگين اقىنى بايرام ساليموۆقا تىلەك جاز­دىرىپ الدىم. اپاي ءتوسىن ايقارا اشىپ تاستاپ، ەكىنشى قاباتتان ءبىرىنشى قاباتقا ءتۇسىپ كەلە جاتقان مۇقاعالي اعانىڭ الدىنان شىقتىم. ول دوسى - انۋاربەك دۇيسەن­بيەۆ ۇيىنەن بىلەدى مەنى. قولىم­داعى كىتاپتى تىلەك ءۇشىن ۇسىنعىم كەلىپ، ءارى-بەرى پاراقتايمىن. كىتاپ ىشىندە مۇقاش اعا جوق. دەمەك، ءالى «سسسر جازۋشىلار وداعىنا مۇشە» ەمەس. تۇ­تاس كىتاپتى ۇسىندىم. انىقتاما­لىق­تىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ جوعىن اقىن بىلەدى، ارينە. ول كىتاپتى قولىنا الىپ تۇرىپ، ءبىرىنشى تىس-پاراعىن اۋدارىپ تاستاپ، مۇقابا­نىڭ ەكىنشى بەتىنە: «قۇلبەك! ادام بولا ءبىل، ءتۇسىندىڭ بە؟ م.ما­قاتاەۆ. 26.ءىىى.71 ج.» - دەپ قول تارتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءسابيت مۇقانوۆقا كەشىگىپپىن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ الدىندا قولتاڭبا الۋعا كەزەككە تۇرعان جاستاردا، سابەڭشە ايت­ساق، قيساپ جوق. ۇزىن تىزبەك. ەگەر سابەڭ­نەن قولتاڭبا الماسام، بۇگىنگى اقىندار كەشىنە كەلۋىمدە ءمان بولماي­تىن سەكىلدى سەزىنىپ ۇزىن-سونار كەزەكتىڭ اياعىنا كەلە تىركەلىپ تۇرا قالدىم.

اقىندار ءۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتتى. ءتۇن­نىڭ ءبىر ۋاعى. كىرە بەرىس فويەدە جازۋشىدان ءسابيت مۇقانوۆ قانا قال­دى. سابەڭە قارايلاپ ءبىر سىلىڭعىر قارا جىگىت ءجۇر. شاماسى ول دا اقىن بولار. سابيتتەي جازۋشىنى ۇيىنەن الىپ كەلگەن، ەندى اپارىپ سالۋعا جاۋاپتى ازامات سىندى. ايىرىپ تانىپ جاتقان جوقپىن. الدەن ۋاقىت. تىزبەك توقتالار ەمەس. ءالى ءبىرسىپىرا جاس بارمىز ءتىزىلىپ تۇرعان. ءبىز دە قاي جەتىسىپ تۇر دەيسىز؟! قارىن اشقان، كوز بوزارعان... سابەڭ سۇيكەكتەتىپ تىلەك جازىپ بەرىپ وتىر. ارى-بەرى سەلتەڭدەپ جۇرگەن سىلىڭعىر قارانىڭ ءتىپتى شىدامى كەتتى بىلەم، تاعاتسىزدانىپ:

- قايتايىق تا، سابە، - دەپ قالعانى. ءبىزدىڭ زارەمىز ءزار تۇبىنە كەتتى. بەينە تىلەك ءسوزىن كۇتىپ تۇرعان الىپ جازۋ­شىمىز «شارشادىم، قاراقتا­رىم!» دەپ ورنىنان تۇرىپ كەتەردەي ءىشىمىز قىل­پىلداپ قويا بەردى. ءتىپتى بويدا ءدىرىل پايدا بولدى. موينىمىزدى سوزىپ اقشامنان بەرى تۇرمىز عوي، ەندى! دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ الدىق. باسىندا قارا تاقيا، ۇستىندە قارا كوستيۋم، ەتجەڭدى جازۋشى ءبىر ءسات كەزەكتى كىتابىن جۇرەك تىلەگىن جازىپ ۇسىندى دا الگى سىلىڭعىر قاراعا جالت قارادى. وقتى كوزىمەن اتىپ، قازاقشا ايتقاندا «جامان كوزىمەن» قارادى. قارادى دا:

- مىنا تۇرعان كوكورىم بالالار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. مەنىڭ جاس وركەن ۇرپاعىم. ءسابيت اتىممەن، تۇيەدەي باسىممەن جاستاردىڭ تىلەگىن اياقاستى ەتىپ، جەرگە قاراتىپ، ۇرپاعىمدى اتتاپ جۇرە بەرەيىن بە؟ - دەدى سوسىن اجىرايا قاراعان قالپى. - ونان دا قاراپ تۇرماي تاكسي ۇستاپ اكەل قايتاتىن! ءوي، انتۇرعان!

- قويدىم، سابە، قويدىم. مىنە، قا­زىر، قازىر تاكسي ۇستاپ كەلەمىن.

قارا شاڭىراق كازپي-دەن،

اتتاندىق بىزدەر تاكسيمەن!... -

دەپ تاكسيمەن اتتانىپ كەتەمىز، - دەپ «ايىپتى» سىلىڭعىر قارا جىگىت ولەڭ­دەتىپ سىرتقا قاراي جۇگىرە جونەلدى. كەيىن بىلدىك، الگى قارا جىگىت نۇتفوللا شاكەنوۆ ەكەن.

«سابەڭ ءبىزدى تاستاپ كەتىپ قالار ما؟» دەپ زارە قۇتىمىز قاشقان ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز ورنىنا ءتۇستى. «ۋھ» دەدىم ەركىن دەم الىپ...

بىزگە دە كەزەك كەلدى.

- اتىڭ كىم، قاراعىم؟ - دەدى جارىق­شاق داۋىس. اتانىڭ، اكەنىڭ ۇنىندەي سۇيكىمدى ەستىلدى. «قۇلبەك» دەدىم جال­ما-جان. ول بىرتىق سالالى ساۋساقتا­رىمەن مىقتاپ ۇستاعان «شاريكتى» جۋان قالاممەن «قۇلبەككە. س.مۇقانوۆ. 26-ءىىى-71 ج.» - تىلەك ءسوزىن جازىپ «قازاق­ستان جازۋشىلارى» كىتابىن وزىمە ۇسىن­دى. تىلەك ءسوزى - جۇرەك ءسوزى. باقىتتى ەدىم. راحمەت ايتىپ، تولقىپ باسىپ كەزەكتى كەلەسى وسپىرىمگە بەرىپ بىلاي تايقىپ شىعا بەردىم.

...جازۋشىنى قىزىقتاي باقىلاپ قا­راپ تۇرمىن. مىنە، تاعى ەكى-ءۇش بوز­بالاعا قولتاڭبا سىيلادى. ءسويتتى دە «بار ءمازىر، جوق جاي. وسىعان ريزا بولىڭدار، قاراقتارىم. وقۋشى بالا­لار­سىڭدار (ستۋدەنت دەگەنى بولار) عوي. جاقسى وقىڭدار. وقىمىش بولىڭدار. زاماندارىڭ كەلەدى، ۇرپاقتارىم، باقىتتى بولىڭدار!» - دەدى. دەدى دە اۋىر دەنەسىن اقىرىن تىكتەپ تاياعىنا سۇيەنىپ باياۋ باسىپ شىعىپ بارا جاتتى.

...جاتاقحاناعا جاياۋ تارتىپ كەلەمىن. قولىمدا كىتاپ. قۇلاعىمدا جا­زۋشى ءۇنى كۇمبىرلەيدى. «ۇرپاعىمدى اتتاپ جۇرە بەرەيىن بە؟»، - دەگەن مەيىربان ءۇن، «زا­ماندارىڭ كەلەدى» - دەگەن جۇمباق ءۇن...

2. «ازيادا» الاۋىنا قاراپ وتىرىپ...

ء(سابيت مۇقانوۆتىڭ «سوۆەتسكي سپورت» گازەتىندە جاريالانعان ءبىر ماقالاسىنان تۋىنداعان وي)

«ازيادا» الاۋى قازاق جەرىنىڭ ءبىر شەتىنەن ەنىپ، ەكىنشى قيىرىنا قاراي جىلجىپ كەتىپ بارادى. استانادا انە-مىنە الەمدىك سپورت دوداسى باستالادى. ءبىز تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرمىز. الەمدىك سپورت دوداسى باستالار ساتتە رەسمي اشىلۋىنا وراي تۋىمىز تورگە ءىلىنىپ، مەملەكەتتىك ءانۇرانىمىز اسپان­دايدى. «التىن كۇن اسپانى...» قازاق ازاماتى ارقالانادى. «مەن قازاقپىن!» - دەگەن ازاماتتىڭ مارتەبەسى بيىكتەر ءسات! وسى ساتتەردى كوز الدىما ەلەستەتەمىن. ەلەستەتەمىن دە ويعا باتامىن. كوڭىل كوكجيەگىنە عۇمىرىمنىڭ جارى­مىن ارناپ زەرتتەپ كەلە جاتقان قازاق بولمىستى جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆ بەينەسى كوتەرىلەدى. اسىلى، ول كىسىنىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە قالام تارتپاعان سالاسى جوق ەدى-اۋ...سپورت شە؟ سپورتتى دا جانىن شىرقىراتىپ وتىرىپ جازعان. ءومىردىڭ ءبىر قىرى - قازاق شوپاندارىنا جاعداي جاسالماي جاتىر دەپ ايقايلاپ ءجۇرىپ «ۇشتوبەدەن» كيىز ءۇي جاسايتىن فابريكا اشتىرعان ءسابيت مۇقانوۆ. «قاي­رات» كومانداسى نەگە قازاق جاستا­رىنان قۇرالمايدى؟» - دەپ ايقايلاعان دا سابەڭ جارىقتىق. وح، ەسىمە ءتۇستى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كوممۋنيستىك ساياساتى سىزداعان سىزداۋىقتاي قابىن­داپ تۇرعان ساتىندە بۇكىلوداقتىق «سوۆەتسكي سپورت» گازەتى بەتىندە «اۋىل سپورتى، حال قالاي؟» - دەپ الپىسىن­شى جىلدارى قورىقپاي ماسەلە كوتەر­گەن، ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكاعا داۋىسىن جىبەرىپ ايقاي سالعان دا ءسابيت مۇقانوۆ ەمەس پە ەدى؟ ءيا، سولاي!

«سوۆەتسكي سپورتتىڭ» وقۋشىلا­رى­نىڭ كوبى مەنىڭ اۋىلىمنىڭ تا­ريحىمەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان «ءومىر مەكتەپتەرىم» اتتى ومىرباياندىق تريلوگيامنان تانىس بولار دەپ ويلايمىن.» - دەپ الىپ ۇلت سپورتى ماسەلەلەرىن بۋىنىنان ۇستاپ ماسەلە كوتەرىپ ەدى-اۋ. ول قانداي ۇلتتىق ماسەلە قىزىل يمپەريا ساياساتى قىزىپ تۇرعان كەزدە قازاق جازۋشىسى قايمىقپاي كوتەرىپ جۇرگەن؟ اسىلى، جازۋشىنىڭ وزىنە ءسوز بەرگەن:

«ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا ۇلتتىق سپورتتىق ويىنداردى مۇلدە باسقاشا وتكىزۋگە بولار ەدى. مۇمكىندىك بار-اۋ، بىراق وتكىزبەيدى. مەنىڭ جاستىعىم­نىڭ سۇيىكتى ويىندارىن ەسكە الۋىم­نىڭ سەبەبى بۇگىنگى اۋىلدا سپورتتىڭ ۇلتتىق تۇرلەرى تۇگەلدەي دەرلىك ۇمىتىلعاندىقتان.

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوۆ­حوزدارىندا قازىر ابزەلدەردى (ات سايمان), كەرەك-جاراقتارىنىڭ ءوزىن تابۋ قيىن. ايتەۋىر، بيىلعى جىلى ماعان اۋىلدا جارامدى ەر-توقىم تاۋىپ بەرە المادى. ماعان اۋىل ادامدارى مىنا ءبىر قىزىقتى فاكتىنى ايتىپ بەردى. وتكەن جىلى مەنىڭ جەرلەستەرىم قاسقىردى جاتقان جەرىنەن ۇركىتىپتى. جاس جىگىتتەر جىرت­قىشقا مىلتىق وعى جەتەتىن جەرگە جاقىنداي الماعاندا، 70 جاستاعى بەيسەن قارت قاسقىردى قۋىپ جەتىپ، ۇزەڭگىمەن ۇرىپ تالدىرىپ (قولىندا تاياق بولماعان سوڭ) بايلاپ الىپتى. اۋىل بالالارى وزدەرىنىڭ قالالىق تەڭدەستەرى سياقتى اتقا ءمىنۋدى ۇمى­تادى عوي دەپ شوشيمىن. قازاقتار­دىڭ ۇستەل ۇستىندەگى «توعىز قۇمالاق» ويىندارىنىڭ اڭىزعا اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سەلولىق «قايرات» قوعا­مىنىڭ كۋبوگى ءۇشىن جارىستاردا، ونىڭ ءوزى دە جىل سا­يىن وتكىزىلمەيدى، شاح­مات سياقتى ەرتەدەن كەلە جاتقان وي­ىنداردىڭ چەمپيونى ۇنەمى 60 جاستاعى جام­بىلدىق قارت را­حىمباي اقپان­بەتوۆ­تىڭ بولۋى كەزدەيس­وقتىق ەمەس. مۇنداي فاكتىلەر رەسپۋبليكا سپورت ۇيىمدارىنا وي سا­لۋى ءتيىس. «تو­عىز قۇ­مالاق» مىڭ­داعان ءتا­سىلدەرى مەن تۇرلەرى بار قىزىق­تى ويىن.

مەنى وليمپيا­دا­لىق ويىندارعا قار­سى دەپ ويلاما­ڭىز­دار. ولاردى جان-جاق­تى دامىتىپ، اۋ­ىل­عا ۇدەتە ەنگىزۋ كەرەك. بىراق، ولار حا­لىقتان شىعىپ، حا­لىقتىڭ سۇيىكتى ونە­رىنە اينالعان سپورت­تىڭ ۇلتتىق تۇرلەرىن كولەڭكەدە قال­دىر­ماۋى ءتيىس. حالىق­تىڭ سپورت تۇرلەرىنىڭ دامۋىنا داڭعىل جول اشقان كۇندە كلا­س­سيكالىق تۇرلەرىن ەن­گىزۋ پروتسەسىن تەزدەتۋگە كومەكتەسەر ەدى. قازاقستان سامبيستەرى مەن ەركىن كۇرەس سەكتسيالارىنا كوپ­تەگەن بالۋاندار قا­زاقشا كۇرەستەن كەلدى.

بۇكىلروسسيالىق سپورتتىڭ ۇلكەن الەمىنە فرانتسۋزشا كۇرەستىڭ دۇنيە­جۇزىلىك چەمپيونى قاجىمۇقان مۇ­ڭايت­پاسوۆ تا وسىنداي جولمەن كەل­گەن-ءدى. مەن ونىمەن ەت جاقىن تانىس ەدىم. تابيعات كەرەمەتتەي كۇش سىي­لاعان تاماشا ادام بولاتىن. ول يۆان پوددۋبنىيدىڭ دوسى ەدى. مەن تاعى ءبىر اتى ەل اراسىندا اڭىزعا اينالىپ كەتكەن بالۋان شولاقپەن دە دوس بولدىم. ول جونىندە ءبىر كەزدە رومان دا جازعانمىن. مەنىڭ ويىمشا ول وسى كەزدە تۋسا، ءسوزسىز، دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيونى بولار ەدى.» - دەيدى («سوۆەتسكي سپورت» گازەتىندە جاريا­لان­عان ماقالا. «سپورت» №48(514) 23 نويابر 1968 ج. سانى بويىنشا بەرىلىپ وتىر) قازاق جازۋشىسى!

1968 جىلى جازىلعان ماقالا. ول كەز - كەڭەستىك كەزەڭ. كەڭەستىك كەزەڭدە، تەرەزەسى تەڭ ون بەس رەسپۋبليكا دەپ القىنا سويلەپ، شىن مانىندە قازاق ەلىنىڭ باسىنان قيقۋ كەتىرمەۋ، ەلىنە كوز الارتۋ، جەرىنە سۇعىن قاداۋ - دۇركىن-دۇركىن قايتالانىپ، ۇلتتىق داستۇرگە شابۋىل ءسات سايىن كورىنىپ تە، كورىنبەي دە جۇرگىزىلىپ قازاقتىڭ باسىنان قۇي قازعان زامان. نەگە ولار ۇلتتىق ءداس­تۇرگە شابۋىل جاسايدى؟ ۇلتتىق ءداستۇر - ۇلتتى كوممۋنيستىك باسقىن­شىلىقتان ساقتاپ قالا الاتىن جالعىز فاكتور ەدى. ۇلتتىق ءداستۇر اياسىندا ءتار­بيەلەنگەن ازامات ەلى ءۇشىن تۇرا الاتىن، جەرى ءۇشىن تۇرىسا الاتىن. ج.تاشەنوۆ سىندى ءبىرتۋار ازاماتتىڭ: «جەر - قازاقتىكى، نيكيتا سەرگەەۆيچ، ءسىز ايتتى ەكەن دەپ قازاق جەرى بەرىلسىن دەپ قول قويىپ، قولىڭا ۇستاتىپ جىبەرە الماي­مىن» دەپ كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.س.حرۋششەۆقا قاس­قايىپ قارسى تۇرا الۋى دا قازاق قايراتكەرىنىڭ ۇلتتىق رۋحقا ادالدىعى. ۇلتتىق داستۇردە تاربيەلەنبەسە، «جەتى باستى جالماۋىزدان» جامان كوممۋنيستىك باس­قىنشىلىققا قارسى تۇرا الار ما ەدى؟! تۇرا الماس ەدى عوي. سوندىقتان ساقتا­رىمىز ۇلتتىق ءداستۇر، ايالارىمىز ۇلتتىق رۋح بولسىن دە!

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءجاي سپورت تۋرا­لى ماقالاسىن قايتالاپ وقىپ، قاتتى ريزا بولىپ وتىرعان سەبەبىمىز دە ۇلت­تىق داستۇرگە بايلانىستى. قازاقى بول­مىستى جازۋشى قازاقتىڭ ءداستۇرلى سپور­تى تۋرالى باتىل ايتىپ، بۇكىلوداقتىق گازەت بەتىندە 1968 جىلى ماسەلە كوتەرىپ وتىر. ءداستۇرلى سپورت تۇرلەرىنە سۇراۋ سالىپ، جوقتاعان بولىپ سويلەپ تە قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن ساقتاۋعا باتىل ۇندەپ وتىر. شىنىنا كەلگەندە ۇلتتىق رۋحقا شاقىرىپ وتىر!

ماقالا «سوۆەتسكي سپورت» گازەتىندە باسىلىپتى. ادەيى كەزىندەگى تىلمەن ايتقاندا «بۇكىلوداقتىق» باسىلىم بەتىندە سويلەگەن. جانە قانىن سورعالا­تىپ ۇلتتىق پىشىندە سويلەگەن. قان­شالىقتى دىلگەر ماسەلە كوتەرگەن، سون­شالىقتى تاماشا ەتىپ كوتەرگەن. قالاي عانا وسىدان كەيىن ءسابيت مۇ­قانوۆ جارىقتىقتى جاقسى كورمەسسىڭ؟! جاقسى كورىپ كەتەسىڭ. قۇراندا «و، قۇداي، پەندەڭنىڭ ءبىلىپ، بىلمەي جاساعان كۇنالارىن كەشكەيسىڭ...» - دەگەن تىلەك ۇدايى بىرگە ايتىلىپ، بىرگە جۇرەدى. تولىمدى شىعارمالارىندا ايتا ال­ماعان ۇلتتىق ماسەلەلەردى ويماقتاي عانا ماقالاسىمەن «وداقتىق» گازەت بەتىندە ايتا العانى ءۇشىن دە سابەڭ جارىقتىقتىڭ «ءبىلىپ، بىلمەي جاساعان كۇنالارىن» كەشىرگىڭ كەلىپ كەتەدى...

بىلتىر جاز س.مۇقانوۆتىڭ تۋعا­نىنا 110 جىل تولۋىنا وراي باس ءسابيت­تانۋشى رايىندا شاقىرىلدىم دا جازۋ­شىنىڭ تۋعان اۋىلىنا بارىپ قايتتىم. وبلىس ورتالىعىنان تويى ءوتىپ جاتقان جازۋشىنىڭ باعانعا ىلىنگەن اۋقىمدى ءبىر سۋرەتىن كورە الماي قارنىم اشتى. سابەڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل شوعىن قويعاندا دا جالتاقتىق كورسەت­كەندەي بولدىق. قاشان جازۋشىنىڭ تۋعان توپىراعىنا (اۋدانى) بارىپ جەتكەنشە س.مۇقانوۆقا ارنالعان اشىق-جارقىن جارنامانى كورە المادىق... جول بويى «پەتروپاۆلدان» باستالعان ورىسشا توپونيمدەر... «قىزىلجارعا» كەلگەندە تانابىمىز تارتىلا قالادى... ونىسى نەسى؟ «ەگەمەن قازاقستان» باستاپ ءبىرسىپىرا باسىلىم پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جاراسباي سۇلەي­مەنوۆتىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى­نىڭ ورتالىعىن «قىزىلجار» دەپ اتايىق­شى دەگەن پىكىرىنە نامىستاندىق كەلىپ. نە بولدى وسى بىزگە؟

اڭگىمە ءسابيت مۇقانوۆتاي قازاقى بولمىستى جازۋشىنىڭ «اۋىل سپورتى، حال قالاي؟» اتالاتىن ماسەلەلى (پروب­لەمالىق) ماقالاسىنان ساباقتا­لىپ ەدى-اۋ. جارىقتىقتىڭ ءوزى دە ۇلتتىق سپورت ويىندارىن بەدەلگە سالىپ، بۇكىلوداق­تىق دەڭگەيگە كوتەرگەندە كورىپ وتىر­عانى­مىزداي ءوزىنىڭ «ءومىر مەكتەبى» («مە­­نىڭ مەكتەپتەرىم») مەمۋارىنا سۇيە­نە سويلە­گەن ەكەن. ءبىز دە ءبىر ماقا­لاسىنان باستال­عان ءسوزدى ونىڭ «ءومىر مەكتەبى» مەمۋا­رىمەن ساباقتاستىرىپ، جازۋشى تۋىپ-وسكەن ءوڭىر - «قىزىل­جار» ماسەلە­سىنەن ءبىر-اق كەلىپ شىق­تىق... شاشىلا سويلەپ كەتتىك بىلەم. سون­دا اياعىن زامانا جەلىنە كوپ شال­دىرعان ۇلكەن جازۋشى قالام قارا­كەتىنەن تۋار ءتالىم، تۇيەر ءتۇيىن قانداي؟ ەگەر ءبىز ەل بولىپ، ەگەمەندىگىمىزدى ساقتاپ، تاۋەل­سىزدىگىمىزدى وركەن­دەتۋدى ويلاساق - ۇلتىمىزدى مەملەكەت قۇراۋ­شى ۇلتقا اينالدىرۋىمىز كەرەك ەكەن. بۇگىنگى ۇرپاقتى اعا بۋىن ءداستۇ­رىندە ۇلتتىق داستۇردە تاربيەلەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كوزدىڭ قاراشى­عىنداي ساقتاۋدى تاربيە ۇردىسىنە اينال­دىرۋى­مىز ءجون-اق! ۇلتتىق داستۇرگە بارىپ سايمايتىن ۇلت تىرلىگىندە بىردە-ءبىر شەتىن ماسەلە جوق. ولاي بولسا ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتى ۇرپاق بويىنا ءسىڭى­رۋ - ماسەلەنىڭ ماسەلەسى! ۇلتتىق ءداستۇر - ۇلت ماسەلەسىندە عانا ما، ۇلت­تىق ءداستۇر - ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن عانا ما؟ باستاۋى سولاي بولعانىمەن، قازاق ۇلتى بويىن­داعى (تاريحىنداعى) وسكەلەڭ ۇلت­تىق ءداستۇر - بارلىق قازاقستاندىق ءۇشىن شارت. ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاۋ ونى ور­نىق­­تىرۋدان باستالادى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق ءداستۇردى ساقتاۋ - ونى دامىتۋ، يگىلىكتى ىستەرمەن مولىقتىرۋ دەگەن ۇلى مىندەتتەن تۇرادى. ولاي بولسا ۇلت بويىن­داعى ۇلتتىق ءداستۇر تۇتۋعا بولا­تىن قۇندىلىقتاردى «ۇلتتىق برەندكە» اينالدىرىپ، ايقۇلاقتاندىرا ناسيحاتتاپ الەمگە تانىتىپ، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، الەم ازاماتتارى تۇتىناتىن حالگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. باسقاسىن قويا تۇرىپ، ءسابيت مۇقانوۆ كوتەرىپ وتىرعان ۇلتتىق سپورت ويىن­دارى تۇرلەرىن دامىتىپ، بىرتىندەپ وليمپيالىق ويىن دارەجەسىنە كوتەرۋگە بولماس پا؟ ايتالىق، «ازيادا» ەلىمىزدە تابىسپەن ءوتتى. ءتىپتى الاۋى قازاق جەرىن ارالاپ، «ازيادا» باستالعان ساتتە ۇلتتىق نامىسى بار ازاماتتىڭ ءبارى دە ەرەكشە شاتتاندى. مىنە، وسىنداي جارىستارعا ۇلتتىق سپورت ويىن تۇرلەرى قوسىلسا، شىركىن. جالعىز سپورت قانا ما؟ ءومىردىڭ بار ارناسىن­داعى تىلەك وسى ەمەس پە؟!

3. ششەرباكوۆتى شوكەسىنەن...

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» رومانىندا «چەمبەرلەندى شەكەسىنەن اتۋ» اتالاتىن تاراۋ بار. وندا وتى­زىنشى جىلدارداعى حالىقارالىق جاعداي اڭگىمە بولادى. جاي ساۋاتىنىڭ ءوزى شامالى جاپ-جاس ءسابيت مۇقا­نوۆتىڭ ساياسي ويانۋىنىڭ كۇشتىلىگىن كورسەتەدى. چەمبەرلەندى ءبىز كوپكە دەيىن سابەڭ جارىقتىقتىڭ ايگىلى رومانىنىڭ الگى تاراۋى ارقىلى وقىپ، بىلدىككە ساناپ جۇردىك. سويتسەك، جاعداي ءتىپتى باسقاشا ەكەن. سابەڭ حالىقارالىق جاع­دايدا سوۆەت وكىمەتى كوزىمەن، ول ۇستان­عان يدەولوگيا پارقىمەن قاراعان ەكەن. كەيىن كەرتماننىڭ «چەمبەرلەن اۋلەتى» اتالاتىن كىتاپ وقىپ اۋلەت الەۋەتىنە قايران قالعانىم بار. سونىمەن ءسابيت مۇقانوۆ جارىقتىق چەمبەرلەندى شەكەسىنەن اتتى ما، جوق پا؟ - دەپ ويلانىپ ءجۇردىم. ول ءبىر شەتىن ماسەلە. چەمبەرلەندى شەكەسىنەن اتتى ما جوق پا، بىراق ءسابيت مۇقا­نوۆتىڭ كوممۋنيستىك پارتيا ارقىراپ بيلەپ، قازاقتان وزگە ۇلتقا بارىنشا باسىمشىلىق بەرىپ، قۇلاعى­مىز­دى سال­پيتىپ قاراپ وتىرعان قىسىل­تاياڭ ۋاقىت­تا يدەولوگيالىق داۋىلدان قو­رىق­پاي، ۇرىكپەي قازاق سسر وقۋ مي­نيسترىنىڭ ورىنباسارى ششەربا­كوۆتى ءشو­كەسىنەن تۇسىرگەنى بار. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا يدەولوگيالىق جاڭبىر، جوق بۇرشاق سوعىپ تۇرعاندا باسىنان باقاي­شا­عىنا شەيىن كوممۋنيست سابەڭ­نىڭ ۇلت ءۇشىن باسىن وققا بايلاپ اتقار­عان سول ءبىر ءىسىن زامانداستارى اڭىزعا اينالدى­رىپ ايتۋمەن ءوتتى. بىرەۋ جەتكىزبەي اي­تادى، بىرەۋ اسىرىپ ايتادى، بىرەۋ بۇ­رىپ وتىرىپ، بىرەۋ تاڭقالىپ ورنى­نان تۇرىپ ايتادى... اڭىزدىڭ اتى - اڭىز. ءوزى دە اڭىزعا لايىق باتىرلىق. ال  اقيقاتى شە؟ اقيقاتى قانداي؟ اقي­قات­تى تەك ارحيۆ ايتادى. مىنە، جازۋشى ءارحيۆىن اقتارىپ وتىرعانىم. اقىرى تاپتىق.

1969 جىلى 11 اقپان كۇنى قازاق سسر وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر ۆاسيلەۆيچ ششەرباكوۆ «وقۋ­­شىلاردى ينتەرناتسيونالدىق تۇرعىدان تاربيەلەۋدىڭ كەيبىر عىلى­مي-پەداگوگيكالىق ماسەلەلەرى» اتالا­تىن تاقىرىپتا اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ارناۋلى عىلىمي كەڭەسىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاماق بولادى. ءسابيت مۇقا­نوۆ­تىڭ قولىنا عايىپتان تايىپ ىزدەنۋشى شەنەۋنىك ديسسەرتاتسياسىنىڭ «اۆتو­رەفەراتى» تۇسەدى (ونى جىبەرگەن قازاق سسر وقۋ مينيسترلىگىنە ابدەن قاتىسى بار ءادي ءشارىپوۆ ەكەن.) جازۋشى وقىپ تانىسادى. ماسەلە قازاقستاندا ارالاس مەكتەپتەردى كوبەيتۋ جايىندا ەكەن. كوممۋنيست جازۋشى، تابيعاتىنان ۇلت­تىق بەيىلدەگى ادام تاقىرىبى «ينتەرناتسيوناليزم» دەپ ايقايلاپ تۇرعان ەڭ­بەك­تىڭ استارىنان ورىستاندىرۋ اما­لىن كورە قويادى. ويتكەنى، س.مۇقانوۆ عا­سىرلار بويى بىرتىندەپ جۇزەگە اسى­رىلىپ، ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عا­سىر باسىندا «تۋزەمنايا شكولا» ارقىلى قازاقتى شوقىندىرۋ ساياساتىن كوزىمەن كورگەن ازامات. جازۋشى شامىرقانادى. جازۋشى قۇرالى - قالام. اتتەڭ-اي، ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ مۇشەسى ەمەس. ايتسە دە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇلتتىق نامىسى قوزىپ قولىنا قالام الادى. «قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تاعدىرى» اتاپ تاقىرىپتى اق پاراقتىڭ باسىنا وقشى­رايتىپ جازىپ قويادى. ءارى قاراي، ءارى قاراي اشۋى مەن اقىلى ارباسىپ ارالاس مەكتەپتەردىڭ بەيباۋىرمالدىق سيپاتى جايىندا اقتارىلادى كەلىپ، اقتارى­لادى كەلىپ. ءوزى مۇشە ەمەس عىلىمي كەڭەسكە ارنايى بارىپ سويلەيدى. سويلە­گەندە نە دەيدى؟ سويلەگەندە ءبۇي دەيدى: «مەن كازپي-ءدىڭ عىلىمي كەڭەسىندە مۇشە ەمەسپىن، سوعان قاراماستان مىنا ديسسەرتاتسيالىق قورعاۋدا جا­سامىستى­عىما بايلانىستى ۋاقى­تىم­نىڭ جوقتى­عىنا، دەنساۋلىعىم­نىڭ ازدىعىنا قارا­ماي سويلەيىن دەپ شەشتىم. ويتكەنى، مى­ناداي ساياسي يدەيالىق حاتالىققا مەنىڭ پارتيا­لىق ار-وجدانىم شىدار بولما­دى. سول سەبەپتى مەن ءوزىمنىڭ قارسى­لى­عىمدى اشىق ايتايىن»، - دەپ شەشتىم.

ودان ءارى قاراي جازۋشى ءوزىنىڭ ايتىس­كەرلىك داعدىسىنا سالىپ قارسى بو­لاتىن سەبەبىن سانامالاي ايتىپ، ساياساتتى جامىلشى ەتىپ اششى سويلەدى.

«پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق جەرىندە اشقان مەكتەپتەرى كولونيالدىق سيپاتتا بولدى» - دەپ دۇرىس سويلەي تۇرا، «ول مەكتەپتەر قازاق جانە وزگە ۇلت وكىل­دەرىن ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرا ءتۇستى» دەپ تۇيەدى ديسسەرتانت. ءسويتىپ، وزىنە-ءوزى قايشى كەلەدى. ورىستار اشقان «مەكتەپتەر» كولونيالدىق سيپاتتا بولدى. ولار­دى اشۋعا جانىن سالعان ميسسيونەرلەر. ول مەكتەپتەردىڭ «بۇراتانا ۇلت­تاردى» شوقىندىرۋ ماقساتىندا اشىل­عانىن سول كەزدە بۋريات اعارتۋشىسى دورجي بانزاروۆ تا، بۇگىن ا.ك.شاپەەۆ سەكىلدى ءسىبىر تاريح­شىلارى دا، باسقالار دا ايتىپ، جازىپ كەلەدى، - دەپ ءتۇيدى جازۋشى. ول «مەكتەپتەردەن» اعارتۋ­شىلار شىقسا - ول پاتشالىق رەسەيدىڭ شاپاعاتى ەمەس، ورىس دەموكرات­تارى كوزقاراسىن ءوز بەتىنشە وقىپ، ۇيرەنۋى­نەن! «ەگەر بۇگىنگى قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلى ناشار ۇيرەتىلسە وعان مىنا وتىرعان وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىن­باسارى­نان باستاپ اعارتۋ سالا­سى­نىڭ باسشى­لارى كىنالى».

جازۋشى نايزانىڭ ۇشىن وقۋ مينيس­ترىنىڭ ورىنباسارىنىڭ وزىنە تاياپ قويعانىن كورىپ وتىرمىز.

ديسسەرتانت «كەز كەلگەن كوپۇلتتى مەملەكەتتە سول ۇلتتارعا تۇسىنىكتى ءتىل قاجەتتىلىگى تۋادى» (17 بەت) - دەپ جاز­عان ەكەن. س.مۇقانوۆ «ديسسەرتانت بۇل پىكىرىمەن قانداي ويدى مەڭزەپ وتىر بىزگە، نە ايتقىسى كەلەدى؟» - دەپ ءبىر سىلكىنىپ الىپ بىلاي دەيدى: «ادامزات بالا­سىنىڭ ۇشتەن ءبىرى اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى. الىپ ءۇندىستان اعىلشىن كولونيزاتور­لارى الەگىنەن مەملەكەتتىك ءتىلى اعىل­شىن، انا تىلىندە مەكتەپ اشا الماي، انا تىلىندە باسپا ءىسىن دامىتا الماي وتىر. سوندا ديسسەرتانت كولونياعا اينالعان ەلدەرگە انا تىلىندە مەكتەپ اشپاڭدار، تەك كولونيزاتورلار تىلىندە سويلەپ، جازىڭدار دەگىسى كەلە مە؟»

وقىپ وتىرعان ءبىزدىڭ دە اشىنا باستاعانىمىز انىق. سۆادوست ەسىمدى فيلوسوفتىڭ تاپ سول 1969 جىلى «جال­پىعا ورتاق ءتىل قالاي پايدا بولادى؟» («كاك ۆوزنيكنەت ۆسەوبششي يازىك؟») - دەپ كىتاپ جازىپ باستىرعانى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر. ەسەسىنە، ءسابيت مۇقانوۆتاي ۇلتتىق بولمىستى جازۋشىنىڭ «ۇلى ورىستىق» وكتەمشىلىكتى اعىلشىن كو­لوني­زاتورلارىمەن قاتار قويىپ سى­ناۋىنا قىبىڭ قانادى. ودان ءارى قاراي جازۋشى «ششەرباكوۆتىڭ ديسسەرتا­تسيا­سىندا ايتىلعانداي، ماسەلە وتانى­مىزدا جاپپاي ورىس تىلىنە كوشۋگە كەلىپ تىرەلىپ تۇر ما؟» دەپ توتەسىنەن قويادى ماسەلەنى. كوممۋنيستىك پارتيا­نىڭ اي­بال­تاسى ايعا شاعىلىپ تۇرعان ۋا­قىتتا ماسەلەنى تاپ وسىلاي ۇلت ءمۇد­دەسى تۇرعىسىنان قويا ءبىلۋ - ول جىلدارى قيىننىڭ قيىنى بولاتىن. ۇلت اتىنان مىندەتتى «كارى ورىس مۇسىلمان بولماي­دى» دەپ قويىپ ءوز موينىنا الۋى - تاۋەكەلدىڭ ءىسى. شىن باتىرلىق!

«ديسسەرتانت قاتارداعى كوپ كىسىنىڭ ءبىرى ەمەس، ىقپالدى ۇكىمەت ادامىنىڭ ءبىرى. مينيسترلىكتىڭ سوڭ­عى جىلدارى قازاق مەكتەپتەرىن، ونىڭ ىشىندە، ءاسى­رەسە، باس­تاۋىش قازاق مەكتەپتەرىن جا­بۋدى جىلدان جىلعا ۇدەتىپ كەلە جات­قانىن كورىپ وتىر­مىز. ديسسەرتانت جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن وسى تەرىس ءىسىن ەندى كەلىپ تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەپ بەكىتكىسى كەلەدى».

كەلەسى پىكىر وسىلاي ساباقتالىپتى. بۇل ديسسەرتاتسياعا پىكىر ايتۋ ەمەس، وقۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارىن تىگىنەن تىك تۇرعىزىپ قويىپ «سويۋ». كوممۋنيستىك الىپ يمپەريانىڭ «ۇساق ۇلتتاردى» ورىستاندىرۋ ساياساتىن اشىق اشكە­رە­لەۋ. جالاڭتوستىك! ودان ءارى: «جاستارعا ينتەر­ناتسيونالدىق تاربيە بەرۋ جا­مىل­عىسىمەن قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەپتەرىن جابۋعا اتىمەن قارسى­مىن!» دەپ ءبىر-اق قايىرىپتى ۇلت اعا­سىنا اينالعان جازۋشى. قايران، سابەڭ! الپىسىنشى جىلدىڭ اياعىندا قىزىل يمپەريا ساياساتى قىزىپ تۇرعان زاماندا قاي قازاق قايراتكەرى ايتا الىپتى وسىنداي ءسوزدى؟ اتاق-داڭقى ءسابيت مۇ­قانوۆتان اسىپ، اسپانداپ كەتكەن جازۋ­شىڭ دا ايتا الماعان ءسوز عوي مىنا ءسوز. ءجاي ءسوز ەمەس، ۇلتىم دەگەن ۇلى ءسوز! كۇرەسكەر ءسوز، قايراتكەر ءسوز! باسىن بايگەگە تىگۋ!

باس تا كەرەك، ارينە! كىمنىڭ قاراداي باسىن الدىرعىسى كەلەدى؟ سابەڭ جا­رىقتىق باسىن بىلاي قورعايدى: «ءاربىر حالىقتىڭ ۇلتتىق مەكتەبى - سول حا­لىقتىڭ كۇللى ۇلتتىق مادەنيە­تىنىڭ نەگىزى، ءتىپتى تۇعىرى! ۇلتتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، ونەرى سول ۇلتتىق مەكتەپتە جاسالىپ قالىپتاسادى. ولاي بولسا ۇلتتىق مەكتەپ - سول ۇلتتىڭ ءومىرى، ءومىر ءسۇرۋ كەپىلى!». مىنە، كور­دىڭىز بە، ءسابيت مۇقانوۆ باسىن قورعا­مايدى. ۇلت مەكتەپتەرىن جابۋدى اشكە­رەلەپ، ونى ۇلتتىڭ مادەنيەت قاينارىنا اينالدىرىپ، ۇلت تاعدىرىن قور­عاي­دى. ۇلت تاعدىرىن قورعاي وتىرىپ، سول ءوزى سۇيگەن قازاق ۇلتىنىڭ قىل ۇستىندەگى تاعدىرىن ورىستاندىرۋ سايا­ساتىنان ساقتايدى، سول ۇلت تاعدىرى جولىنا باسىن بايگەگە تىگەدى! ءسابيت مۇقانوۆتان وزگە بىردە-ءبىر كىسى بارما­عان، بارا الماعان، بارا المايتىن ەرلىك ەدى بۇل! ويتكەنى، باسىمىزدا ازاتتىق جوق، ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك جوق كەز ەدى ول. ۇلتتان ۇلى نە بار؟ ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسەر ساتتەردە ءسابيت مۇقانوۆشا تايتالاسا السا ءاربىر الاش ازاماتى، باسىن بايگەگە تىگىپ قازاق ۇلتى ءۇشىن تۇرا السا ءاربىر قازاق ازاماتى! مۇمكىن ەمەس كەزەڭدە، سول قوعامنان اتاق الىپ، داڭق كورىپ وتىرعان كوممۋنيست جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ سولاي قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن تۇرا الىپتى. بۇگىن شە؟ بۇگىن قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن تەك قازاق ازاماتتارى عانا ەمەس، كۇللى قازاق­ستاندىقتار تۇرا الاتىن كۇنگە جەتۋىمىز كەرەك شىعار!؟ ءوز باسىم ن.­ا.نا­زارباەۆتىڭ «قازاقستاندىق ۇلت» ۇعى­مىن وسىلاي تۇسىنەمىن! ءبىز قازاقستان­دىق وزگە ۇلت وكىلدەرىن قازاق تىلىندە سويلەتىپ، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسە الاتىن پاتريوتتىق دەڭگەيگە جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قازاق مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا اينالادى. ورا­يىندا ەسىمە قازاق ۇلتىنىڭ ءمۇد­دەسىن ادال قورعاعان شەگوليحين، بەلگەر تۇسەدى. قۇلاعىما اكادەميك د.س.ليحاچەۆتىڭ: «كوممۋنيستىك پارتيا سوۆەتتەر وداعىن مەكەندەگەن ۇساق ۇلتتاردىڭ تىلدەرىنە قاسكويلىك جاسا­دى. جاراتىلىستا باسى ارتىق ەش­تەڭە دە بولمايدى. ۇساق ۇلتتاردىڭ ءتىلى - سول ۇلتتىڭ مادەنيەتىن جاساۋ­شى. ءبىز ۇساق ۇلتتاردىڭ ءتىلىن قۇرتۋ ارقىلى ولاردىڭ ادامزات بالاسى مادەنيەتىنە قوسقان ۇلتتىق مادەنيەت ۇلگىسىن دە قۇرتامىز. بۇل - مادەنيەت ەكولوگياسى. سوۆەتتەر وداعىندا ۇلت ءتىلىن جويۋ، ۇلت ءتىلىن جويۋ ارقىلى ۇساق ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ پروتسەسى توقتاتىلماسا مەن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعا­مىن!» - دەگەن ءۇنى كەلەدى.

1973 جىلى ءساۋىردىڭ 18-ءى. ءبىز ستۋدەنت ەدىك. پروفەسسور تۇرسىنبەك كا­كىشۇلى­نىڭ ساباعى. «ادەبي سىن تا­ريحى» بولار اسىلى. ەسىكتەن اۋدي­تورياعا كىرىپ كەلە جاتقان اققۇبا ۇستازدىڭ ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي كۇرە­ڭىتىڭكى. ادەتتەگىدەي ورنىمىزدان تۇر­دىق. ۇستازعا قالىپتى ىزەتىمىز. قا­لىپتى ىرعاقپەن ورنىمىزعا وتىرا بەرگەن ءبىزدى ۇستاز قايتا كو­تەردى. «بۇگىن قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ۇلى قايراتكەرى ءسابيت مۇقانوۆ ءدۇ­نيەدەن ءوتتى. ورىندارىمىزدان تۇ­رىپ ءبىر ءمينوت تاعزىم جاسايىق!» - دەدى. كو­زىندە جاس. شىنايى جاس. ءسوي­تىپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جارىق ءدۇ­نيەدەن وتكەنىن ءبىز قادىرمەن ۇستاز اۋزىنان ەستىدىك. كوممۋنيست جازۋشى­عا ورىسشا تاعزىم جاسادىق. ءساۋىردىڭ 21-ءى كۇنى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا جازۋشىمەن قوشتا­سۋ ءراسىمى بولدى. ونان سوڭ قارالى كوش الاتاۋ باۋ­رايىنا - كەڭساي زيراتىنا قاراي جىل­جىدى. قارالى كوشتىڭ الدى كەڭسايعا جەتكەندە ءسۇ­يىكتى جازۋشىسىمەن قوش­تاسۋعا، تو­پىراق سالۋعا قازاق دالا­سىنىڭ ءار قيىرىنان كەلگەن ىقىلاستى ازامات­تاردىڭ اياعى وپەرا جانە بالەت تەاترى جانىنان جاڭا جىلجىپ بارا جاتتى. ءنوپىر. ۇلى تىزبەك! مىنە، قۇرمەت! «18 ساۋىردە ءسابيت مۇقانوۆ قايتىس بولدى. ەرتەڭ (22) جەرلەنبەكشى. ەگەر بۇرىنعىلاردىڭ ايتقا­نى راس بولسا، ەندى ەكىنشى، ناعىز ءومىرى باستالاتىن ادام وسى سابەڭ بولۋعا ءتيىستى.

جۇرت نە ويلاسا دا ءوزى ءبىلسىن، مەنىڭ ويىمشا، ءسابيت - ۇلكەن دۇنيە. ءوزى - ءومىر. حاتتى جاڭا تاني باس­تاعان قازاقتىڭ قالاۋلى ۇلدارى­نىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى وسى ادام بولۋعا ءتيىستى. ءوزىن وسىرگەن زامانى تۇرعاندا، سابەڭدى ۇرپاقتار ۇمىتپاق ەمەس. بۇل - قازاقتىڭ بالزاگى (70 جىلدى­عىندا سولاي دەپ ەم...)

قۇرمەتتى ادام ولگەندە دە قۇر­مەتتى! قوش، قاريا! توپىراعىڭ تور­قا بولسىن!» دەپ جازىپتى مۇقا­عالي ماقاتاەۆ. (21 ءساۋىر 1973 جىلعى كۇندەلىگىنەن.)

«كەشە (22 ءساۋىر) الماتى ءسابيت مۇقانوۆتى اقىرعى ساپارىنا ات­تاندىرىپ، قوشتاستى. تۇنەرىپ كەلىپ، نوسەرلەتە جاۋماي، اندا-ساندا ءبۇر­كىپ قانا تۇرعان كۇننىڭ رايى ىس­تىق تا ەمەس، سالقىن دا ەمەس، قو­ڭىر­جاي، شىبىنسىز كوكتەم، اعىل­­عان جۇرت ءنوپىرى، وزىنە وڭاشا بولىنگەن كوك­توبەنىڭ باۋرايى - ءبارى دە سيمۆوليچنو. حالىق ءوز ۇلىنان ەشتەڭەسىن دە اياعان جوق، اق نيەتتەرىمەن اقىرعى رەت قوشتاستى. ءسىرا، ءوز حالقىنىڭ مۇنشاما ىقىلا­سىنا بولەنۋ ەندى كىمدەرگە قيىنداۋ بولار...

وزبەكتەن كەلگەن جازۋشى (سافاروۆ) ءوز تىلىندە جاقسى سويلەدى. عابەڭ (مۇسىرەپوۆ) تولقىپ سويلەدى.

سونىمەن، سابەڭنىڭ ەكىنشى ءومى­رىنىڭ ءبىرىنشى كۇنى باستالدى. و، ونىڭ ۇزاق ءومىرى ەندى باستالدى. سابەڭدە ارمان جوق! ءوز ءومىرىنىڭ شەجىرەسىن جازىپ ۇلگەردى ول. ال ونىڭ ءومىرى - ءداۋىردىڭ ءوزى.

جىرتىقتاعان جىگىتتەردى جەك كورىپ كەتكەنىم-اي. قارعاداي باستا­رىنان باقاستىقتى، تاقاستىقتى، پاسكەنە-قوقىستىقتى قايدان ۇيرە­نە­دى وسىلار؟! بۇل جاقسىلىق ەمەس. جاستىق جاقسىلىققا عانا ۇمتىل­مايتىن با ەدى؟» (مۇقاعالي. كۇن­دەلىك. - الماتى: قازاقپارات، 2009. - 110 ب.) - دەپتى تاعى دا. ءسابيت مۇ­قانوۆتى العاش كوزبە-كوز كورگەن ءسات­تەگى جاس اقىن، كەيىن ۇلتتىق ماق­تانىشىمىزعا اينالعان مۇ­قاعا­لي ماقاتاەۆ كۇندەلىگىنەن ءۇزىن­دىنى ادەيى كەلتىرىپ وتىرمىن.

تاعدىر ايداپ «س.مۇقانۇلى مە­موريالدىق مۋزەي-ۇيىنە» قىز­مەت­كە كەلدىم. جازۋشى ءارحيۆىن اقتارىپ، قولجازبالارىنىڭ بۇگى­لىس-تۇگىلىسىن ءتۇ­گەل اشىپ قاراپ، قات­تى ويعا قال­دىم. ءبىر رەت ەمەس، سان رەت ءسابيت مۇقانوۆ جونىندەگى كوزقاراسىمدى وزگەرتتىم. ءسابيت مۇقانوۆتى بۇكىل اداسۋلارى مەن تۋرا جولدى قايتا تابۋى، ۇلتىن ءسۇيۋى، بايقاماي ۇلتتىڭ اسىل پەرزەنتتەرىنە قارسى ءجۇرۋى ... ءبارى-ءبارىن تارازىلاي كەلە بۇگىنگى تاڭدا جۇرەگىمە ۇڭىلگەندە - جازۋ­شىنى جاق­سى كورەتىنىمدى اڭعارامىن. ءسا­بيت مۇقانوۆ - قازاق سوۆەت ادە­بيەتىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قازاق ادە­بيەتىنىڭ ءىرى تۇلعاسى! ونى ۇلتى ءسۇيدى، ويتكەنى، ول ۇلتىن سۇيگەن ەدى. ۋاقىت جاڭارا اۋىسىپ، سان ۇرپاق الماسار ءالى. ولار دا ءسابيت مۇ­قانوۆتاي قازاق جازۋشىسى جايىن­دا كوزقاراسىن سان رەت قايتا قا­رايتىنىنا سەنەمىن! سوندا بەتكە الار تەمىرقازىعىمىز - ۇلت تاع­دىرى، ۇلت تاعدىرىنا قىزمەت بولۋى كەرەك! ءسابيت مۇقانوۆقا ۇل­تىن ءسۇيۋ جولىندا ۇلتتى ءسۇيۋ بى­لاي تۇرسىن ۇلتتىق مۇددەگە جان­تارتۋدىڭ ءوزى - ۇلتتىق نيگيليزم، ۇلتشىلدىق بولىپ سانالاتىن «بەي­باۋىرمال» كوممۋنيستىك پارتيا، سول پارتياعا نەگىزدەلگەن سوۆەتتىك قوعام دا قارسى تۇرا الما­دى. ۇلتشىل اتانارمىن دەپ قو­رىق­پادى. بەتتىڭ قىزىلىنا بالا­ناتىن قالتاسىنداعى «قىزىل بيلەتتەن» ايىرىلىپ تىنارمىن دەپ قاي­مىقپادى. ويتكەنى، قازاق ۇلتى جوقتا ءوزى قۇرىسقان «قازاق سسر»-ىندە بەرەكە، ءوزىنىڭ «حالىق جازۋشى­لىعىندا» بايان جوعىن انىق ءتۇسىن­دى. ءسوزدىڭ جاقسى ماعىناسىندا «جازۋشى ءسابيت ۇلتشىلدىعى» دەگەنىمىز دە مىنە وسى! باسىنان باقاي­شاعىنا دەيىن كوممۋنيست ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ۇلتشىل­دىعى بۇگىنگى تاڭدا ءوزىن ۇلتتىڭ شىنايى پەرزەنتى سانايتىن بيلىك باسىن­داعى كوممۋنيست ەمەس (بالكىم بۇ­رىن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىن­دا بولعان) ازاماتتارىمىزدىڭ كوبىسىنە جەتە بەرمەيدى... ونداي ۇلتىن ءسۇيۋ بۇگىنگى جاستار دۇنيە­تانىمىندا دا جوق. وكىنىشتى!

ۇلت جازۋشى، عالىم، ويشىلى بولسا - جاندايشاپ جاعىمپاز ەمەس، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن قاسقايىپ قارسى تۇرار قايراتكەر شىنشىل تۇلعا بولسىن! ۇلگى كەرەك پە؟ ۇلگى مىنە، - ءسابيت مۇقانوۆ!

و، ارۋاعىڭنان اينالايىن، ءسابيت اعا! ۇلت جازۋشىسى بولساڭ - وسىنداي بول!

تۇركىستان

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى